Мемлекет және құқық теориясының пәні мен әдісі

6

Мемлекет және құқық теориясының әдістері бірнеше түрлерге жіктеледі.

 

   Жалпығылымдық әдістер:

   а) Диалектикалық әдіс (диалектика - даму);

   б) Абстрактілік ойлаудан нақты (конкретті) ойлауға өрлеу әдісі.

   Мысалы: мемлекет нысаны (формасы) деген ұғымды алып мемлекеттің  әр түрлерін талдай бастасақ, онда «мемлекет нысаны (формасы) ұғымы өзінің құрамдас бөліктерінің  «басқару тұрпаты» деген ұғыммен  толықтана бастайды. Сонда мұндағы  алғашқы ұғым «мемлекет нысаны» (формасы) талдау барысында кейін  жаңа нақты белгімен, яғни ерекшелікпен  толықтырылғанын байқаймыз. Ал енді  керісінше құқық бұзушылық ұғымының  бірнеше, яғни ерекшелікпен толықтырылғанын  байқаймыз. Ал енді керісінше  құқық бұзушылық ұғымының бірнеше, яғни қылмыстық, әкімшілік, азаматтық  түрлерін зерттеу барысында нақтылықтан (конкреттіден) абстрактілікке қарай  өрлесек, онда құқық бұзушылық  туралы жалпы ұғымды тұжырымдауға  қол жеткіземіз;

   в) Тарихи әдіс. Бұл әдіс – мемлекет пен құқықтың тарихилығына, оның өзгермелілігіне және әрқашан да дамуда болатын құбылыс екендігіне негізделеді. Бұл әдісті қолдану барысында зерттелініп отырған мемлекет пен құқықтың өз қызмет бағыттарын атқарып отырғанда қандай тарихи ортада, қандай дәстүрлер мен қандай аумақтақ ерекшеліктер және халықтар болатындығының ескерілуі қажет екендігін байыптаймыз;

   г) Жүйелік әдісі. Мемлекет және құқықты – құрлымы күрделі болып келетін жүйелілікті білдіретін ұғым. Мысалы, мемлекет мемлекеттік органдар жүйесінен, ал құқық – құқық салаларынан тұратынын осы әдісті қолданып пайымдаймыз.

   Мемлекет және құқықты  біртұтас жүйе ретінде қарастырып  зерттегенде ғана оны толығынан  танып білуге болады.

   Мемлекет және құқық теориясын  зерттеп барып пайымдаудың арнайы және ғылыми дербес әдістері  де бар:

   а) Формальды – логикалық әдіс. Бұл әдісті қолдану арқылы құқықтың ішкі құрлымы, қайнар көздері, оны (құқықты) жүйелеудің әдістері зерттеледі. Бұл әдіс мемлекет нысанын (формасын), сондай – ақ оның құрлымын талдағанда қолданылады;

   б) Салыстырмалы мемлекеттану мен құқықтану әдісі. Бұл әртүрлі елдердің мемлекеттік және құқықтық жүйелерін зерттеуде негізге алынатын әдіс;

   в) Нақты әлеуметтік әдіс – нақты әлеуметтік зерттеулерге негізделген әдіс. Бұл зерттеулерді жүргізгенде қоғамдағы заңдарға, мемлекеттің тікелей өзіне немесе ұүрамдас бөліктеріне қоғам қандай пікірде, қандай қайшылықтарда екендігін анықталынады. Бұл әдіске тән амал – тәсілдерге:

   - байқау жариялау;

   - анкета жүргізу (сұрақ –  жауап);

   - сұхбаттасу;

7

   - тәжірбие (эксперимент) жасау  жатады.

Атап өтетін бір жайыт, мемлекет және құқық теориясы әдістері сан қилы болып келеді. Дегенмен, осы әдістер мемлекет және құқықты қоғамның күрделі құбылысы деп жан – жақты тануға мүмкіндік береді.

 

 

Мемлекет және құқық теориясының әдістері

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Мемлекет және құқық теориясының әдістері – зерттеу обьектісін түсінуге, үйренуге, тануға көмектесетін тәсілдер мен жолдардың жиынтығы.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8

2. Мемлекет және құқық  теориясының атқаратын қызметі

2.1. Мемлекет және құқық теориясының  атқаратын қызметі

 

   Заң ғылымдарының қоғам  өміріндегі мақсаты оның атқаратын  қызметінен көрінеді.

Мемлекет және құқық теориясы барлық заң ғылымдарына негіз болады, зерттеу жолын көрсетеді.

МҚТ қызметтері әртүрлі.

 

   1. Онтологиялық қызметі. Мемлекет және құқық теориясы бұл қызметін атқаруда осы ғылым пәнінің теориялық негіздерін зерттейді. Мемлекет және құқықтың не екендігін, оның қалай пайда болғанын түсіндіріп береді. Сонымен бірге қазіргі замандағы мемлекеттің қырлары мен сырларын ашып, ол туралы түсніктеме жасайды.

 

   2. Гносеологиялық қызметті, басқаша айтқанда негізгі – іргелік қызметі. Бұл қызметті жүзеге асыру барысында, мелекет және құқық теориясы аталып отырған пәнді танып білу үшін зерттеп, байыптауды жүзеге асырудың теориялық тәсілдерін даярлайды, ал мұның өзі түбінде құқықтың танымның дамуына жол ашады.

   Заң ғылымының түп негіздерін білу нәтижесінде құқық, оның жүзеге асырылуы және барлық құқықтың құбылыстар танылады. Құқықтық болмысты талдау барысында құқықтық ұғымдар, түсніктер, құрылымдар қалыптасады да, олар құқықтық құбылыстарды одан ары танып – білудің құралдарына айналады. Құқықты тану үшін ерекше теориялық тұжырым (концепция) қолданылады. Құқытық бір мәселені зерттеп тану үшін өзара пікірт таластыратын теориялық тәсілдер қолданылуы мүмкін. Осындай шығармашылық пікір таластыру нәтижесінде шындықты ашуға, ақиқатты айқындауға мүмкіндік туады. Мысалы, құқықтың қандай әлеуметтік құбылыс екеніне анықтама беру үшін оған нормативтік, философиялық және қоғамтану тұрғысынан қарау қажет.

 

   3. Әдістемелік қызметі. Мемлекет және құқы теориясы іргелі ғылым болғандықтан, оның зерттейтін заты, яғни пәні де бар. Олай болса бұл ғылымның сол пәнді зерттеуге, соның барысында зерделеуге қажетті тәсілдерді мен амалдарының жолдары да бар. Осылар арқылы заң ғылымдарындағы ұғымдар, санаттар, құбылыстар зерттелініп, талданып, ғылымда өздеріне тиісті орындарын алып жатады.

   Заң ғылымының дүниетану  құқықтық құбылыстарды зерттеуге, пайда болу жолдарын анықтауға  байланысты. Шынайы дүниетанушылық  – ғылыми ізденістің нәтижеге  жетуінің шарты. Осы уақытқа дейін  заң ғылымдары марксизм – ленинизмнің  дүниетану тәсілін қолданып, басқасынан  бас тартқандықтан, құқықтың шын  мәнін зерттеп білуге мүмкіндік  болмады. Марксизм – ленинизм  құқыққа тек қана таптық тұрғыдан  қарады, сондықтан,

9

оның әлеуметтік мән – мағнасын толығымен жан – жақты түсіндіре алмады.

   4. Идеялогиялық қызметі. Идеология ұғымына халықтың, қоғамның, оның белгілі бір әлеуметтік топтарының көзқарастары мен ұстанатын принциптерінің жүйесі жатады. Қайсібір реттерде халықтың немесе ұлттың көпшілік бөлігіне арналған бірыңғай (жұмылдырушы) идеология орын алып жатады. Мысал ретінде бұрынғы КСРО – ны алуға болады. Мұнда тек қана бір марксистік – лениндік идеология орын алып келген болатын. Қазіргі күнгі мысалға АҚШ – ты айтуға болады. Құрама штаттарда «американдықтардың арманы» дейтін ұғым бар. Әрбір американдықта өз елінде өзінің табыс табуы үшінбар мүмкіншілік жасалғандығына сенетін идеология бар. Қоғамда идеологиялық бағыт – бағдардың болмауы немесе оның жойылып кетуі елде толқулардың басталуына, сөйтіп мемлекет аумағында заң бұзушылықтардың өсуіне, қылмыстардың өршуіне апарады. Оны еліміз бастан кешірді. Сондықтан да мемлекет және құқық теориясы қоғамда белгілі бір құқықтық және саяси мәдениетті қалыптастыруға бағыттылған  ақыл – кеңестер топтамасын ұсынып отырады. Әрине мұндай ақыл – кеңестер мемлекеттің өзі жүргізіп отырған саясатына үйлес болуы, оған қайшы келмеуі тиіс. Мұндай құқықтық мақсаттар мен саясатты жүзеге асыруда мемлекет әрқилы құралдар мен әдістерді қолдану мүмкін. Мысал үшін идеологиялық бағдарлама ретінде қабылданған ҚР Президентінің «Қазақстан – 2030» деген стратегиялық даму бағдарламасын атауға болады. Мұнан басқа ҚР Президентінің жыл сайынғы халыққа жолдауын да атап өткен жөн.

 

   5. Болжамдық (прогностикалық) қызметі. Жоғарыда айтылғандай, мемлекет және құқық теориясының пәні – мемлекет пен құқықтың пайда болуы, қызмет бағыттарын атқаруы мен дамудың жалпы заңдылықтары және осылардың қоғамдық болмыс пен саяси жүйеде алатын орны екендігі мәлім.

   Мемлекет пен құқвқ теориясы  өзінің ұғым – түсніктерінің  даму барысын, мемлекеттік – құқықтық  аясының өзгерістерге ұшырауын  болжайды. Ал мұның өзі өз кезегінде  түзетуге келмейтін қателіктердің  алдын алып, оларды болдырмауға  мүмкіндіктер береді.

   Ерекше атап айтатын жайт, мемлекет және ұүұыұ теориясының  барлық қызметтері бір – бірімен  тығыз байланысты, олар бірін  – бірі өзара толықтырады. Сондықтан  да бұлар мемлекет және құқық  теориясы бағдарының толыққанды  түснігін тек жиынтық түрінде  ғана бере алады.

   Заң ғылымының қызметі  құқықтың, құбылыстардың дамуы, өзгеруі  туралы болжам жасауға мүмкіндік  береді. Ғылыми құқықтың болжамының  маңызы – қоғамдық қатнастарды  дағдарыссыз, дау – жанжалсыз  жүйелі реттеудің жобаларын айқындауға  мүмкіндік береді. Әрине, өтпелі  кезеңде қоғамдық қатнастарды  жүйелі реттеу оңай емес, себебі  кенеттен пайда болатын өзгерістерді  алдын алаболжау өте қиын. Сондықтан  қабылданатын заңдарда олқылықтар, кемшіліктер көп кездеседі. Осы  жағдайда Қазақстанның құқықтық  жүйесінің қалыптасу барысынан  да байқаймыз. Неғұрлым 

10

 

қоғамдық қатнастарда тұрақтылық басым болса, солғұрлым олардың даму жолын алдын ала болжау да оңайырақ болып, құқық арқылы реттеудің жолы жеңілденеді.

 

   6.Дағдылы ұйымдастырушылық қызметі. Қандай да бір дамыған мемлекет болсын ол ертелі – кеш шешілуі қиын келелі мәселелерге тап болатыны тарихтан мәлім. Міне, осындай жағдайларда дағдылы істер мен тәжірбиелерге және теориялық жадығаттарға (материалдарға) сүйене отырып, мемлекет және құқық теориясы ғылымы туындап отырған келелі мәселенің шешімін іздестіреді. Осындай ізденістер барысында аталған қиын мәселелерді шешудің жолдары анықталады. Бұл анықталған жолдар – ақыл – кеңестер ретінде ұсынылып, тығырықтан шығудың жолын айқындайды. Мысалы, 1995 жылдары Қазақстан Республикасы сот реформасын бастаған кезде соттар тәуелсіздігін қамтамасыз ету мақсатымен халық мәслихаты институтынан бас тартақан болатын. Ал қазір сот жүйесінде туындаған қиындықтарға байланысты ҚР Конституциясының 75-і бабына енгізілген өзгерістер мен толықтырулар арқылы соттардың іс қарауларында әділдікті жүзеге асыру үшін ант беретін сот мүшелері (присяжные заседатели) институтын енгізді. Әлем елдерінің соттар жүйесінде жинақталған өз мемлекетіміздің де сот жүйесінің іс – тәжірбиелерін елеп – екшеудің нәтижесінде елімізде соттар жүйесіне қойылып отырған талаптарға сай келетін, біздегі жағдайларға сәйкес шешім қабылдауға мүмкіндік пайда болды.

   Заң ғылымының нәтижесін  іс жүзінде қолдану – құқық  жасау және оны жүзеге асыру  қызметін жетілдіру мәселесін  шешу болып табылады. Бұл тәжірбиелік  ұсныстар жасауға байланысты  болып келеді. Заң ғылымы теориялық  мәселелерді зерттей отырып, құқықтық  болмыстық заңдылықтарын анықтайды, соның нәтижесінде сапалы заңдар  жасау ісі, мемлекет органдарының  қызметін жетілдіру шаралары  белгіленеді, ол жөнінде ұсныстар  жасалады. Әрине, мұндай ұсныстар  пайдалы, ұтымды әсер ету үшін  ғылыми тұрғыдан дәлелденуі керек. Сонымен қатар мемлекет органдары, лауазым иелері ондай ұсныстарды  пайдалануға әрекет жасаулары  қажет.

 

   7. МҚТ тәрбиелеу қызметі - өзіне тән әдістер арқылы заңды құрмет тұтатын, заңға бағынатын азаматтарды қалыптастыру. Заң ғылымдары – құқықтың игілікті құбылыс екенін, әр азаматтың мүддесін қорғайтын заңды құрал екенін, әр азаматтың мүддесін қорғайтын заңды құрал екенін, оның өміріне қажетті жағдайлар жасайтын амал екенін дәлелдейді. Заңсыз іс - әрекеттердің қандай дағдарысқа апаратынын, адамды тығырыққа тірейтінін айқындайды. Сөйтіп, заңды сақтау, оны бұзбау әрбір азаматқа қажет екенін дәлелдеп, адамдардың құқықтық санасын қалыптастыруға ықпал етеді.

 

 

11

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

12

2.2. Заң ғылымының жүйесі

 

   Әлемнің материалдық және  рухани тұтастығы мен бірлестігі  дүние жүзіндегі барлық ғылымның  өзара байланысын дәлелдейді. Әсіресе, бұл өзара байланыс қоғамдық  ғылымдар арасында жақсы қалыптасқан. Бұл ғылымдар қоғамды, адамды, олардың  ара қатынасын, сана – сезімін  зерттейді. Зерттеудің негізгі мақсаты  адамның бостандығы, құқығы, қадір  – қасиеті, ар-намысы.

   Қоғамдық өмірдің ең өзекті  мәселесі – мемлекет пен құқықтың  маңызы, олардың алатын орны. Бұл  проблемаларды жалпы теория қоғамдық  ғылымдардың басқа түрлерімен (философия, экономика, социология, политология  т.б.) бірігіп зерттеп отырады.

   Философия – адамзаттың  дүниедегі алып отырған орнын  анықтап, соның негізінде адамның  дүниеге деген танымдық, құндылық, этикалық және эстетикалық қатнастарын  зерттейді. Философия дүниеге теориялық  тұрғыдан көз жіберіп, ерекше  логикалық, танымдық критерийлерге  сүйене отырып, адамның дүниеге  деген көзқарасын тұжырымдайды.

   Экономикалық ғылым –  қоғамның экономикалық базисын, өндірістік қатнастарды, өндіруші  күштерді, меншіктің түрлерін зерттеп, олардың қоғамның дамуындағы  маңызын жан – жақты анықтап  отырады.

   Тарих – адамзат қоғамның  өткен дәірлерін барлық қырынан  жан – жақты зерттеп, көптеген  тәжірбие жинақтады, соның ішінде  мемлекет пен құқықтың пайда  болуы, дамуы, қоғамды басқару заңдылықтары.

   Социология – қоғамның  әлеуметтік дамуы, оны басқару  әдіс – тәсілдерін, адамдардың  әлеуметтік тәртібін, қатнастарын  зерттейді.

   Барлық қоғамдық ғылымдар  өз тұрғысынан адамзаттың тарихын  зерттеуге тиісті үлес қосады. Бұл ғылымдардың жүйесінде мемлекет  пен құқық теориясының алатын  орны өте жоғары.