Кепіл-бұлтартпау шарасы ретінде

3.  Бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алуды таңцау туралы қаулы материалдары прокуратураға түскен кезден бастап алты сағаттың ішінде прокурордың кідіріссіз қарауына жатады.

4. Қамауға алуға санкция  беру құқығы Қазақстан Республикасының  Бас Прокурорына, Бас әскери  прокурорға, олардың орынбасарларына. Облыстардың прокурорларына, олардың орынбасарларына, аудандық және қалалық прокурорларға, сондай-ақ облыстардың, аудандық немесе қалалық прокурорлардың құқығында әрекет ететін әскери, көліктік және басқа да прокурорларға және облыстар прокурорларының құқықтарында әрекет ететін прокурорлардың орынбасарларына беріледі.

5. Прокурор заңмен  көзделген негіздер болған кезде  және осы Кодекстің 139-бабында  көзделген зардаптарды болдырмау  мүмкіндігі болмаған жағдайда  басқа неғұрлым жұмсақ бұлтартпау  шарасын таңдау жолымен айыпталушыны (сезіктіні) қамауға алуға санкция  береді. Прокурор қамауға алуға санкция туралы мәселені шешу кезінде күзетпен ұстау үшін негіз бар барлық материалдармен мұқият танысуға және айыпталушыдан (сезіктіден) жеке жэуап алуға міндетті. Жауап алу кезінде тергеуші, анықтаушы, қорғаушы, егер ол іске Катысатын болса, кәмелетке толмаған айыпталушының (сезіктінің) заңцы екілдері қатыса злады және қаралатын мәселе бойынша өзінің пікірін айта алады.

6. Бұлтартпау шарасын  таңдау туралы қаулы мен қамауға  алу үшін негіздер бар материалдарды  қарап және айыпталушыдан (сезікгіден) жауап алып, прокурор айыпталушыға (сезіктіге) бұлтартпау шарасы түрінде қамауға алуды қолдану туралы санкция береді немесе санкция беруден бас тартады. Прокурордың санкциясы немесе санкция беруден бас тарту туралы белгісі бар қаулы тергеушіге, анықтаушыға, айыпталушыға (сезіктіге) жолда-нады және жедел атқаруға жатады.

7. Прокурордың қамауға  алуға санкция беруден бастартуына  жоғары тұрған прокуро-рға шағым  берілуі мүмкін. Прокурор осы  бұлтартпау шарасын қолдануға  санкция беруден бастартқаннан кейін, сондай-ақосы Кодекстің 110-бабында кезделген тәртіппен судья бұл бұлтартпау шарасын бұзғаннан кейін нақ сол адамды, нақ сол іс бойынша қамауға алу жөнінде санкция беруді сұрап, прокурорға қайталап өтініш жасау сол адамды қамауға алу қажеттілігін негіздейтін жаңа мән-жайлар пайда болған кезде ғана мүмкін болады.

8. Егер сотталушыға  қатысты бұлтартпау шарасы ретінде  қамауға алуды қолдану туралы  мәселе сотта туындаса, ол туралы  шешімді тараптардыңөтініші бойынша  немесе өз бастамасымен сот  қабылдап, ол туралы қаулы шығарылады.

9.  Егер сезіктіге,  айыпталушыға қамауға ұстау түрінде  бұлтартпау шарасын қолдану туралы  етінішті қанағаттандыруға жеткілікті  негіздер болмаса, прокурор мен  сот неғұрлым жеңілірек бұлтартпау  шарасын қолдануға құқылы. Прокурор  мен сот айыпталушыға (сезіктіге) қолданылған қамауға алу түріндегі бұлтартпау шарасын немесе үйде қамап ұста-уды кепілге алмастыруға құқылы. Бұл жағдайда айыпталушы (сезікті) келісілген сома іс жүзінде соттың депозиттік шотына енгізілгенге дейін қамауда немесе үйде қамауда ұстауда қалады. Осыдан кейін прокурордың, соттың қаулысы атқарылуға беріледі.

10. Анықтаушы, тергеуші, прокурор немесе сот ҚІЖКодексінің 138-бабында белгіленген тәртіппен бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алу қолданылатындығы туралы сезіктінің, айыпталушыныңтуыстарына хабарлауға міндетті. Тергеудің алғашқы кезеңдегі құпиясын сақтауды тиісінше қамтамасыз ету мақсатында істің ерекше сипаты мәжбүр ететін айрықша мән-жайларда хабарлау прокурордың санкциясымен, аталған бұлтартпау шарасы кәмелетке толмағанға қолданылатын жағдайды қоспағанда, іс жүзінде ұсталған кезден бастап он тәуліктен аспайтын мерзімге кешіктірілуі мүмкін.

Қамауға алудың мерзімдері мен оларды ұзартудың тәртібі.   Іс бойынша сотқа дейінгі іс жүргізу кезінде қамауға алудың мерзімі осы Кодексте көзделген ерекшежағдайларды қоспағанда, екі айдан аспайды.[19, 98 б.]

Тергеуді екі айға дейінгі мерзімде аяқгау мүмкін болмаған жағдайда және бұлтартпау шарасын езгерту  немесе тоқтату үшін негіз болмаған кезде бұл мерзімді аудандық, қалалық  прокурор және олармен теңестірілген әскери және өзге де прокурорлар тергеушінің дәлелді етініші бойынша—үш айға дейін, ал облыс прокуроры және оларға теңестірілген прокурорлар мен олардың орынбасарлары тергеушінің аудандық, қапалық прокурорлар мен олармен теңестірілген әскери және өзге де прокурорлар қолдаған дәлелді өтініші бойынша — алты айға дейін ұзартуы мүмкін.

 Қамауға алу мерзімін  алты айдан астам мерзімге  ұзартуды тек істің ерекше  күрделілігіне орай тергеу бөлімі  бастығының облыс прокуроры және  олармен теңестірілген прокурорлар қолдаған дәлелді етініші бойынша Бас прокурордың орынбасары, Бас әскери прокурор — тоғыз айға дейін жүзеге асыра алады.

Қамауға алу мерзімін тоғыз айдан астам уақытқа  ұзартуға облыс прокурорының және онымен теңестірілген прокурорлардың дәлелді өтініші бойынша ауыр немесе аса ауыр қылмыстар жасағандығына айыпталған адамдарға қатысты ерекше жағдайларда Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры — он екі айға дейін рұқсат етеді. Қамауға алуды тоғыз айдан астам мерзімге ұзарту туралы мәселе Қазақстан Республикасы Бас Прокура-турасының  алқасында алдын ала қаралады.

Қамауға алу мерзімін одан әрі ұзартуға жол берілмейді, қамауға алынған айыпталушы дереу  босатылуға жатады. Қамауға алу мерзімі айыпталушыға айып тағылған қылмысты жасағандығы үшін қылмыстық заңца көзделген бас бостандығынан айырудың ең жоғары мерзімінен аспауға тиіс.

Қамауға алу мерзімін ұзарту туралы өтініш аудандық, қалалық  прокурорға және олар-мен теңестірілген  әскери және өзге де прокурорларға, облыс  прокурорына және онымен теңестірілген прокурорларға қамау мерзімі аяқталғанға дейінгі жеті тәуліктен кешіктірілмей, ал Қазақстан Республикасының Бас Прокурорына, оның орынбасарларына және бас әске-ри прокурорға — қамау мерзімі аяқталғанға дейінгі он бес тәуліктен кешіктірілмей табыс етіледі.

  Қамау мерзімін  үзарту туралы өтініш он тәуліктен аспайтын мерзімде Қазақстан Республикасы Бас прокурорының, оның орынбасарларының және Бас әскери прокурор-дың, ал өтініш келіп түскен кезден бастап бес тәуліктен аспайтын мерзімде—төмен тұрған прокурорлардың қарауына жатады.

2.4 Бұлтартпау шарасын тоқтату немесе өзгерту

Бұлтартпау шарасы оған қажеттілік болмаған кезде тоқтатылады немесе мұның өзі істің мән-жайы туғызған неғұрлым қатаң немесе жұмсақ шараға өзгертіледі. Бұлтартпау шарасын тоқтату немесе өзгерту анықтаушының, тергеушінің, прокурордың немесе судьяның дәлелді қаулысы бойынша не соттың дәлелді қаулысы бойынша жүргізіледі. Бұл ретте прокурор санкцияландырған, немесе қолданған, немесе оның жазбаша нұсқауы бойынша, сондай-ақ алдын ала тергеуде соттың шешімі бойынша таңцалған бұлтартпау шарасы прокурордың келісімімен ғана тоқтатылуы немесе өзгертілуі мүмкін. [20, 15-20 б.]     

Қорғаншылыққа құқық және мүлікті қарау. Ата-анасының немесе асыраушысының қамауға алынуының, сонымен бірдей қылмыстық процесті жүргізуші органның басқа да іс-әрекеттерінің нәтижесінде қараусыз, күтусіз және күн керу қаражатынсыз қалған кәмелетке толмағандардың, сондай-ақ еңбекке қабілетсіз адамдардың аталған орган оларды республикалық бюджеттің қаражаты есебінен қамтамасыз етуге міндетті қорғаншылыққа құқығы бар. Қылмыстық процесті жүргізуші органның еңбекке қабілетсіз адамдарды қарау, күту және мемлекеттік әлеуметтік көмек органдарына немесе медициналық мекемелерге уақытша орналастыру жөніндегі тап-сырмасы қамқоршылық және қорғаншылық органы.сондай-ақ аталған ұйымдардың басшылары үшін міндетті. Қылмыстық процесті жүргізуші орган сондай-ақ кәмелетке толмаған және еңбекке қабілетсіз адамдарға қамқорлық жасауды олардың келісімімен туыстарына сеніп тапсыруға құқылы.

2. Қамауға алынуының,  сонымен бірдей қылмыстық процесті  жүргізуші органның басқа да  іс-әрекеттерінің нәтижесінде мүлкі  қараусыз қалған адамның аталған  орган оның етініші бойынша  және оның есебінен осы адамды  қамтамасыз етуге міндетті оның  мүлкінің және оған тиесілі жануарларының қаралуына құқығы бар. Қылмыстық процесті жүргізуші орган-ның адамның мүлкі мен оған тиесілі жануарларды қарауды ұйымдастыруға тапсырмасы  тиісті мемлекеттік органдар мен ұйымдар үшін міндетті.[25, 312 б.]                                                         

 Қылмыстық процесті  жүргізуші орган бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алу қолданылған адамға немесе басқа да мүдделі адамға осы бапқа сәйкес қабылданған шаралар туралы кешіктірмей хабарлайды.                                                                                                

ҚОРЫТЫНДЫ

Қазақстан Республикасының  Конституциясында көзделген құқықтық мемелекекттің демократиялық ойлары мен қағидалары өз көрінісін және болашақ дамуын 1998 жылы 1 қаңтарда күшіне енген, жеке институттар, терминдер мен дефинициялар енгізген, қылмыстық іс жүргізудің алдыңғы концепциясын толығымен өзгерткен Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінен тапты.

Жаңа заңнама қылмыстық  іс жүргізудің көптеген теориялық және тәжірибелік мәселелерін шешті. Регрессивтік саясаттан бас тарту, қоғамның демократизацилануы мен гуманизациялануының кеңеюі, жаңа әлеуметтік-экономикалық қатынастардың пайда болуы көптеген құқықтық институттардың қайта қаралуын талап етеді. Әсіресе бұл  қылмыстық іс жүргізушілік қатынастарға ие азаматтардың құқықтары мен мүдделерін толығымен қозғайтын нормаларға байланысты.         

Қазақстан Республикасындағы  құқықтық реформаның концепциясы қылмыстық  сот өндірісінде халықаралық-құқықтық талаптарға жауап беретін және нарықтық қатынастарға барынша сай мүліктік сипаттағы шаралардың кең қолданылуына бағытталыған.        

  Қылмыстық сот  өндірісі  қылмыстық процесске  қатысушы кейбір тұлғалардың  құқықтары мен бостандықтарын  шектеуден толығымен бас тарта  алмайды. Оған қоса, Қазақстан Республикасы Конституциясының 39 бабына сәйкес, «адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртiптi, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына қажеттi шамада ғана және тек заңмен шектелуi мүмкiн».

     Бұл орайда маңызды көңіл бөлуге қылмыстық іс жүргізудегі бұлтартпау шаралары ие. Бір жағынан, бұл шаралар қылмыстылықпен күрестегі қылмыстық ізге түсу органдарының қызметінің максималды эффективтілігін қамтамасыз етуі қажет. Екінші жағынан, қылмыстық сот өндірісіне қатысты тұлғалардың ҚР Конституциясында бекітілген құқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін тиімді жағдай жасау. Қазіргі уақытта іске айыпталушы ретінде қатыстырылып отырған тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын мейлінше аз шектеу үшін тиімді бұлтартпау шараларын іздеу қажет.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1. ҚР Конституциясы. - Алматы, 2012.
2. Ханов Т.А. Теория и практика применения залога в уголовном судопроизводстве Республика Казахстан. – Алматы: Данекер 2003 г.
3. Капсалямов К.Ж. Меры пресечения в уголовном судопроизводстве. – Караганда, 1995 г.
4. Ахпанов А.Н. Проблемы уголовно-процессуального принуждения в стадии предварительного расследования. – Алматы: Жеті Жаргы, 1997 г.
5. Когамов М.Ч. Краткий научно-практический комментарий к главам уголовно-процессуального кодекса РК. – Алматы, 1998.
6. Капсалямов К.Ж. Реформа уголовно-процессуального законодательства и система мер пресечения // Актуальные проблемы проавовой реформы в РК. – Караганда, 1995.
7. Савгирова Н.М. Меры пресечения и иные меры процессуального принуждения. – М., 1960.
8. Медведева А. Залог и личное поручительство
9. Н. Ә. Назарбаевтың 2007 жылғы  28 ақпан күнгі «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» Қазақстан Республикасы халықтарына Жолдауы
10. Қазақстан Республикасы «Прокуратура туралы» Заңы
11. ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексі. - Алматы, 2007
12. "Жедел-іздестіру кызметі туралы" 1994 жылғы 15 қыркүйектегі ҚР Заңы // ҚР Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы. - 1994. № 13. - 199-күжат.
13. ҚР Үкіметінің 2001 жылғы 27 ақпандағы № 283 каулысымен бекітілген ҚР Қаржы полициясы агенттігі туралы ереже.
14. "Қазақстан Республикасындағы кеден ісі туралы" 1995 жылғы 20 маусымдағы ҚР Заңы.
15. ҚР Президентінің "Қазакстан Республикасының ішкі істер органдары туралы" 1995 жылғы 21 желтоксандағы заң күші бар Жарлығы
16. ҚР Президентінің "ҚР ұлттық қауіпсіздік органдары туралы" 1995 жылғы 21 желтоқсандағы заң күші бар Жарлығы.
17. Алиев М.М. «Қазақстан Республикасының сот жүйесі және құқық қорғау органдары». Астана – 2004
18. Юридический энциклопедический словарь. М.: Советская энциклопедия, 1984.
19. Толеубекова Б.Х. Уголовно-процессуальное право Республики Казахстан. Часть Общая: Учебник. - Алматы, 1998.
20. Төлеубекова Б.Қ. ҚР Қылмыстық іс жүргізу құқығы, Алматы, 2007
21. Төлеубекова Б.Қ., Қапсәләмов Қ.Ж.т.б. ҚР Қылмыстық іс жүргізу құқығы//Ерекше бөлім, Алматы, 2006
22. Вещные права в Республике Казахстан / Под ред. Сулейменова М.К., Алматы, 1999
23. Буряков А.Д. Залог как мера пресечения в советском уголовном процессе. Иркутск, 1969 г.
24. Ахпанов А.Н. Залог и иные уголовно-процессуальные новеллы: вопросы правоприминительной практики. - Караганда, 1997.
25. Фойницкий И. Курс уголовного судопроизводства. Т.2. Альфа, 1996.