Акционерлік қоғамдар және олардың түрлері

            Егер қоғамның жарғысында өзгеше  көзделмесе,оны бөлу кезінде әрбір  акционер қайтадан ұйымдастырылған  қоғамдардың шығарған акциялардың  жалпы санына оның акцияларының  проценттік арақатынасына тең  болатын жаңадан пайда болған  қоғамның шығарған акцияларының  жалпы санына өзінің акцияларын  проценттік арақатынасын сақтайды.

             Қоғам оның акционерлерінің жалпы  жиналысында бөліну туралы шешім  қабылданған сәттен бастап бұл  шешім туралы қабылданғаннан  кейін туындаған міндемелер бойынша  несие берушілерге хабарлауға  міндетті. Қоғам акционерлерінің  жалпы жиналысы бөліну туралы  шешім қабылданғаннан күннен  бастап екі ай мерзімде өзінің  барлық кредиторларына бөліну  туралы жазбаша хабарлама жіберуге  және баспасөз басылымында тиісті  хабарландыру жариялауға міндетті . Хабарламаға бөліну балансы, сондай-ақ  жаңадан пайда болған қоғамның  әрқайсысының атауы, орналасқан  жері туралы мәліметтер қоса  беріледі. Қайта ұйымдастырылатын  қоғамның несие берушілері хабараламаны  алған күнне бастап екі ай  мерзімде қоғамннан қоғамның  тиісті міндеттемелерін мерзіміннен  бұрын атқаруды және залалдарды  өтеуді талап етуге хақылы. Қоғамнан  бөліну нәтижесінде пайда болған  қоғамдар қайта ұйымдастырылған  қоғамның міндеттемелері бойынша  бірлескен жауапкершілікте болады.

             Қызметін тоқтат бастан қайта  ұйымдастырылатын қоғамның мүліктерінің  құқықтарының және міндерінің  бір бөлігін өткізу мен бір  немесе бірнеше қоғамды құру  қоғмады бөлініп шығуы болып  танылады. Қайта ұйымдастырылатын  директорлар кеңесі акционерлердің  жалпы жиналысын қарауына бөлініп  шығу нысанында қоғамды қайта  ұйымдастыру туралы. Бөлініп шығарудың  тәртібі мен шарттары бөлініс  балансы туралы және жаңа қоғам  құру мәселелерді енгізеді.

           Қайта  ұйымдастырлатын қоғам акционерлерінің  жалпы жиналысы бөлініп шғу  нысанында қайта ұйымдастыру , жаңа  қоғамдар құру және қайта ұйымдастырылатын  қоғамның бағалы қағаздарын құрылатын  қоғамдардың бағалы қағаздарына  айырбастау туралы тәртібі және  бөлініс балансын бекіту туралы тәртіпте шешім қабылдайды. Қоғамның бөлініп шығуы кезінде қайта ұйымдастырылатын қоғамның құқықтары және міндеттері бөлініс балансына сәйкес оған өтеді.     

Ұсынылған әдебиеттер тізімі.

19. Закон Республики Казахстан «Об акционерных обществах» от 10 июля 1998 года. (по состоянию на 1 сентября 2000 года). – Алматы: Юрист, 2000. – 55с.
20. Закон Республики Казахстан «О товариществах с ограниченной и дополнительной ответственностью» от 22 апреля 1998 г. с изменениями и дополнениями.(по состоянию на 1 сентября 2000 года). - Алматы: Юрист, 2000.
21. Дубровский В.Ж., Чайкин Б.И. Экономика и управление предприятием (фирмой ), 1996.
22. Артур ТомТСон, Джон Формби. Экономика фирмы. М.: ЗАО «Из – во БИНОМ», 1998.
23. Иванов А.Н. Акционерное общество: управление капиталом и дивидендная политика, 1996 г. – М.: Финансы и статистика, 1996 г.
24. Экономика предприятия: Учебник для вузов. Глава: Акционерные формы хозяйствования. 2–е издание. // Под. ред. проф. В.Я. Горфинкеля, проф. Е.М. Купрякова. – М.: Банки и биржи, ЮНИТИ

 

 

2 Тақырып.  Акционерлік  қоғамды басқару

Мақсаты:

1. АҚ құрудың негізгі жолдары. АҚ-ның құрылтайшылық құжаты. Олардың  мазмұны.

2. Акционерлік қоғамның жарғылық  қоры.

3. АҚ-ның құрылтайшылары, акционерлері, олардың құқықтары  және міндеттемелері.

Кілттік сөздер: АҚ-ның құрылтайшылық құжаты, Акционерлік қоғамның жарғылық қоры, АҚ-ның құрылтайшылары, АҚ-ның  акционерлері, АҚ-ның құрылтайшыларының құқықтары және міндеттемелері

 

1. Мемлекет иелігінен алу және жекешелендірудің ¥лттық бағдарламасына сәйкес жекешелендіру купондарын пайдалана отырып, жаппай жекешелендіру бағдарламаларын іске асыр ашық акционерлік қоғам түріндегі инвестициялық жекешелендіру қорларын (ИЖҚ) құрумен байланысты болды. Олар мемлекеттік қоры өткізетін купондық аукциондардағы жекешелендірілетін кәсіпорындар акцияларының кейіннен ауыстыру мақсатында халықтың купондарын шоғырландыруға бағытталады.

Милиондаған купон иелерінің көзқарасымен қарағанда ИЖҚ купондарды көптеген кәсіпорындар акцияларына салуды диверсификациялау және белгілі бір дивидент пайыз алу есебі тәуекелді төмендетіп, сол сияқты қордың мамандары купондарға білікті қызмет етуді қамтамасыз етумен қатар аукцион  өткізетін  орынға дейінгі жол  ақысын  және  қаржы делдалдарын  жалдау,   жекешелендірілетін  объектілерді   оқып үйренумен байланысты шығыстарды олар өздеріне алады.

Акционерлік қоғамдар меншіктің басқа формаларымен салыстырғанда, бірқатар ерекшеліктерге ие. Кәсіпорындарды ашық акционерлік қоғам формасында қайта түрлендіру арқасында, жедел түрде ірі қаржы ресурстарын жұмылдыру мүмкіндігі туындайды. Акцияларды сатудан түскен түсімдер эмитент-компанияның шотына түсіп және бизнесті жаңғырту, диверсификациялауға және т.б. қызмет етеді.

Акционерлеудің басты пайдасы - бұл алдағы уақытта әр түрлі қаржы көздеріне кең көлемде қол жеткізуді қамтамасыз ету   болып   табылады.    Ашық   типтегі    акционерлік   қоғам  облигацияларды эмиссиялаудан басқа да, яғни қосымша акцияларды шығару нәтижесінде біршама қаражат тарта алады. Егер сол немесе басқада компанияның акцияларды орналастыру    нәтижесіне    байланысты,    оның    акцияларын    көп инвесторлар   иеленсе,   онда   бұл   олардың   қор   нарығындағы ніақты   рейтингін   материалдық  жағынан   куәландыруды   білдіреді.   Ондай   компаниялардың   акцияларының   ашық   түрде сатылуына бірдей көңіл аударылады. Компанияның танымалдылығы   мен   ашықтығы,   потенциялды   клиенттері   мен   серіктестерінің көп болуы ондай компаниялармен ынтымақтасуға болатындығын    көрсетеді.    Егерде    олар    бұл    компанияның акционерлері   болатын  боса  онда  оларда  сол   компанияның өнімі   мен   қызметіне   деген   ұзак   мерзімді   мүдделігі   арта туседі.

Акционерлеу процесінің қолайлы жақтарымен қоса теріс кақтары да бар. Дегенменде, сол компаиияның акциялары сатып алуобъектісіне айнадыру) туралы шешім қабылдау, бұл шешімді іске асырумен байланысты біршама материалдық шығындардың жұмсалуын қажет етеді.

Сонымен  қатар,  акционерлік меншік формасы қосарланған салық салуға, яғни салықты  корпорацияның  пайдасынан келтіруге, корпорацияның салык төлегеннен кейінгі қалатын және     акцоинерлер    арасында    бөлнетін     пайдадан     алуға мүмкіндік жасайды. Шаруашылық қызметті ұйымдастырудың

акционерлік  формасы, әсіресе  ірі  немесе орта  кәсіпорындар үшін   тиімді,   себебі   ондай   кәсіпорындарда   мүлік   құнынын өте жоғары болуына байланысты бір немесе бірнеше тұлғаның капиталы жеткіліксіз болатындықтан заңды және жеке тұлғалардың қаражаттарын тарту талап етіледі.

Кәсіпорындар мөлшері және акцияны шығаруды ұйымдастырудың техникалық қиындығы жауапкершілігі шектеу серіктестік формасын таңдауға итермелейді.

Міне сондықтан да қазақстан заңдылықтарында ірі және: орта кәсіпорындарды жекешелендіру барысында, олардың негізінде жартылай акциялары жеңілдік жағдайында сатылатып немесе сол кәсіпорын қызметкерлеріне тегін берілетін акционерлік қоғам құру көзделген. Акционерлік қоғамды құру мемлекеттік меншіктің бір бөлігін иеленуге ынталы кәсіпорынның еңбек ұжымының мүддесін, сондай-ақ жекешелендіруге жатпайтын өндірістік емес сферада немесе кәсіпорында жұмыс жасайтын қазақстанның басқада азаматтарын мүдделерін қанағаттандыруға мүмкіндік береді.

Мемлекеттік    кәсіпорынды    акционерлік    қоғамға    қайта түрлендіру процесіндегі ең қиын сұрақ бұл  акционерлік кәсіпорынның   мүлкін   бағалау   болып   табылады.    Мүлік құны   жаңадан   құрылатын   акционерлік   қоғамның   бастан капиталын алдын-ала анықтай отырып, кейіннен онын болашақтағы пайдасына ықпал етеді. Қаншалықты төлем мөлшері үлкен    болса,    солғүрлым    кәсіпорынның    қожайындарының  саны аз, пайдасы төмен және сондай-ақ кәсіпорынды акционерлеу мерзімі ұзаққа созылып, ол  кәсіпорынның мемлекеттік құрылымдарға қаржылық жағынан тәуекелділігі сакқталып қалады.   Шындығында   да   мүлік   кұнын   жоғарылату   барысында   оны   бірден   сатып    алу   қиынға    соғып, (Мемлекеттік  мүлік  комитеті)   сол  кәсіпорынды   ұзақ басқаруға   араласа   отырып,   оның   пайдасының   бір   бөлігін өзіне  тиесілі  акциялары  арқылы  дивидент  ретінде  иемденіп отырады.   Мұның  бәрі   акционерленетін   кәсіпорынның келестік мүмкіндігін төмендетеді.

Қазақстанда жекешелендіру объектісінің мүлкін бағалау барысында инфляция индексін ескеретін қалдық құны  негзіндегі әдістеме қолданылады. Бұл әдістемені қалыптасатын бағалар мен негізгі қор құны және айналым каражаттарының  шекті қатынасын, сатып алатын өнімге (қызметке) сұранысты, бәсекелестік қабілеттілікті, рентабельділігін кәсіпорынның даму перспективасын әлемдік бағалар деңгейін және баскада факторларды ескере отырып, ай сайын Қазақстан Республикасы Мемлекеттік мүлік комитеті анықтап отырады.

Акционерлік қоғамнын жарғылық капиталын анықтау үшін кәсіпорынның мүлкінен келесідей баланс пассивінің баптары шығарылып тасталады:

-басқа да кәсіпорындардан алынған  мақсатты қаржыландыру қаражаттары;

-несие   және   заемдық   каражаттар   -   қысқа   мерзімді және ұзақ мерзімді  несиелер;

есеп   айырысулар   және   баланс   пассивінің   басқадай,яғни   заемдық   және   уақытша   тартылған   қаражаттар бөлігі.

Сондай-ақ заңдағы жекешелендірудің ерекше режимінде белгіленген мүлік құны, сол сиякты мемлекеттік меншікте қалу туралы Мемлекеттік мүлік комитетінің қабылдаған шешіміне қатасты әлеуметтік-тұрмыстық және әлеуметтік-мәдени объектілер құны да шығарылып тасталынады.

Демек, акционерлік қоғамның жарғылық қорын (ЖҚ) сұрайтындарға:

мұндағы:

ӨҚ - негізгі және айналым қорлары;

Қ- қаржы активтері;

Ак - а"яқталмаған кұрылыс;

А  - баланстың активтік бөлігінің  басқа да баптары;

Т  - өндірістік корлардың тозуы;

Зқ- заемдық қаражаттар және несиелер;

П - пассивтік басқа да баптар

Акционерлік коғамның жарғылық қоры компанияның меншікті қаражаттарының ішінде ерекше орын алады. Біріншіден, жарғылык қор акционерлік коғамның жарғысында жітілген акционерлердің тәуелсіз кәсіпкерлік қызметін жүргізу кұкығын көрсетеді. Екіншіден, бұл қоғамның алдағы қызметіне қуат беретін бастапқы капитал болып табылады. акционерлік  қоғамнын жетістіктерімен жұмыс жасауы  негізінде алынған пайдасы есебінен жарғылық қордың шамасын бірнеше рет көтеруге болады. Сонда жарғылық қор пассивтін біршама тұрақты формасы болып қала береді.

Компанияның меншігін иелену құқығын заңды түрде бекіту, оны иемдену және бастапқы капиталдың тұрақтылығы капиталды негізгі капитал ретінде және акционерлердің, компанияның қорындағы белгілі бір үлесіне меншік құқығының кепілдігі ретінде де пайдалануға болады. Бұл құқық жарғылық қордың барлық шамасын үлестерге (пан. акцияларға) бөлу жолымен және бұл үлестерді компаниянын акционерлерінің арасында белгілі бір шартпен орналастыруды қамтамасыз етеді. Екінші жағынан, жарғылық кор қоғамның қарызы бойынша меншік иелерінің жауапкершілігін қамтамасыз ететін кепілдік қоры ретінде қызмет етеді. Мұндағы акционерлердің жауапкершілігі олардың жарғылық капиталға қосқан салымдарымен шектеледі.Жарғылық  қор   тек  қана   акционерлердің   жалпы   жиналысының шешімімен мынадай жағдайларда өзгеруі мүмкін:

-қоғам қызметі қосымша акциялар  шығару және пайданы қайта  инвестициялау жолымен кеңейеді;

-жарғылық  қордың   азаюы   акциялардың   бір   бөліп  сатып алу есебінен жүзеге  асады;

- бір акцияның номиналдың бөлігінің өзгерісінен. 
 Меншікті   капиталдың   өсуінің   маңызды   көзіне   акционерлік қоғам пайдасы жатады. Бұл акционерлерге дивиден төлемейтін, сондай-ақ компаниянын қызметін қаржыландыруға жұмсалатын пайданың бір бөлігі болып табылады Жалпы жағдайда компания пайдасы үш топка бөлінеді, дивиденттер төлеуге, капиталдандырылатын пайдаға, резерввтік капиталға аударымдарға.

Акционерлік қоғам өз қызметінде заемдық капитал (займ, банктік, коммерциялык және басқа да несие турлегкенінен пайдаланады.

Акционерлік   қоғам   мынадай   бағалы   қағаздар   түрлерін шығарады: акцияларға және облигацияларға.

2. Акция акционерлік қоғамның капиталына қаражат қосқандығын куәландыратын жазбаша куәлікті, меншік нысанын білдіретін бағалы қағаз.

Акция  өз  кезегінде,  оның  иесіне тиісті  акция  сомасына сәйкес   салынған   капиталына   белгілі   бір   дивидент   алуға құқық   береді.   Акцияны   иеленуші   акционер   деп   аталады. Оның  тұрақты  табыс  әкелетін   бағалы  қағаз   иесінен   айырмашылығы, ол акцияны сатып алу барысында қоғам капиталына  қатынасады,   ал   өнеркәсіптік  облигацияны   сатып   алу-лысы болса, онда белгілі бір тұрақты пайыз төлеуге келісім-шарт   жасайтын   кредитор   болып   табылады.   Акционер   АҚ-ың несие берушісі  болып саналмайды және сондықтан да ол қоғамнан  өз  акциясына тұрақты дивидент төлеуді  және акция бағамы түскен жағдайда оны сатып алуды талап етуге құқысы    болмайды.    Акционерлердің    жылдық    табысының дивиденттері) шамасы баланста көрсетілетін пайдаға тәуелді. Акционерлердің   жалпы   жиналысында   бұл   пайданы   пайдалану, сондай-ақ дивидент нысанында пайданың үлесін анықтау және төлеу сұрақтары шешіледі.

Егер акционерлік қоғам тиімді жұмыс істеп отырса, онда акционерлерлік капиталды ұлғайту үшін мүмкіндік жасалады. бірақ акция иелері акционерлер санын ұлғайтуға ұмтылмайды, себебі әр акционердің жаңадан шығарылатын акцияларды сатып алуға құқықтары бар. Кез келген акционер өзінде бар "ескі" акциялар шамасына тең мөлшерде жаңа акциялар сатып ала алады.

Бағалы қағаздар нарығында, бірінші кезекте қор биржасында бір кәсіпорынның акциялары бір уақыт ішінде компанияның нақты қорларында ешқандай да өзгеріссіз қалуына қарамай-ақ әр түрлі бағаға (бағамға) ие болуы мүмкін. АҚ пайдасы келесідей түрде бөлінеді: оның бір бөлігі акционерлер арасында бөлінеді, екіншісі - акционерлік компанияның   резервіне   бағытталып   және   оның   капиталын   ұлғайту үшін  немесе  өндіріс  құлдырауға  не  дағдарысқа  ұшыраған кезде дивидент төлеуге қызмет етеді.