Зайырлы Мемлекет

Арнайы  зерттеулер жүргізсе осындай ерекшеліктерді әрбір ислам мемлекеті мен мұсылман халқы басым мемлекеттерден табуға болады. Аталған ерекшеліктері үшін оларды ислам әлемі сыртқа теппейді, іште де өздерін өздері айыптамайды. Олар салт-дәстүрлері бар сол мемлекеттің, ұлттың өкілі, сосын мұсылман екендігін ұмытпай өмір сүруде. Қазақстан үшін де солай болу қажет. Біз ата-бабамыздан келе жатқан салт-дәстүрімізді ұмытпауымыз қажет. Егер де дәстүрімізді ұмытып, тамырымызға балта шабылатын болса Ш.Айтматов айтқан «мәңгүрттік», «рухани мәңгүрттік» сипат алатын болады. Маңғыстаулық ақын Сабыр Адайдың «Әр қазақ менің жалғызым» деген сөзі бар еді, сондықтан әр қазақтың тағдыры мен болашағына мән берілу қажет. Ал қазақ болашағы мемлекет болашағы деп пайымдалуы шарт.

Орта  Азия мемлекеттерінің, ТМД елдерінің  арасында алға нық қадам басып, қарқынды дамып келе жатқан Қазақстанға ОБСЕ, ОИК сияқты халықаралық ұйымдарға  төрелік ету ұсынылды. Бұл Батыс мемлеттерінің де, Шығыс мемлекеттерінің де Қазақстанға білдірген сенімдерінің айғағы. Бұл мәртебеге қол жеткізудің бір себебі Қазақстанның зайырлы мемлекет ретінде дамуында. Зайырлы мемлекетті дамытуға ат салысатын зейінді, зайырлы қазақстандықтар екенін жадымыздан шығармағанымыз жөн. 

Зайырлы мемлекет — атеистік емес

Зайырлы қоғамдағы діннің алатын орны қандай? Діни бірлестіктер қандай қызмет атқарып жатыр және олар әлеуметтік, рухани  мәселелерді шешуге ықпал ете ала ма? Діндердің өмірге араласуының өлшемі, шегі қандай дәрежеде болуы керек? Сондай-ақ мемлекеттің де діндер ісіне араласуының жай-жапсары қандай?  Неге рұқсат, нені тиімсіз деп қарауымыз керек деген сияқты сауалдар  бүгін Қазақстан азаматтарын, сондай-ақ бұрынғы социалистік мемлекеттер азаматтарын да толғандырады.  

2003  жылы  Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің делегациясы құрамында Ресей Мемлекеттік  Думасына барған сапарымызда бір топ депутаттарды Мәскеудің М. В. Ломоносов атындағы университетінің ректоры академик В. А. Садовничий қабылдап, студенттердің рухани тәрбиесіне байланысты мәселелермен таныстырды.  Университеттің жанында  «Православие  мәдениеті институты»  ашылған, енді ислам мәдени институты ашылатынын, жастардың осылай жат діндерден дәстүрлі дінге қарай бет бұрғаны туралы әңгіме болды. Артынша Ресейде «Православие  мәдениеті негіздері» пәні мектептерде,  басқа да жоғары оқу орындарында енгізіле бастағанда, бір топ ресейлік академик-атеистер, белгілі қоғам қайраткерлері бұқаралық ақпарат құралдарында ашу-ызамен бұл қадамның Конституцияға қарсы екендігін алға тартты,  діннің мемлекеттен бөлінгендігіне баса назар  аударды. Сондықтан дінге сенетіндердің дінге деген белсенділігін қолдау, оқу орындарындағы факультативтік  болса да курс ашу қоғамда діннің үстемдігіне әкеледі деп Ресей президентіне де үндеу жариялады.  

Зайырлы мемлекеттер діннің үстемдігіне  де, дінді  мансұқтауға да заң бойынша  жол бермейді. Дегенмен, зайырлы мемлекет пен атеистік мемлекеттің арасын  ажырата алмайтын жағдай  ТМД елдерінде, қазақстандық қоғамда да жиі кездеседі. Төркініміз — кеңес үкіметі ұлт десе ұлтшыл деп айыптауға дайын тұратын еді. Енді бүгін дін десе, әсіресе ислам діні туралы  сөз  бола қалса, ол дінді ұстанушыларға «экстремист», «террорист», «ваххабист»  дейтіндер көбейді. Шындығында мұндай анықтаманы тек сот бере алады.

Әлі де болса дінді жау көрмесе  де, идеология саласында бәсекелес  көреді. Жастардың көбірек  мешітке баратыны, болмаса ерекше киінсе осыдан бір зайырлы мемлекетке қауіп-қатерді жасырын іздеушілер бар. Жаңарған діни сананы елдің басын біріктіретін, мәдениетінің, дәстүрінің тірегіне айналдырудың орнына дін мен мемлекет, дін мен мәдениет арасына бөгет салуға, елді жікке бөлуге тырысу байқалады. 

Құқық қорғау органдары мен арнаулы  қызметкерлер де өз қызметін тым кең  мағынада түсініп, өз қызметтерінде  өз құзыреттері шеңберінен асып жатады, мемлекеттік басқа органдардың  қызметін алмастыруға тырысушылық  байқалады. Қай салада да  барлығын бақылап, ашса алақанымда, жұмса жұдырығымда болсын деген ниет ойдағыдай нәтиже бермейтіндігі белгілі. Тізгіндеп, күнде «достық» әңгімеге шақыру адамды ашындырып өзіне өзі қол салуға дейін апарады. Экстремизммен күресті желеу етіп, азаматтардың жеке ісіне араласу да орын алуда.  

Кейде қылмыстық қақтығыстық астарына діни мән берушілік жиі кездеседі. Діннен ғана қауіп-қатердің себебін  іздеу әлеуметтік басқа да себептерін іздеуді шектейді.  

Бұл, біріншіден, көрші славян елдерінің  бұқаралық ақпарат құралдарының барлық пәлені мұсылмандардан көріп, оларды құбыжық етіп көрсетіп, өздерін ақтауға  тырысушылығынан туып отыр.  Бұл  әсіресе Шешенстандағы соғыс кезінде жиі көрініс берді. 

Екіншіден, діншілдікті — «фанатизм», радикалдық іс-әрекеттермен байланыстыратын психология өз ішімізде әлі де көрініс алып отыр. Дін ата-бабаларымыздың құндылығының негізі дегенімізбен, әлі оның парқына бара алмай жүрміз. Орыс ақыны А. Вознесенский айтқандай, «мы некрещенные дети советской империи» деп, бүгінгі қазақтардың да кіндігін негізінен атеистер кескен, рухани тәрбие алмай, енді көп дүниені ой елегінен өткізудеміз.  Сондықтан да зайырлы мемлекеттің не екенін  біреу біліп, біреуі білмей  атеистік мемлекетке теңейді.

Қазақстан Республикасының Конституциясында дін мемлекеттен бөлінген делінбеген.  «Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы» Қазақстан Республикасының заңының 4-бабында «Діни бірлестіктер мемлекеттен бөлінген» — делінген.  Ал Конституция заңының бірінші бабында   Қазақстан «зайырлы» мемлекет деп жариялаған.

Демократиялық қоғамда дін міндетті мемлекеттік мәртебеге ие емес, бірақ  оның өз орны бар. Конституциямыздың  5-бабында: «Қазақстан Республикасында идеологиялық  және саяси әр алуандылық танылады», — делінген. Дін тек идеология ғана емес, дегенмен, Конституцияның бұл тұжырымы дүниеге деген әр түрлі көзқарастың (идеологияның) заң алдында теңдігін, бірақ ешқайсысының анық міндетті еместігін көрсетеді. Конституцияның бұл бабынан экстремистік, радикалдық емес идеологиядан басқалар, діни де, атеистік те көзқарастар  мәдени өмірімізде, бұқаралық ақпарат, сондай-ақ азаматтардың қалауына байланысты меншік түріне қарамастан оқу орындарында уағыздалуы мүмкіндігін байқаймыз.   Әрине,  бүгін Конституция берген бұл мүмкіндікті толық пайдалана алмай отырмыз. Қазақстанда дінтану пәні факультативтік негізде немесе міндетті емес пән ретінде енгізіле бастады. Ал жоғары оқу орындарында тек Ақтөбе мемлекеттік педагогика институтында барлық мамандарға міндетті пән ретінде енгізілді.

Мемлекетімізде іштей атеизмнің  әлі тұғыры берік. Сырттан таңылып  жатқан пікірді қолдай жөнеліп, елімізде ислам тым асқынып бара жатыр, мешіттер тым көбейіп кетті, қалаларда діни рәміздер басым, бұл зайырлы  мемлекетке сәйкес емес деушілер кездеседі. Осылай мемлекетіміз клерикалданып немесе дінге бой ұсынып бара жатыр деп те айтушылар бар. Елін, рухани дәстүрін сыйлайтын зайырлы мемлекеттерде бұндай сөздерді ашық айтуға бармайды, оны әдепсіздікке санайды, ал  ол елдерде діни ғибадатханалар, ай мен крестер де баршылық.

Конституцияның 22-бабындағы «Әркімнің ар-ождан бостандығына құқығы бар», 14-бабындағы «дінге көзқарасына» байланысты «ешкімді кемсітуге болмайды» деген қағидаларына сәйкес мемлекет:

- азаматтардың дінге қатынасына, дін таңдауына, балаларының да  дін таңдауына араласпайды;

- мемлекеттік органдардың жұмысын  діни бірлестіктерге жүктемейді;

-  діни бірлестіктерді қаржыландырмайды;

-  діни бірлестіктердің жұмысына, егер ол заңға қайшы болмаса, араласпайды;

- әр түрлі  діндегі немесе дінге сенбейтін адамдардың, діни бірлестіктердің өзара сыйластықта, төзімділікте болуына ықпал етеді.

Ал діни бірлестіктер:

-  мемлекеттік биліктің қызметін атқармайды және мемлекеттік органдардың жұмысына араласпайды;

-  саяси партиялардың жұмысына қатыспайды, оларға қаржылай қолдау көрсетпейді;

-  мемлекеттің заңнама талаптары мен хұқық тәртібін сақтауға міндетті.

Діни ұйымдар мен мемлекеттің  қоғамға ықпалы бірдей емес. Ел тұрғындары негізінен мемлекеттің азаматтары, ал наным-сенім жағынан олар әр түрлі дінге жатады, болмаса атеист, дінге бейжай, себебі адамның наным-сенімі тек дінмен шектелмейді. Мемлекеттің заңдарын орындау барлық азаматтардың міндеті болса, ал діни қауымдастықтардың, адамдардың бағыт-бағдарларының орындалуы азаматтардың калауына қарай.

Мемлекет пен діннің қызметін анықтау,  олардың арақатынасын ажырату заң алдында олардың теңдігі, олардың ортақ мүдделері барлығын жоққа шығармайды.  Сол себепті дін мен мемлекет арасында шекара жоқ.

Дін мен ғылым арасындағы қарым-қатынастарға да жеңіл-желпі қарауға, болмаса қайшылықтарды ымыраға келмейтін кереғар жақтар деп түсінуге тағы болмайды.

2009 жылдың  12 ақпанында Еуропа ғылыми қауымдастығы Чарльз Дарвинның туғанына 200 жылдығын атап өтті.  Дарвинизм теориясы әлі де әлемді абыржытуда. Мұсылмандар онымен ымыраға келмей, жоққа шығарса, басқалар жартылай  мойындайды, үшіншілер оны толықтыруда. Пікірталас әлі жалғасуда. Католиктер арасында дін мен ғылым арасында адамның пайда болуы туралы айтыс бірте-бірте мәмілеге келетін сияқты. Бүгін  бірқатар шіркеулер Ч. Дарвиннің эволюциялық іліміне қарсы емес, адамдардың биологиялық, физиологиялық жағынан жануарлармен ортақ ұқсастықтары барлығы айтыс тудырмайды, ал оның жанын жаратушы Құдай дегенге тоқтайды. Адамның тәні мен жаны сияқты, ел халқының болмысына етене жақын, сіңіскен дінді мемлекеттен түгел ажыратуға болмайды. Осылай адамзат екі билікке бас иеді, дінге және зайырлы мемлекетке деген қағида қалыптасып келеді. Атеистердің жөні бөлек.   Мемлекет адамдардың  тәнін билесе, ішіп-жеуін, тұрмыстық жағдайын, денсаулығын реттесе, жаратушы ол дүниеде де, бұл дүниеде де адамның жанын билейді. Қазақ ойшылдары «жан дүниеге қонақ екен, дүние деген шолақ екен» деп талай айтқан. Дін адамдар Алла алдында бірдей десе, мемлекет адамдар  заң алдында бірдей дейді. Мемлекет өз адамдарына елдің азаматы ретінде қараса, дін адамдарға Алланың сүйіктісі ретінде қарайды. Осы тұста зайырлы қоғамда дін мен мемлекет, билік пен діни салт-сана, ал қоғамда дін мен мемлекет, билік пен діни салт-сана үйлесіп жатыр.

Дін мен ғылым, жан мен тән  мәселелері төңірегінде әлі де пікір  алмасу толастар емес, біз ғылымдағы  пікірлерді ғана ортаға салып отырмыз.

Халықтың күш-қуатты, жұбатуды, жан  жарасына емді діннен де іздейтіні  анық.  Бұқаралық ақпарат құралдарында  Қызылағаштағы қайғылы уақиға тұсында, сондай-ақ жергілікті жердегі ұлтаралық қақтығыстар кезінде дінбасыларының өз ұстанымдарының болмағанын, елді жұбата алмағандығын, араздасқандарды татуластыра алмағанына  сын айтады. Ол адамдар тек елдің азаматтары ғана емес, мұсылмандар емес пе деген уәж айтылды. Сын орынды сияқты.  Ал беделді сырттан келген діни топтар жинаған.

Бірқатар зайырлы елдерде діни бірлестіктер елде болып жатқан, әсіресе  адам өліміне байланысты уақиғаларға  өз бағасын беріп, не себепті христиандар, мұсылмандар, басқалар қаза тапты деп  дін тұрғысынан билікпен пікір алмасып  жатады. Мемлекет те діни бірлестіктерге байланысты өз ұстанымын ашық білдіреді. Ондай диалог заңды, ал кейде тіпті мемлекет пен дін арақатынасын шешуде сотқа жүгіну де жиі көрініс алды.

Сонымен, зайырлы мемлекет — атеистік емес.  Мемлекет азаматтарды  мейірімділік, патриотизм, сабырлылықты уағыздайтын діннің қолдауына мұқтаж. Ал тарихи құндылықтарымыз, дініміз мемлекеттің қолдауын қажет етеді.  

Дін және зайырлы мемлекет

Ежелгі қазақ хандығының мұсылман мемлекеті, оның ресми діні әрі идеологиясы  ислам діні болғандығы бүгін талас  тудырмайды. Мемлекеттік рәмізі – жасыл ту, қазақ тұрмысына негізделген заңнамасы — «Жеті жарғы» мемлекеттің құқықтық, мәдени негізі болды. Қазақ хандары Құранды сүйіп ант берген. «Сегіз қырлы» жігіттің бір қыры – мұсылманша білімді болу еді. Сондықтан білімді қазақтар арабша, парсыша оқи білген, араб елдерінен білім алған. Қазақ ұлт болып мұсылмандықтың негізінде ұйыған, қазақ болмысы, дәстүрі мен ислам діні біте қайнасып сіңіскен, ислам ұлтымыздың салтына  бейімделген. Тіл мамандарының айтуынша, қазақ адам аттарының жетпіс пайызы күні бүгінде араб, парсы тілдерінен. Ислам дінін қабылдағаннан кейін кісі аттарында Мұханбет, Қожа, Саид (Сейіт), Ибрахим сияқты аттар жиі кездеседі. «Қазы»  деп аяқталатын қазақ аттары көп. Қазы арабша алғанда дін жолындағы соғысқа қатысқан адам.

Бұқара халық үшін дін мен  тәуелсіздік, дін мен патриотизм — ажырамас идеялар.  Патша үкіметіне қарсы күресте діни ұрандар  халыққа қуат берген. «Ат құйрығын сүзіңдер, Аллалап атқа қоныңдар!» — деп би, жыраулар бата берген.  Діни әдет, уағыздар халықтың мақал, мәтелдері мен нақыл сөздеріне де енген. «Халықтан ұял, құдайдан қорық», «Киімі жаманды ит қабады, пейілі жаманды Тәңірі табады», тағы басқалар Соңғы ғасырларда қазақ ұлты ата-бабасының құндылықтарынан айрыла бастады.

Кеңес заманында Қазақстанды  басқа республикалар сияқты  «атеизм салтанат құрған» ел десе, ХХ ғасырдың аяғы мен ХХI ғасырдың басында, біз, керісінше, ислам мемлекеті болдық, Ислам конференциясы Ұйымына мүшеміз. Биыл, 2011 жылы сол Ұйымға төрағалық етеміз. Елімізде он екі миллиондай мұсылман бар. Ислам – күнделікті тіршілік, өмір салты ғана емес, ол мәдениет, өмірлік позиция, дүниетаным, бір сөзбен айтқанда, тұтас өркениет ретінде  енді қайта дари бастады.

Еліміздегі діни ахуалды сараптағанда, діни бірлестіктердің санының өскендігі, культтік орындардың көбейгені назар  аудартады.   2010 жылдың басында елімізде  3776 діни бірлестік пен  561 діни топ тіркелген. Сан жағынан ең көбі мұсылман діни қауымдастықтары мен топтары – 2697. Ислам дінін ұстаушылар да, ислам ғибадатханалары да сан жағынан басым —  2343.  Ал 1990 жылы небәрі  46 ислам бірлестіктері мен  46  мешіт болған.

Бүгін бірқатар ТМД елдерінде «Мемлекеттің рухани тұрағы не?» деген сауалға  жауап іздеуде. Басты тіректің бірі дін мен мәдениет екені даусыз. Осы тұста, әрине аға ұрпақтан гөрі мәселе жас ұрпақтың діндарлығына, оның діни идеяларды, догматтарды қабылдауы туралы мәселе өткір.  Ғылыми әдебиетте жастарды діни сеніміне қарай бес топқа бөледі.