Тұлғаны рухани – адамгершілікке тәрбиелеу

Осы міндеттер жалпы  адамзаттың және  ұлттық мәдениетті бойына сіңіре біл-ген рухы биік, жігерлі, нағыз отансүйгіш білімгер тәрбиелеудің жаңа жүйесін қалыптастыру мақсатына бағытталған.        

    Оқушы бойына  рухани-азаматтық сезімнің қалыптасуы  отбасы тәрбиесі мен балабақшадан  бастау алатыны айқын. Оқушы отбасында патриотизмге тәрбие-леу , ана тілін үйрету, ұлттық мінез-құлық қалыптастыру, ұлттық салт – дәстүр-ді сақтауға баулу, шыққан ата тегін білуді таныту - ата - ана парызы. Халқына құрмет, тарихи дәстүрлерге адалдық, сондай - ақ туған жеріне, Отанына деген сүйіспеншілік сияқты перзенттік борыш тұлға бойына сәби шағында дарыса, бұл қасиеттер өсе келе, әрі қарай дамып, қалыптасуына қолайлы жағдай туғы-зады. Халық педагогикасының негізгі қағидалары  және оның ғылыми  педаго-гикамен байланысына тоқтала келе,  «Сегіз қырлы, бір сырлы» толық адам тәр-биелеу қағидаларын төмендегі кесте түрінде жүйелейді:

1. Ақылды, арлы, намысшыл азамат  болуын қарастыру.
2. Еңбексүйгіш, елгезек етіп тәрбиелеу
3. Тән сұлулығын  қарастыру, әсемділікке  баулу.
4. Адамгершілік қасиеттерге  (ізгілікке, имандылыққа)  баулу
5. Отансүйгіштікке, ұлтжандылыққа,  бүкіл адам баласын сүюге тәрбиелеу
6. «Жігітке жетпіс өнер де аз»,  «Өнер  - өрге сүйрелейді» деп қарап, өнер мен білімді насихаттау.
7. Табиғат пен қоршаған ортаны аялауға тәрбиелеу.
8. Дене шынықтыруға тәрбиелеу.   [қосымша №2]

        Бүгінгі  таңдағы Қазақстан жайында оқушылардың  рухани азаматтық сезі-мін қалыптастырудың, адамгершілікке негізделген ұлтаралық береке, бірлікті, ынтымақтастықты, бейбітшілікті нығайтудың маңызы зор. Осыған байланысты оқу- тәрбие үрдісінде оқушыларды отансүйгіштікке, ерлікке, адалдыққа, елін, жерін қорғауға, шыншылдыққа тәрбиелеу қажет. Қазіргі жағдайда рухани-аза-маттық тәрбиенің өлшемдік көрсеткіштері:

1. Өзін-өзі мемлекеттің азаматы ретінде сезінуі;
2. Отанына деген сүйіспеншілік сезімінің болуы;
3. Мемлекеттік рәміздер мен халықтың дәстүрлерін білу;
4. Халықтың өткен тарихын білудің қажеттілігі;
5. Қазақ халқының әдет-ғұрыптарын сақтау,  мәдениеті мен дәстүрлерін зерделеу қажеттілігі  болып табылады. [Қосымша №3]

         Тәрбиенің жалпы негізі рухани-азаматтық  құндылықтары болуы керек. Рухани-азаматтық құндылықтар үлкен мен кішінің арасындағы шынайы қарым-қатынас кезінде бала бойына дариды. Ал мұғалімнің басты мақсаты - өзіндік рухани-азаматтық құндылықтарын оқушы бойына дарыта отырып, оның жүрек түкпіріндегі рухани қазынасын жарыққа шығару, әрбір баланы жеке тұлға ре-тінде жетілдіру үшін оның бойындағы бар құндылықтарды дамыту.  Мектеп-тегі, сабақтан тыс уақыттағы біздің ісімізді жалғастыратын жеке тұлға болып табылатын оқушыларды рухани-адамгершілікке,  азаматтық  жүйеге тоғыстыру. Мектеп қабырғасында жақсы тәрбиеленген, саналы білім алған шәкірт өмірде өз орнын табады. Ол үшін ең әуелі ұрпағымызды бала кезінен-ақ ұлттық тәлім-тәрбиеге, рухани адамгершілік әдетке, азаматтық мәдениетке баулу керек. Сонда жас ұрпақ елі үшін елең қағар азамат, имандылық қасиеттерді жақсы білетін азамат болып қалыптасады.

Қазір қоғам жан-жақты үйлесімді жетілген жаңа ұрпақты – жаңа адамды тәрбиелеуді талап етеді. Қоғам талабы – заман талабы. Өйткені «Әр адам - өз заманының баласы». Сол себепті адамды заман билейді, заманына сай заңы туындайды.

    Оқушының жасын, жеке ерекшелігін, психикалық процестерін  ескере оты-рып, жетілген ұрпақ тәрбиелеу үшін мынадай міндеттерді орындауымыз керек:

  *еңбексүйгіштікке, еңбекті қажетсінуге баулу, күнделікті  өмірін мәнді ұйымдастыру;

  *тұрмыстағы, үй шаруашылығындағы  еңбекке құлшынысын арттыру;

  *өзіне-өзі қызмет  ету  дағдыларына    үйрету;

  *отбасы мүшелерімен  өзара дұрыс қарым-қатынасын, тіл  табысып, түсінісуін, бірін-бірі тыңдап, ата-ананы, туыстарын,  жасы  үлкендерді сыйлап, құрмет тұтуға үйрету;

  *оқушыны оқыған шығармалардың  басты кейіпкерлерінің іс-әрекеттерінің  жағымды  жақтарына көңіл аударып, талдауға, түйін жасауға үйрету;

  *оқылған мәтіндерден кейіпкерлерге берілген авторлық көңіл-күйді табу;

  *оқушының сана-сезім, ақыл-ой қызметінің дамуына, қалыптасуына  ықпал жасай  отырып,   шығармашылық  қабілетін ашу, қозғау салу;

  *оқушылардың сабақтар  бойынша алған білім, білік дағдыларын  одан әрі да-мытып,  тереңдету, өздігінен жұмыс істеу қабілетін ашу;

  *оқушыларды сөйлету  арқылы кейіпкерлердің іс-әрекетін  салыстыру, қорытындылау,бағалауға  үйрету;

  * оқушының өзін-өзі  тануына, өзіндік мәнін оятуға  бағдар беру.

Тұлғаны рухани –азаматтыққа тәрбиелеудің маңызы зор екенін осыдан көруге болады.

    Ғасырлар бойы қалыптасқан салт-санамызға сәйкес, жан-жақты тазалық жү-йесіне негізделген дүниетанымда тәрбие көрген ата-ана, ұстаздың ойы, сөзі, ісі берген тәлім-тәрбиесі мен білімі баланың пәк те таза жүрегіне бұлақтың мөлдір суындай сіңіп, өмірлік  тура жол, рухани азық болары түсінікті.

   Бүгінгі жаһандану  үрдісі жүріп жатқан жағдайда  ұлттық тәрбие, ұлттық рухты сақтап  қалу үлкен міндет. Олай болса, рухани байлыққа ең алдымен, тілімізді, дінімізді, салт-дәстүрлерімізді жатқызсақ, тіл- қазақ болуымыз үшін, дін- адам болуымыз үшін, салт-дәстүр ұлт болуымыз үшін қажет. 

       Рухани-азаматтық  тәрбиесі өзіндік сананы дамытуға  жағдай жасауды, жеке тұлғаның  әдеп ұстанымын, өзін-өзі заңды, әлеуметтік, ізгі және саяси әрекетке қабілетті сезіну мүмкіндігін беретін тұлғалық интегративтік қасиетін, оның қо-ғам өмірінің нормалары мен дәстүрлерімен келістірілетін моральдік қасиеттерін және қалыптастыруды болжайды.   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  2.3.  Бастауыш  сынып оқушыларының бойында рухани-азаматтық  тәрбиені дарыту бағыттары.

   Рухани-азаматтық құндылықтармен білім жүйесін қалыптастыру жаңа қоғам-ның дамуындағы мәні зор, маңызды бағыт. Оқушыларды рухани-азаматтық ба-ғытта тәрбиелеу, болашағына жол сілтеу- бүгінгі қажетті, кезек күттірмес мә-селе. Рухани-азаматтыққа тәрбиелеу білім берумен     ғана шектелмейді. Оқу-шының сезіміне әсер ету арқылы ішкі жан дүниесін ояту нәтижесінде оның рухани-азаматтық қасиеттері қалыптасады. Рухани –азаматтық тәрбиені қалай іс жүзіне асырамыз? Олар мына қағидаларды сақтағанда нәтиже береді.

    Рухани-азаматтықтың  негізгі элементтеріне мыналар  жатады: ар-намыс сезі-мінде, тұлғалық ішкі еркіндікте, тәртіптілікте, басқа адамдарға құрмет пен се-нім білдіруде, өзінің міндеттерін орындау, патриоттық, ұлттық сезімдерін үйле-сімді қиюластыру қабілетінде көрінетін адамгершілік құқықтық және саяси мә-дениет.

     Рухани-азаматтық  тәрбиенің негізгі мақсаты- оқушыларда  қоғамдық ізгі мұ-раттарды, отансүйгіштік сезімін, адамгершілік қасиетін, бейбітшілікке ұмтылы-сын, қоғам игілігіне еңбек ету қажеттілігін тәрбиелеу. 

       Бастауыш  сынып оқушыларының бойына рухани-азаматтық  тәрбиені  да-рытудың жолдары төмендегідей:

*рухани-азаматтық қасиеттерді  жеке тұлғаға үйретіп, оның орындалуын  талап ету;

*азаматтық құндылықтар  туралы пікірлесу;

*әдептілік негіздерін үйретіп, оның орындалу жолдарын көрсету;

*имандылық дәстүрін (болашаққа, өмір заңдылықтарына сену, адал, әдепті, шыншыл болу, үлкен-кішімен  санасу, кісілік жасау, т.б) жеке тұлғаға  жан-жақты ұғындырып, оны өмір  қолданысынан талап ету;

*рухани-азаматтық дәстүрлер туралы пікірлесу. Пікірталас, ойжарыс, айтыс ұйымдастырып, ой мен істі  ұштастыру.

*ұлттық мәдени уағыздар  мен қағидалардың рухани негізі  екенін дәлелдейтін түрлі ойындар, қойылымдар ұйымдастыру.

*басылымдар арқылы рухани-азаматтық  туралы материалдар оқып талдау;

*визуалдық, антивизуалдық (картина, кинофильм, радио, театр) тәрбие тәсілдерін  ұйымдас-тыру арқылы жеке тұлғаның  рухани-азаматтық қабілеттерін қалыптастыру.

    Оқушылардың рухани дүниесін дамытпай, білім беру қажетсіз дүние. Мұға-лімнің зерттеу нысаны-оқушының жеке жан дүниесін қалыптастыра отырып, рухани- азаматтыққа тәрбиелегенде ғана олардың өздігінен жетілуіне мүмкіндік жасалады.

   Рухант-азамттық тәрбиесінде  ең маңызды рөлді бастауыш  сынып мұғалімі  алады. Ол тәрбие  жүйесінің мақсаттарын анықтап, оқушы бойында рухани құн-дылықтарды тәрбиелеуде атқаратын іс-әрекеттерінің нәтижесін болжайды.

Рухани-азаматтық тәрбие берудегі бастауыш сынып мұғалімінің қызметі:

-Өмірдегі маңызды құндылықтар  мен рухани-азаматтық  құндылықтарды  оқып үйрену.

-  Өз адамгершілік  қасиеттерін анықтау мақсатында өзін-өзі дамытудың тре-нингтерін тәжірибеге енгізу.

- Оқушылармен бірге халқымыздың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрпын, туған өл-ке, туған қаламыздың тарихы мен дәстүрлерін, өз отбасылырының дәстүрлерін, мектеп  дәстүрлерін оқып үйрену.

- Сынып газетін шығару, көрмелерге бару.

- Рухани-азаматтық  мәдениетін дәріптейтін тәрбие сағаттарын  ұйымдастыру.

- Оқушылардың бойындағы дарынды, талантты дәріптеу (өлең шығару, шығармашылық тапсырмалар).

Сынып жетекшісінің сыныптағы атмосфераны, әр оқушының бойындағы қабі-леті мен қызығушылықтарын анықтау мақсатында өз жұмысында қолданатын диагностикасы:

-Балалар өз түсініктерін  жазбаша жеткізеді.

-Рухани-азаматтық нормалары  туралы сауалнама.

-  Аяқталмаған сөйлемдер әдісі: «Қайырымдылық – ол ...», «Құрмет пен сенім дегеніміз ...», «Қалай адал болуға болады?», «Досыңның саған арамдық жаса-уын қалай түсінесің?» , т.б.

-     Оқушылардың тәрбиелік деңгейін анықтау әдісі:

«Менің бойымдағы қасиеттер», «Адамгершілік қасиеттер қоймасы», «Ата-анамның, өзімнің өмірге көзқарасымыз қандай?», «Мінездеме» т.б.

Бастауыш сынып мұғалімінің оқушылардың бойында  рухани-азаматтық тәрбие беруге бағытталып жасалынған жұмысы: Мысалы:

 

№	Тақырыбы	Бағдарлама міндеті	Әсер ету нормалары
І	Тәрбие мен мәдениет	Түсініктерімен танысу	-тәрбие сағаты -көркем фильм -әңгіме - дискуссия
ІІ. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.	Адамгершілік тамырлары. Қайырымдылық пен зұлымдық. Мейірбандық пен гуманизм. Құранның адамгершілік аяттары. Имандылық - тәрбие бастауы. Адамгершілік нормалары мен адами құндылықтар. Сенім ережесі. Жанашырлық пен аяушылық.	Қайырымдылық пен зұлымдық, мейірбандық пен оғаш теріс мінез құлық, жауапсыздықты болдырмау туралы сабақ. Адами құндылықтарды тәрбиелеу. Қарым қатынас кезіндегі  адамгершілік нормаларын тәрбиелеу бойынша психо -педагогикалық міндеттерін шешу. Сезімталдық пен шыдамдылықты қалыптастыру	-этико- психологиялық тренинг - дискуссия - этикалық міндет -адамгершілік диктанты  және оны талқылау - практикум - тәрбие сағаты -ойтолғау - рөлдік ойын -  «Сенім дәптерін» ашу

 

 Жеке тұлғаны  рухани-азаматтық, адамгершілікке тәрбиелеуде  оған әсер етудің қағидалары:

- Балаға жүрегіңді сыйла;

- Өзіңнің бала болғаныңды  ұмытпа;

- Баланың өз тәрбиесіне  өз еркімен қатысуына жағдай  жаса;

- Балаға қарым-қатынасың қуаныш сыйласын;

- Мұғалімнің сөзі мен  ісі жасанды емес, шынайы болуы  шарт;

- Баланың сенімін сақтау  керек;

- Балаға сыйлы болам  десең, баланы өзің сыйла;

- Баланың жан дүниесімен  санас;

- Көптің көзінше баланың  кемшілігін бетіне баспа. Сеніп  айтқан сырын шашпа. Кемшілігінің себептерін түсіндіріп, ар-намысына тимей, келеңсіздікті жой;

- Әр баланың артықшылығын  біліп, жетілдіріп, шығармашылығын  мадақта;

- Әр күні бала жетістігін  жина. Ешқайсысының үлгермеуші болуына  жол берме;

- Жетістікке жеткізетін  нық қадам жасауға үйрет.

Бала тәрбиесі жолында мұғалім еш мойынсынбай, әдепкіде ойы жүзеге аспаса да   алдағы уақытта жағдайды түпкілікті өзгертетін күш болатынына сеніп, талпынуы қажет.

Жеке тұлғамен жұмыс жасағанда ескеретін негізгі шарттар:

- Егер баламен достық қарым-қатынас жасаса, олар адамгершілікке үйренеді;

- Егер баланы қолдаса, ол сыйлауды үйренеді және  ұстазды бағалайды;

- Егер бала адалдықта  өмір сүрсе, ол әділ, шыншыл болады;

- Егер бала қауіпсіздікте  өмір сүрсе, ол адамдарға сенеді;

- Егер баланы мұғалім қолдап отырса, ол өзіне сенуді үйренеді;

- Егер баланы мақтаса, дұрысын дұрыс деп отырса, мұғалімді  құрметтейді;

- Егер баланы келеке  етсе, ол тұйық болады;

- Егер баланы үнемі  сынап отырса, ол жек көруді  үйренеді;

- Егер балаға көп қысым  жасалса, ол қатыгездікке үйренеді. – десе, пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.у.) «Сенімен қарым-қатынасты үзгенге өзің бар, сенен пана іздегенге қамқор бол, саған зұлымдық жасағанды кешір.» - деп, нағыз адамгершілік қасиеттерді уағыздайды.

  

  2.4. Әдебиеттік оқу, өзін - өзі тану сабақтарындағы рухани-азаматтық тәрбие бағыттары.

   Жеке тұлғаға бағытталған  ойын сабақ дегеніміз-оқушыға  деген құрмет, ізгі қатынас, оқушылардың  тұлғалық ерекшеліктері ашылатын, қасиеттері қалып-тасатын, мүмкіндіктері жүзеге асырылатын оқыту жағдаяты.  Бастауыш сынып оқушыларымен жүргізілген «Рухани азамат»  деп аталатын тәрбие сағатында екі жақты сөздер арқылы азаматтық сөзін жаңа сөз жасау арқылы шешуге бо-лады. Оқушы берілген сөздің синонимін не сөздің жалғасын тауып, тапқан сөзді кері оқып, жұмбақтың шешуін табады.

1. Құрметтеу                 →       мадАқ           ←       Алға жүру

2. Еркін                         →                аЗат         ←           Сүттен ақ, судан ...

3. Бала ісі                         →        шалА             ←          Жас ... газеті

4. Бес парыз                        →        наМаз          ←          Дәуір