Мемлекеттік басқаруды қамтамасыз етудің құқықтық астарлары

Қызмет тәртібі – мемлекеттік  қызмет бойынша міндеттер мен  құқықтарды, атқаратын мемлекеттік  лауазым бойынша функциялар мен  өкілеттіктерді жауапкершілікпен әрі  адал орындау.

Штат тәртібі  – тиісті органдарды ұйымдастыруда  белгілі типтік модельдерді ұстануды білдіреді. Басқарушы өзінің аппаратының құрылымын қалыптастыруда кейбір бостандықтарға ие болғанымен де, іс жүзінде тексетілген ұсыныстар, тәжірибелерді елемеу, ескермеу мақсатқа сай емес.

Еңбек тәртібі  – еңбек келісімі мен еңбек  заңдарының шарттарына сәйкес мінез-құлықты, жүріс-тұрысты анықтайды.

Оқу тәртібі  – мемлекеттік басқару қызметтерін  оқытуда ұйымдастырушылық және әдістемелік  ережелерді сақтауды көздейді.

Сонымен мемлекеттік  басқарудағы заңдылық әлеуметтік –  құқықтық құбылыс ретінде құқықтық реттеу, ұйымдық жағынан қамтамасыз ету, басқару мамандарын даярлау, олардың біліктілігін арттыру, халықтың және бұқаралық ақпарат құралдарының белсенділігі арқылы қамтамасыз ету. [10.198-199бб]

Ресей ғалымы Коркунов былай деген: «Мемлекеттің өсіп- дамуы мен өркендеуі басқару қызметінен көрініс табады. Басқару болмаған жағдайда мемлекет те болмайды. Мемлекеттің өмірден орын алуы оның басқаруына, қызмет - әрекеттеріне және өктем биліне байланысты болады. Сондықтан мемлекеттің өмір сүруі үшін басқару жүзеге асрылуы тиіс».

Қазақстан Республикасы Конституциясының 3 бабының 4-ші тармағында мемлекеттік  билік заң шығарушы, атқарушы, сот  тармақтарына бөлінген.

Сонымен мемлекеттік басқарудың басқару  жүйесіндегі алған орны мен атқарған рөлін сипаттайық:

1) Мемлекеттік басқару атқару - жарлық беру сипатындағы қызмет. Негізінде мемлекеттік басқарудың басты бағыты атқару, яғни заңдар мен заңға сәйкес нормативті актілерді өмірге жүзеге асыру болып табылады. Бұл мақсатқа жету жолында өздеріне берілген заңды билік өкілеттіктері пайдаланылады.

2. Мемлекеттік басқару- бірыңғай мемлекеттік билікті жүзеге асыру жөніндегі қызметтің нақты түрі. Оның өзіне тән құзыреттілік және функционалдық ерекшеліктері болады.
3. Мемлекеттік басқару арнайы субъектілердің, яғни мемлекеттік басқару органдарының бақылауында болады. Мемлекеттік биліктің атқару-жарлық беру органдарының еншісіндегі қызмет.
4. Мемлекеттік басқару- күнделікті және тікелей басшылық процесінде жүзеге асырылатын атқарушы қызмет (шаруашылық, әлеуметтік-мәдени және әкімшілік-саяси құрылысқа басшылық ету).
5. Мемлекеттік басқару заңға сәйкес қызмет болып табылады және ағымдағы заңдардың негізінде оларды орындау жолында жүзеге асырылады.

Мемлекеттік басқару  органдары республикамызда биліктер бөлінгенге дейін мемлекеттік биліктің атқарушы аппараты немесе мемлекеттік әкімшілік ретінде қарастырылатын. Осы атқару-жарлық беру қызметін қандай да болмасын мемлекеттік орган емес, тек конституция бойынша мемлекеттік басқару органы деп танылған арнайы субъектілер атқарған еді. Жалпы мемлекеттік ауқымда бұлар атқарушы немесе құқық қолдану функциялары нысанындағы мемлекеттік билікті жүзеге асырған. Бұл жерде назар аударатын бір жай мемлекеттік басқару мен оның функцияларын жүзеге асырушы мемлекеттік орган да бірыңғай мемлекеттік билік механизімінің құрамдас бөлігі болып табылады. [11.98-99бб]

Жоғарыда әлеуметтік басқарудың белгілі бір объектіге тәртіптейтін ықпал тигізетінін айтқанбыз, ал мемлекеттік басқару атқарушылығымен сипатталады. Мемлекеттегі заң шығарушы орган заң қабылдау арқылы басқарушылық ықпал етеді. Бірақ оны тікелей жүзеге асырмай заңнаң заңды- өктем талаптарын өмірде жүзеге асыру атқарушы-жарлық беруші органдарға жүктеледі. Сондықтан атқаруды осы тұрғыдан алып қарасақ, онда оның маңызы бойынша тікелей мемлекеттік-басқарушы қызмет екенін көреміз. Бұл жерде байқайтынымыз басқарушылық ықпал мен атқару толығымен үйлесімді. Сонымен қатар басқару шешімін кімнің шығарғаны да (заң шығарушы немесе заңға сәйкес нормативтік актіні шығарушы) принципиалдық рөл атқармайды.

Міне, мемлекеттік басқаруға  осындай ерекшеліктер тән. Қандай да болмасын мемлекетте нарықтық қатынастардың  үстемдігі болса да мемлекеттік  басқарудың басқару аясының әртүрлі  қырынан өзіндік көрініс табатыны сөзсіз. Бұл жайлар көбінесе нарықтық экономикасы қалыптасқан елдерде болады. Белгілі француз оқымыстысы Г. Брэбан «нарықтық қатыныстар жағдайында барлық басқару аясы қоғамдық-құқықтық сипатта, яғни мемлекеттік мазмұнда болады. Мемлекеттік басқару басқару жөніндегі мемлекеттік қызметті көрсете отырып, ағымдығы басқару функциясын жүзеге асырады», дейді.  [12.67б]      

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 МЕМЛЕКЕТ ПЕН БИЗНЕСТІҢ  ӨЗАРА ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНЫҢ  ҚҰҚЫҚТЫҚ АСПЕКТІСІ

 

2.1 Кәсіпкерлікті заңмен қамтамасыз ету жолдары

Қазақстан Республикасының  кәсіпкерлік заңдары жүйесінің ҚР Конституциясы, ҚР Азаматтық кодексі және төмендігі топтарға біріктіруге болатын басқа нормативтік құқықтық аспектілер құрайды.

Бірінші топқа кәсіпкерлік  қызметтік жүзеге асырудың негізгі  бастамаларын белгілейтін арнайы нормативтік  құқықтық актілер кіреді, олар Қазақстан Республикасының: 1995 жылы, мамырдың 2-індегі № 2225-ші «Шаруашылық серіктестіктер туралы» Заңы; 1998 жылы сәуірдің 22-індегі  № 220-І «Шектеулі және қосымша жауапкершілікті серіктестіктер туралы» Заңы; 2002 жылы маусымның 24-індегі № 330-ІІ «Кешенді кәсіпкерлік лицензия (франчайзинге) туралы» Заңы; 2006 жылы қаңтардың 31-індегі № 124-ІІІ «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңы; 2007 жылы қаңтардың 11-індегі № 214-ІІІ «Лицензиялау туралы» Заңы; 2008 жылы желтоқсанның 25-індегі № 122-І ҚР3 «Бәсекелестік туралы» Заңы; ҚР Президентінің 1998 жылы сәуірдің 27-індегі № 3928-інші «Азаматтардың жіне заңды тұлғалардың кәсіпкерлік қызмет еркіндігін қорғау туралы» Жарлығы; ҚР Президентінің 1999 жылы мамырдың 28-індегі № 49-ыншы «Азаматтардың және заңды тұлғалардың кәсіпкерлік қызмет еркіндігін қорғау бойынша қосымша шаралар туралы» өкімі; ҚР Үкімінің 2005 жылы сәуірдің 23-індегі № 1560-ыншы «Кәсіпкерлер кеңесін құру туралы» қаулысы; ҚР Үкіметінің 2006 жылы маусымның 2-індегі № 496-ыншы «Кәсіпкерлік мәселелері бойынша сараптау кеңестері жөніндегі Үлгі ережелерді бекіту туралы» қаулысы; ҚР Үкіметінің 2006 жылы мамырдың 31-індегі № 477-інші «Жеке кәсіпкерлік субъектілерінің бірлестіктерін тіркеу ережелерін бекіту туралы» қаулысы және басқалары.

Екінші топқа шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы нормативтік құқықтық актілер кіреді, олар: ҚР Үкіметінің 2003 жылғы маусымның 17-індегі № 572-інші «Мемлекеттік органдардың шағын кәсіпкерлік субъектілері қызметіне тексеру жүргізуінің Ережелерін бекіту туралы» қаулысы; ҚР Үкіметінің 2003 жылы сәуірдің 4-індегі № 327-інші «Шағын кәсіпкерлік субъектілеріне республикалық мемлекеттік меншіктің пайдаланылмайтын нысандарын мүліктік жалдауға немесе соңынан қайтармасыз меншікке алу қайтарымсыз меншікке алу құқымен сенімдік басқаруға беру Ережелерін бекіту туралы» қаулысы; ҚР Үкіметінің 2005 жылы мамырдың 12-індегі № 450-інші «Қазақстан Республикасында 2005-2007 жылдарына шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту бойынша жеделдетілген шаралар Бағдарламасын бекіту туралы» қаулысы және басқалары.

Үшінші топты инновациялық қызметті мемлекеттік қолдау туралы актілер – Қазақстан Республикасының: 2001 жылы шілденің 9-ындағы № 225-ІІ «Ғылым туралы» Заңы; 2006 жылы наурыздың 23-індегі № 135-ІІІ «Инновациялық қызметті мемлекеттік қолдау туралы» Заңы; ҚР Президентінің 2006 жылы наурыздың 16-ындағы № 65-інші «Қазақстан Республикасы индустриялық-инновациялық саясаты аясында ұлттық экономиканың бәсекелестікке қабілетін ары қарай көтеру бойынша мемлекеттік шаралар туралы» Жарлығы; ҚР премьер-министрінің 2006 жылы шілденің 17-індегі № 206-о «Инновациялық қызметті мемлекеттік қолдау туралы» өкімі және басқалары құрайды.

Төртінші топты тұтынушылар  құқықтарын қорғау туралы актілер –  Қазақ КСР-інің 1991 жылы маусымның 5-індегі № 640-ХІІ «Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы» Заңы; Қазақстан Республикасының: 1998 жылы шілденің 9-ындағы № 272-І «Табиғи монополиялар туралы» Заңы; 2001 жылы мамырдың 8-індегі № 197-ІІ «Тұтынушылар кооперативі туралы» Заңы; 2003 жылы сәуірдің 8-індегі № 404-ІІ «Су пайдаланушылардың ауылдық тұтынушылар коопертивті туралы» Заңы; 2004 жылы сәуірдің 8-індегі № 543-ІІ «Тағам өнімдерінің сапасы және қауіпсіздігі туралы» Заңы; ҚР премьер-министрінің 1999 жылы қазанның 21-індегі № 151-р «Қазақстан Республикасында тұтынушылар құқықтарын өорғау бойынша нормативтік құқықтық базаны жетілдіру мәселелері» туралы өкімі және басқалары құрайды.

Бесінші топқа отандық  тауар өндірушілерге қолдау көрсету  туралы актілер – Қазақстан Республикасының: 1998 жылы желтоқсанның 28-індегі № 337-І  «Тауарлар импорты кезінде ішкі нарықты қорғау шаралары туралы» Заңы; 1999 жылы шілденің 13-індегі № 421-І «Демпингке қарсы шаралар туралы» Заңы; 1999 жылы шілденің 16-ындағы № 441-І «Субсидиялар және өтем шаралары туралы» Заңы; 2001 жылы қаңтардың 19-ындағы № 146-ІІ «Мемлекеттік қорғаныс тапсырысы туралы» Заңы; 2002 жылы мамырдың       16-ындағы № 321-ІІ «Мемлекеттік сатып алулар туралы» Заңы; ҚР Үкіметінің 1998 жылы қарашаның 13-індігі № 1162-інші «Отандыұ тауар өндірушілерді қолдау жөніндегі шараларды жүзеге асыру туралы» қаулысы; ҚР Үкіметнің 2000 жыл қыркүйектің 12-індегі № 1384-інші «Отандық тауар өндірушілерді қолдау шаралары аясында кредиттелетін инвестициялық жобаларды таңдау Ережелері туралы» қаулысы және басқалары кіреді.

Алтыншы топты кәсіпкерлік  қызметтің жекелеген түрлерін реттейтін нормативтік құқықтық актілер – Қазақстан Республикасының: 1995 жылы сәуірдің 5-індегі № 2170-інші «Тауар биржалары туралы» Заңы; 1995 жыл тамыздың 31-індегі № 2444-інші Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы» Заңы; 1998 жылы наурыздың 31-індегі № 214-інші «Шаруа (фермерлік) қожалығы туралы» Заңы; 1998 жылы қарашының 20-ындағы № 304-І «Аудиторлық қызмет туралы» Заңы; 2000 жылы қарашаның 30-ындағы № 109-ІІ «Қазақстан Республикасындағы бағалау қызметі туралы» Заңы; 2000 жылы желтоқсанның 18-індегі № 126-ІІ «Сақтандыру қызметі туралы» Заңы; 2001 жылы маусымның 13-індегі № 212-ІІ «Қазақстан Республикасындағы туристтік қызмет туралы» Заңы; 2001 жылы шілденің 16-ындағы № 242-ІІ «Сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі туралы» Заңы; 2003 жылы қаңтардың 8-індегі № 373-ІІ «Инвестициялар туралы» Заңы; 2003 жылы шілденің 2-індегі № 461-ІІ «Бағалы қағаздар туралы нарығы» Заңы; 2004 жылы сәуірдің 12-індегі № 544-ІІ «Сауда қызметін реттеу туралы» Заңы; 2005 жылы маусының 13-індегі № 57-ІІІ «Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы» Заңы; 2006 жылы шілденің 7-індегі № 180-ІІІ ҚРЗ «Тұрғын үй құрылысындағы үлес қосу туралы» Заңы; 2007 жылы шілденің 26-ындағы № 310-ІІІ «Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және сонымен жасалатын мәмілені мемлекеттік тіркеу туралы» ҚР Заңы құрайды.

Жетінші топқа кәсіпкерлік  қызметтің жекелген аспектілерін реттейтін  жалпы сипаттағы нормативтік  құқықтық актілері – Қазақстан Республикасының: 1997 жылы шілденің 16-ындағы № 167-І Қылмыстық  кодексі; 2001 жылы қаңтардың 30-ындағы № 155-ІІ Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі; 2003 жыл сәуірдің 5-індегі № 401-ІІ Кеден кодексі; 2008 жылы желтоқсанның 10-ындағы № 99-ІV ҚРЗ «Салық және бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы» кодексі (салық кодексі); 1994 жылы қырүйектің 21-індегі № 156-ХІІІ «Қазақстан Республикасындағы көлік туралы» Заңы; 1995 жылы сәуірдің 17-індегі № 2198-інші «Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және филиалдар мен өкілеттіктерді есептік тіркеу туралы» Заңы; 1995 жылы маусымның 19-ындағы № 2335-інші «Мемлекеттік кәсіпорын туралы» Заңы; 1999 шілденің 16-ындағы № 427-І «Қазақстан Республикасын патент заңы»; 1999 жылы шілденің 26-ындағы № 456-І «Тауар таңбалары, қызмет көрсету белгілері және тауарлардың шыққан орындары туралы» Заңы; 2003 жылы мамырдың 13-індегі № 415-ІІ «Акционерлік қоғамдар туралы» Заңы біріктірілуі мүмкін. [13.58-60бб]

Сонымен қатар Қазақстан  Республикасының кәсіпкерлік қызмет туралы заңдары жүйесіне ҚР халықарлық шарттары кіреді (өйткені халықаралық  құқықтың жалпыға ортақ ұстанымдары мен нормалары және ҚР халықаралық шарттары оның құқық жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады). Кәсіпкерлік қызметті реттеуге құқықты тікелей байланысты саны көп шарттардың ішінен сатып алу-сату туралы материалдық-құқықтық нормаларды халықаралық сәйкстендіру болып табылатын тауарларды халықаралық сатып алу-сату шарты туралы 1980 жылғы БҰҰ Конвенциясын (Вена конвенциясын), «Мемлекеттер және шетелдік тұлғалар арасындағы инвестициялық дауларды реттеу тәртібі туралы» 1965 жылғы Вашингтон Конвенциясын (соған сәйкес инвестициялық дауларды реттеу жөніндегі Халықаралық орталық (ИКСИД) құралған) және т.б. бөліп атауға болады. [14.115б]

 

2.2 Мемлекет пен бизнестің  арасындағы қарым-қатынастың тиімділігін   жоғарлату мәселелері

Қазақстан Республикасының бизнес субъектілерінің экономикада қандай  орын алатынын айқын көруге болады. Сондай-ақ, экономиканың күннен-күнге өркендеп дамып келе жатқанында мемлекеттің жасап отырған қызметтерінен көруге болады. Қазіргі таңда елімізде бизнесті несиелендірудің жаңаша шарттары жасалып, олар бойынша көптеген мақсатты бағыттар жүзеге асырылуда деп айтуға болады. 2009 жылғы қаңтар айы мен қыркүйекте бизнес кәсіпорындарының дайын өнімін тауардың, қызметтің өткізуден  түскен  табыс  447615,7 мың  теңгені  құрайды. Өңірлер бөлінісінде жалпы табыстағы аса қомақты үлестік салмақ Алматы қаласының (37,2%), Шығыс (13,9%) және Солтүстік (13,3%) өңірлердің бизнес кәсіпорындары еншісінде.  

Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 7 мамырдағы  Жарлығымен Қазақстан Республикасында «Кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың 2010-2011 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» бекітілді. Оның басты мақсаты кәсіпкерліктің өндірістік саласының серпінді дамуын қамтамасыз ететін мемлекеттік қолдау саясатын жетілдіру болып табылады.  

Бағдарламаның міндеттері оның  мақсатымен айқындалған және олар мыналар:

1. халықтың жұмыспен қамтылуын  қамтамасыз ету; 
2. қоғамдық бірлестіктердің кәсіпкерлікті қолдау мен қорғау мәселеріндегі рөлін күшейту;
3. кәсіпкерліктің өндірістік саласын басымдылықты дамыту;
4. кәсіпкерлікті ақпараттық қамтамасыз ету жүйесін жетілдіру және дамыту арқылы кәсіпкерлік субъектілерінің тұрақты қызметі үшін қолайлы жағдайлар жасау болып тұжырымдалады. Экономиканың жаңа жағдайындағы рынокқа өтуінде кәсіпорындар «жанама» өнім ретінде болмайды. Олар еліміздің ажырамайтын саяси-экономикалық жүйенің бірі болып табылады. Біріншіден, нарықтық қатынастардың тұрақтылығы солай болғандықтан, халықтың көптеген бөлігі осы қатынастар жүйесінде тартылады; екіншіден, нарықтық жағдайда олар қажетті икемділікті қамтамасыз етеді, терең мамандандыруда іске асыруды және өндірісті тармақтанған кооперацияға айналдырады. Онсыз оның экономикалық тиімділігінің болуы мүмкін емес. Нәтижесінде, бұл шаруашылық дамуының және ұлттық экономиканың серпінді өсуіне үлкен ықпал етеді; үшіншіден, кәсіпорындар рөлінің өзгеруі орта және ірі кәсіпорындардың қызмет етуіне тиек болады. [15.38б]

Республикамызда бинесті дамыту барысында кәсіпорындардың  меншік істерін ұлғайту және айналым қаражаттарын толықтыру үшін несие ресурстарын тарту проблемасы жиі кездесіп отырады. Несие алудағы қиыншалықтар несие ресурстарын тарту шарттарында және тағы бір ерекшелік-инфрақұрылымның сапасының төмендігі болып табылады.