Алаяқтық құрамы үшін қылмыстық жауаптылық

Францияның Қылмыстық  кодексіне сәйкес алаяқтық классификациясына мыналар жатады:

1. Мемлекеттік қызметкер немесе мемлекеттік аппараттың тапсырмасын орындаушы тұлға;
2. Заңсыз мемлекетті білдіруші тұлға немесе мемлекеттік аппараттың тапсырмасын білдіруші тұлға;
3. Гуманитарлық көмек және әлеуметтік көмек көрсету үшін халықтан бағалы қағаздар немесе қаржы жинайтын тұлға;

Францияның Қылмысттық кодексіндегі бабтардың көбісі төмен диспозициялы болып келеді, сонымен қатар казустық нормалар да кездеседі.

Ал Германия Федеративтік Республикасының Қылмысттық кодексінде алаяқтық былай деп ажыратылады: «Алдау немесе сенімге қиянат жасау арқылы бөтен біреуге зиян келтіру» болып табылады. Алаяқтық қылмысының негізгі құрамымен байланысты мынандай түрлері жатады:

1. Компьютерлік алаяқтық;
2. Субсидия алу үшін жасалынған алаяқтық;
3. Капиталды салу арқылы жасалынған алаяқтық;
4. Алдау арқылы өзіне пайда табу;
5. Несие алу арқылы жасалынған алаяқтық;

Сонымен қоса, алаяқтық қылмысының құрамына алдау арқылы өзіне пайда  табу жатқызылады.

Германия Федеративтік Республикасының Қылмысттық кодексіндегі «Алаяқтық және қылмыстық зиян келтіру» бөлімінде алаяқтық қылмысының екі құрамы берілген:

1. Қасақана ниетпен жалақыны жасыру;
2. Кредиттік карталар мен чектерге зиян келтіру;

Америка Құрама Штаттарының  Қылмыстық кодекстерінде алаяқтықты ұрлықтың бір түрі ретінде қарастырады. Бұл елде қылмыстардың көбі сенімге  қиянат жасау арқылы жасалады. Б. В. Воложенкинаның пікірінше, мұндай тәсілмен жасалған қылмыстар көбінесе жеке және мемлекеттік меншіктерге қарсы бағытталады. Сонымен қатар, АҚШ-та көп таралған қылмыстардың ішінде жалған құжаттарды жасау болып саналады. Оларға: жалған құжаттарды жасау, жалған ақша төлеудің чектерін шығару, жалған кредиттік карталады шығару және олармен пайдалану жатады.

АҚШ-тың  Қылмыстық кодексіндегі «Алаяқтық  және алаяқтық әрекет»  1341 бабына сәйкес алаяқтық туралы былай делінген: «Бөтеннің мүлкін ұрлау немесе бөтеннің ақшасын алу мақсатында алаяқтықты жасаған немесе алаяқтықты жасауға ниет білдірген тұлға, мұндай тұлға айыппұл немесе абақтыға ұстау жазасымен жазаланады».

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. 2 Алаяқтық қылмысының объектісі, заты және объективтік жағы

 

Заңдық әдебиеттерде қылмыс құрамының жалпыға танылған, міндетті төрт элементі көрсетілген: объект, объективтік жағы, субъект, субъективтік жағы. Қылмыс құрамының элементтері  бір-бірімен тығыз байланысты. Егер бұл элементтерінің біреуі жоқ болса, онда қылмыс құрамынын жоқ болғаны, яғни қылмыстық жауапкершілікке негіз жоқ.

Бәрімізге мәлім, кез  келген қылмыстың  негізгі объектісі  қоғамдық қатынастар болып табылады. Объект құрамының міндетті элементтерінің бірі болып табылады. Сондықтан объектіміз заңмен қарастырылған қылмыс ретінде қоғамдық қауіпті әрекет белгілі бір объектіге қол сұғады. Қылмыстық қол сұғу кезінде осы объектіге мәнді зиян-залал келтіреді. Объектіні дұрыс анықтау қылмыстық әрекеттің әлеуметтік және құқытық табиғатын, жасалған қылмыс үшін қылмыстық жауапкершіліктің шегі мен үлгілерін түсінуге көмектеседі.

Қылмыс объектінің астарынан түсінетініміз  – қылмыс арқылы зиян келтірілген  заңмен қорғалатын игілік, әлеуметтік құндылық[4]. Бұндай игілік ретінде отандық  қылмыстық құқық ғылым қылмыс заңымен қорғалатын қоғамдық қатынастарды таниды.

Адамның мінез – құқының сыртқы жағын сипаттаушы белгілердің жиынтығы қылмыстың объективтік жағын  құрайды. Бұл белгілерге тұлғаның қоғамдық қауіпті әрекеті (активті мінез-құлық) не әрекетсіздік (пассивті  мінез-құлық). Мысалы: ұрлық – біреудің мүлкін жасырын ұрлау, қызметі бойынша әрекетсіздік. Кей жағдайларда қылмыс құрамының объективті жағына әрекет не әрекетсіздіктен басқа қылмыстық салдарды, себепті байланысты да жатқызады. Мысалы: ұрлықтың құрамы, осы әрекет арқылы меншік иесіне зиян келуі. Бұдан басқа объективті жоқ қылмысты жасау жағдайы, орны, уақыт, тәсілі, қаруы және құрал-жабдықтары жатады.

Қоғамдық қатынастардың ерекше сипаты, онда әлеуметтік жол ретінде  адамның танылуы. Қоғамдық қатынастардың  өзі сипаты бойынша да, құрылымы бойынша да өте күрделі құбылыс болып табылады. Бірақ қоғамдық қатынастардың басты элементтері болып: қоғам, мемлекет және олардың бекітулері, құрылулар және олардың өкілдері, адамдардың бірлестіктері мен ұжымдары, жеке бөлек тұлғалар, материалдық әлемнің пәндерімен әртүрлі үлгіде көрінетін қоғамдық қатынастардың арасындағы байланыстар табылады.

Қылмыс объектісі болып әртүрлі  қоғамдық және мемлекеттік құрылыстарда, адамдардың өндірістік, қоғамдық, ішкі және өмірлік процесінде құрылатын қоғамдық қатынастар табылады.

Қылмыс объектісінің жалпы түсінігінің  сипаты қылмыс объектісінің жіктеу мәселесіне келіп тіреледі, яғни қылмыс объектісінің түрлеріне тоқталайық.

Қылмыстық құқық теориясындағы  қылмыс объектісін үш түріге жіктеген: жалпы, топтық және тікелей.

Жалпы объектіге қылмыстық заңмен қорғалатын барлық қоғамдық қатынастар жиынтығы жатады. Қылмыстың жалпы  объектісі қылмыстың әлеуметтік мазмұнын және оның қоғамғажәне мемлекетке деген қоғамдық қауіптілігін сипаттайды.

Топтық объект бұл бір немесе барлық қылмысқа емес, тек қылмыстар тобына тән объект. Топтық объект қылмыстар тобы қол сұғатын біртекті қоғамдық қатынастар. Мысалы, топтық объектіге мыналар жатады: ұрлық, тонау, қарақшылық, яғни меншікке қарсы қылмыстар; тұлғаның өміріне, денсаулығына бостандығына, ар-намысы мен абыройына қарсы қылмыстар, яғни жеке тұлғаға қарсы қымыстар тобы болып табылады. Бұл топтық объект қылмыстық құқықтың ерекше бөлімінің тарауларында орын алған.

Тікелей объект бұл бөлек бір  қылмыстың нақты қоғамдық қатынасқа бағытталуы. Тікелей объект қылмысты саралап, жазасын анықтағанда, бір қылмыстан екінші қылмысты ажыратқанда үлкен маңызға ие.

Қылмыстық құқық теориясында объектісінің негізгі, толықтырушы және факультативті  деп үшке бөледі.

Негізгі объектісі – бұл қылмыстық норманың қорғау үшін қалыптыстырылған объектісі. Бұндай объект қылмыстық кодексінің ерекше бөлімдегі норманың орнын анықтау үшін қажетті критерий болып табылады.

Толықтырушы объект – бұл негізгі  объектіге қарсы бағытталған  қылмысты жасау жолында залалға ұшыраған объект. Мысалы, толықтырушы объект – нақты тұлғаның денсаулығы.

Қылмыстың факультативті объектісі  – бұл бір қылмыс мүмкін қатынастар. Мысалы, бұзақылық негізінде тұлғаның мүддесіне зиян келеді. Бірақ негізгі  объект қоғамдық тәртіп болып табылады.

Қылмыстың объектісін белгілеу қылмыстың  құрамының бір-бірімен ұқсастығын ажыратуға, қылмыстық әрекеттің  қылмыстық емес әрекеттерден ажыратуға  мүмкіндік береді. Сонымен қатар  қылмыс объектісінің белгісі бойынша  заң шығарушы қылмыстық-құқықтық нормаларды жүйелендіреді және кодификацияландырады.

Көптеген теоретик ғалымдардың  ойылары бойынша қылмыс объектісі болып қоғамдық қатынастар шығады. Қоғамдық қатынастар – жалпы қатынастардың жан-жақты, күрделі түрлерінің бірі. Қатынастар әдістемеде «барлық құбылыстардың қатынасқа түсу кезеңі», — деп түсіндіріледі[6]. Ал алаяқтық қылмысының негізгі объектісі меншік қатынастары болып саналады. Меншік қатынастарына: біріншіден, қоғамдағы адамдардың бір-бірімен қатынасы,  екіншіден, шығарылатын өнімді пайдалану, айырбастау және т.б. өзге де материалдық қатынастар жатады. Сонымен қатар, бұл қатынастар жеке меншік негізін құрап, заңмен реттелінеді.

Қазақстанда ұрлық арқылы жасалынған алаяқтықтың негізі объектісі –  бұл жеке меншік қатынастары болса, ал алаяқтық қылмысының заты – меншік болып саналады. Алаяқтық қылмысының заты материалдық зат болуы тиіс, яғни  материалдық әлемнің негізін заттық белгілер құрайды.

Қылмыстың заты – негізгі  объектінің бір бөлшегі болып  есептелінеді. Көбінесе алаяқты материалдық  әлем қызықтырады.

 

Қылмыстың объектісі – адамның  әрекеті неге бағытталынатынын көрсетіп, материалдық және материалдық емес құндылықтарға бағытталған әрекеттер  жатады.

Қылмыс объектісі болып әртүрлі  қоғамдық және мемлекеттік құрылыстарда, адамдардың өндірістік, қоғамдық, ішкі және өмірлік процесінде құрылатын қоғамдық қатынастар табылады.

Қылмыс объектісінің жалпы түсінігінің  сипаты қылмыс объектісінің жіктеу мәселесіне келіп тіреледі, яғни қылмыс объектісінің түрлеріне тоқталайық.

  Қылмыстың объектісі мен  затын дұрыс анықтау – кінәлі әрекеттерінің орындалуы үшін, оның қоғамдық қауіптілік дәрежесін анықтау және жасалғанның дұрыс саралануы үшін қажет. Қылмыстық құқық теориясында, объект ретінде әдетте қылмыстық заңнамамен қорғалатын қоғамдық қатынастар жиынтығы түсініледі.

Алаяқтықтың объектісі ретінде, қолданыстағы заңнамаға сүйенсек, меншік қатынастары болады.

Әдебиетте меншік 3 нысанда қарастырылады: меншік – экономикалық категория  ретінде, меншік – құқықтық категория  ретінде және меншік – меншік құқығы ретінде. Экономикалық әдебиеттерде қабылданған көзқарас бойынша, меншікке материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну қатынастары кіреді. Демек, бұл қылмыстың тектік объектісі, құқық нормаларының жүйесімен реттеліп бекітілген, жеке тұтынуға арналған материалдық игіліктерді өндіру, бөлу және айырбастау бойынша қоғамдық қатынастар. Міне, осындай меншік қатынастарына қол сұға отырып, кінәлі оларға кіретін қоғамдық қатынастарының әр тобына залал келтіреді.

Өмірлік күнделікті жағдайларда қылмыс объектісін анықтау қиынға соғуы мүмкін. Мысалы, азамат мемлекеттік ұйымға мүлікті сақтауға берген кезде, мүлік азаматтың жеке меншігінде қалады. Дегенмен де, осы мүлік талан-тараждалса, бұл мемлекеттік меншікке қол сұғушылық деп саралану керек. Себебі, ұйым оған сақтауға берген мүлік үшін материалық жауапкершілікті көтереді.

Қылмыс объектісін зерттей келе, біз, тікелей объект түсінігіне тап  боламыз. Бұл түсінік бойынша  ортақ пікір жоқ. Мысалы, В.А.Владимиров ойынша тікелей объект бір уақытта  объект болады.

Өзге авторлар ойынша, біз қарастырып отырған қылмыстардың тікелей объектісі – мемлекеттік меншік, үшіншілері – қоғамдық меншік дейді. Жалпы, 1926 ж. мен 1995 жылдар аралығындағы қылмыстық құқық оқулықтарында, “қылмыстың тікелей объектісі – жеке бір қылмыс қол сұғатын нақты бір қоғамдық қатынас” түсіндірмесі классикалық болып саналған.

Менің ойымша, тікелей объектіні  түсіндіруде И.И.Рогов пен М.А.Сарсембаевтың  көзқарастары дұрыс. Олардың ойынша, қылмыс объектісін топтастыруда “мүдде”  түсінігін қолдану керек. Мүдде  де қоғамдық қатынас, бірақ ол қоғамдық қатынастың нақтырақ көрінісі. Субъектілердің және олардың мүдделерінің қатысуынсыз қоғамдық қатынас болмайды. Сонымен қатар әр мүддеде өз объектісі болады. Ол материалдық немесе идеалдық ігілік. Осы мүдде арқылы топтастыру жүргізіп, мысал келтірейік. Тұлға біреудің мүлкін талан-тараждағанда, біріншіден сол меншік иесінің мүддесіне нұқсан келтіреді, ол арқылы ол мемлекеттің маңызды әлеуметтік құндылығына нұқсан келтіреді, ол арқылы ол мемлекеттің экономикалық негізіне нұқсан келтіреді.

Ал тікелей объектіге келер  болсақ, оны анықтағанда жеке белгілерге сүйену керек (кімнің және қандай мүддесі  бұзылды). Мысалы, алдау арқылы біреудің пальтосы талан-тараждалса, бұл жерде  тікелей объект ретінде жеке меншік емес, белгілі бір субъект –  Омарбеков Талғаттың өз 48 размерлі қара түсті пальтосына деген құқық болады.

Қылмыстық құқықтағы қылмыс заты ретінде  – қоғамдық қатынас белгіленетін материалдық объект танылады. Қылмыс затының болуы, яғни белгілі бір  мүліктің болуы – алаяқтықтың  міндетті белгісі болып табылады.

ҚР ҚК 177-бабы 1-бөлігінің диспозициясына көз жүгіртсек, алаяқтық бұл:

а) алдау немесе сенімге қиянат жасау арқылы бөтен мүлікті ұрлау (талан-тараждау)  немесе,

ә) алдау немесе сенімге қиянат жасау арқылы бөтен мүлікке құқықты  алу.

Өзге талан-тараж нысандарынан алаяқтықтың тағы да бір айырмашылығы – бұл қылмыс заты ретінде тек мүлік қана емес, сонымен қатар мүлікке құқық та болуында. Мүлікке құқық ретінде меншік құқығы өзінің толық көлемінде түсініледі. Демек, кінәлі мүлікке құқық алғанда, мүліктің өзін де иемденеді. Мысалы, алаяқ алдау нәтижесінде ірі жеңіс түскен лотореялық билетті иемденеді. Байқайтын болсақ, мүлікке құқық алу сәті мүліктің өзін алудан бұрын немесе бір уақытта пайда болады.

Мүлік, алаяқтықтың заты ретінде, белгілі  бір белгілерге ие болу керек. Ең алдымен, оның құны болу керек. Ол, әдетте, баға арқылы белгіленеді. Ал бұл белгі тек заттарға ғана тән емес, сонымен бірге ақпараттық түрлі нысандарына тән. Мысалы, компьютерде сақталатын ақпарат.

Сонымен қатар, талан-тараждың заты ретінде әр түрлі мүліктік сипаттағы  игіліктерді алуға болмайды: қоғамдық көлікте тегін жүру немесе қол  жүгін өткізу т.б.

Мүлік дегеніміз –  бұл зат. Оны жасауға еңбек  жұмсалып, нәтижесінде оның құны пайда  болады, қажеттіліктерді қанағаттандыру қабілеті пайда болды. Бірақ мүлікті жасауға еңбек міндетті түрде жұмсалу керек тезисі күннен күнге күмәнді туғызады. Мысалға, жер учаскесін алайық. Олар сату-сатып алу, кепіл, айырбас, сыйға тартудың пәні болады. Демек, қылмыстық қол сұғушылықтың да заты болуы ықтимал. Әсіресе алаяқтықта. Қалай десек те, тауарлы-материалдық құндылықтар және ақша алаяқтықтың заты ретінде болатынына күмән жоқ.