Мемлекет және құқық теориясы

Еңбек құқығы саласы - еңбек  аясы мен еңбек ету яғни жұмыс  атқару барысында туындайтын құқықтық қатынастарды реттейді. Бұл құқықтық саланың құқықтық реттеуде қолданатыны  – императивтік әдіс.

Конституциялық құрлыс –  бұл мемлекетті құқыққа бағындыруды  қамтамасыз ететін және оны конституциялық мемлекет ретінде сипаттайтын мемлекетті ұйымдастыру формасы.

Демократиялық конституциялық мемлекетте қоғам бір уақытта  мемлекетті басқарушы ретінде және өзін реттеуші жүйе ретінде өзін реттеуші азаматтық қоғам мен оның қажеттілігінен тәуелді болады.

Әрекет ететін Қазақстан  Конституцияда ҚР Конституциялық құрлысының концепциясының негізіне Конституцияның 2 бөлімінің 1 бабаында бекітілген негізгі принцип гуманистік идея қойылған: қоғамдық келісім және саяси тұрақтылық, бүкіл халық игілігіне экономикалық даму, қазақстандық патриотизм, мемлекеттік өмірдің маңызды сұрақтарын шешуде демократиялық әдістер қолдану бұған референдумда және Парламентте дауыс беру де кіреді.

ҚР Конституциялық құрлысына  қоғамда қалыптасқан қоғамдық қатынастың бүкіл жүйесі кіреді. Оның нығаюында  Қазақстан Республикасының бүкіл  құқық саласы мен заңдары қатысады.

Қазақстан Республикасының  конституциялық құрлысын реттеуде құқықтау нормалардың ішінде жетекші орынды ҚР Конституциялық нормалары алады. Бұл Конституцияның жоғарғы заңдық күшке ие және ағымдағы заңдардың  базасы болатындығынан туындайды.

Конституциялық мемлекеттің  негізін мемлкеттің адам, оның өмірін, құқығы мен еркіндігін ең жоғарғы  құндылық деп тануда құрайды (1 баб). Мұндай негізге жеке меншікті тану және қорғау, сондай-ақ идеологиялық және саяси көп түрлілікті рухани көп  түрлілік принципімен толықтыратын зайырлы мемлекеттілік те жатады.

Конституциялық құрлыс негізінің  ішінде унитарлық, территориялық тұтастық және басқарудың президенттік формасы  да бар. Қазақ мемлекеттілігінің  негізі болып табылғандықтан, олар өзгертілмейді.

                                                           9

Конституциялық құрлыс негізін  конституциялық формада нығайтудың маңызы зор. Ол бұл негіздеоді Қазақстан  халқының атынан жариялауды қамтамасыз етеді. Конституцияның преамбуласы  бұл негіздерді құруда халықтың егеменді құқығын көрсетеді. Мұнымен олардың заңдық мағнасы, құқықтық қатынастың барлық субъектілері үшін жоғарылығы және міндеттілігі көрсетіледі, қоғамдық қатынастың барлық жүйелерінің құқықтық реттелуіне белсенді әсер етуін қамтамасыз етеді.

Сондықтан Конституцияда  бекітілген конституциялық құрлыс негіздері  мемлекеттілік пен Қазақстан  Республикасы қоғамдық өмірінің құқықтық реттелуінің фундаментін қалыптастырады.

Конституциялық құрлысты конституциялық бекітудің арқасында  оның жүйесіне материалдық, саяси, әлеуметтікпен  қатар құқықтық кепілдер де кіреді. Олардың жүзеге асуы мемлекетпен  қамтамасыз етілуі керек.

ҚР Конституциясына сәйкес (1 б) Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет деп бекітеді.

Қазақстан Республикасы демократиялық  мемлекет деп жариялайды (ежелгі грек сөзі «демократия» аударғанда халық  билігі). Оның демократиялық сипаты келесіден көрінеді: онда халық билігін  қамтамасыз ету; биліктің заң шығарушы, атқарушы, сот тармақтарына бөлінуі; идологиялық және саяси алуандылық; меншіктің барлық формасын тану және тең қорғау.

Конституция Қазақстанда  мемлекеттік биліктің бірден-бірі өзі  халық деп анықтайды.

«Халық» сөзі заңдық көзқарас тұрғысынан «азамат» түсінігімен теңестіріледі  және адамдар тобының белгілі  бір мемлекетке тиістілігін анықтайды. Халық мемлекеттің құқықтық субстратын құрайды.

Билік біреуді өзіне бағындыру  мүмкіндігін көрсетеді, өзінің еркіне басқаларды бағындырады. Мемлекеттің  пайда болуымен, мемлекеттің маңызды  бір белгілерінің бірі мемлекеттік  билік те пайда болады. Мемлекеттік  биліктің қоғамның барлық мүшелерін  өзіне бағындырудың негізгі элементі жалпы ерік пен күш қабілеті бар. Мемлекеттік билік мемлекеттің  егемендігін сипаттайды.

                                                          10

 Мемлекеттік егемендік  – бұл ел ішіндегі мемлекеттік  биліктің жоғарылығы (мемлекет территориядағы заң шығару, тақару және сот билігінің толық жүзеге асуы)және оның халықаралық қатынастар сферасында шет ел мемлекеттерінің билігінен тәуелсіз болуы. Мемлекеттік биліктің жоғарылығы және тәуелсіздігінен басқа, мемлекеттік егемендік оның бірлігінен де көрінеді. Демократиялық мемлекетте биліктің бірден-бір бастауы және қорғаушысы халық болады. Бүкіл биліктің қорғаушысы халық деп тану халық егемендігін көрсетеді. Халық егемендігі халықтың толық билігін көрсетеді., яғни қоғам мен мемлекеттің істерін басқаруға халықтың шынайы қатысуы үшін халықтың әлеуметтік-экономикалық және саяси құралдарды иеленуі.

Халық өзінің билігін тікелей  республикалық референдум және сайлаумен  қатар, мемлекеттік билік органдарына  делегат жіберу арқылы жүзеге асырады. Қазақстан Республикада ешкім билікке иелік ете алмайды. Халық пен мемлекет атынан сөйлеу құқығы Президентке, сондай-ақ оның конституциялық өкілеттілігі шегінде Республика Парламентіне беріледі. Үкімет халық атынан сөйлей алмайды және оның тек мемлекет атынан сөйлеу құқығы бар. Осылайша халық еркін көрсету формасы бойынша өкілетті және тікелей демократия деп бөлінеді.

Өкілетті демократия –  бұл өзінің сайланушы өкілетті өкілдері арқылы халық билігін жүзеге асыру. Сайланушы өкілдік халықпен сайланған мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін басқару органдарын құрады.

Өкілетті емес демократия – бұл референдум жолымен, сайлауға, жиналыстарға тағы басқаларға қатысу жолымен халықтың немесе халықтың қандай-да бір тобының еркін тікелей  көрсету формасы. Референдум – мемлекеттік және қоғамдық өмірдің маңызды мәселелерін шешу бүкіл халықтық дауыс беру. Республикалық референдуммен қабылданған шешімдер жоғарғы заңдық күшке ие, қандай да бір мақұлдауды қажет етпейді және Қазақстанның бүкіл аумағында қолдануда міндетті.

Сайлау – бұл әр бір  мандатқа 2 немесе одан көп кандидаттар үміткер болу шартымен толық құқықты тұлғалардың дауыс беру жолымен

                                                        11

 жүзеге асырылатын  мемлекеттік орган дарды немесе  жергілікті өзін басқару органдарын  қалыптастыру процедурасы. Мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарын сайлау еркін жүзеге асырылады жәнеқұпия дауыс беру жолымен жалпы тең және тікелей сайлау құқығы негізінде жүзеге асырылады.

Мемлекетті демократиялық  ұйымдастырудың негізгі принциптерінің бірі билікті бөлу принципі болып  табылады. Өзінің классикалық түрінде билікті бөлу теориясының Дж. Локк пен Ш. Монтескье құрған. Оның мәні мынада, азаматтардың еркіндігін қамтамасыз ету үшін мемлекеттік биліктің әр түрлі функциялары – заң шығарушы, атқарушы, сот-әр түрлі органдармен жүзеге асырылуы қажет және олар бір-бірінен тәуелсіз бір бірін тойтарады.

Бірақ еркіндікті қамтамасыз ету үшін тек бір билікті бірнеше  органдардың арасында бөлу жеткіліксіз. Бұл органдар біреуі екіншісінен жоғары болмау үшін өзара теңдікте болуы қажет және олардың әр қайсысы біреуінің жекелігіне екіншісі тарапынан қол сұғушылық кепілдеме болуы қажет. Мұндай жолмен ұйымдасқан олар бір-біріне бағынбайды, бірақ бір-бірімен өзара тығыз байланыста болады. Осылайша, билікті бөлу-бұл ортақ мемлекеттік билікті заң шығарушы, атқарушы және сот билігіне бөлу; құрылымдық-қаржылық дербестік және бір биліктің екінші биліктің үстінен билігін болдырмай және олардың тиімділігі өзара әсерін қамтамасыз ету өкілеттілігі берілген әр мемлекеттік биліктің тәуелсіздігі болуы. Қазақстан Республикасында мемлекеттік биліктің брлігі мемлекет басшысы және оның жоғарғы лауазымды тұлғасы болып табылатын Президент қамтамасыз етеді. Осылайша, ҚР Президенті Барлық билік тармақтарының үстінде тұрады, бірақ өзінің өкілеттілігі бойынша атқару билігіне басады. Қазақстан Республикасында демократия идеологиялық және саяси алуан түрлілік принциптері негізінде жүзеге асырылады. Саяси алуан түрлілік (пиюрализм) – бұл конституция шеңберінде әрекет ететін барлық саяси партиялар мен басқа да қоғамдық ұйымдардың саяси процеске қатысудың тең мүмкіндігін қамтамасыз етуді қарастыратын

                                                         12

саяси ойлар мен саяси  әрекеттердің еркіндігі және көп партияның боуы, сондай-ақ азаматтардың кез келген партияға кіру немесе еш қайсысына кірмеу құқығы. Саяси плюрализм принципін жүзеге асырудың маңызды шарты саяси плюрализм институцианалдық негізін құрайтын және саяси процеске қатысатын саяси партиялардың, басқа қоғамдық ұйымдар мен жаппай қозғалыстардың құқықтық дәрежесін айқындау болып табылады.

Саяси плюрализмнің институционалдық негізінде маңызды орындардың бірін өз мүшелерінің саяси еркін көрсететін және азаматтық қоғамның саяси еркін көрсетуге әсер ететін саяси партиялар алады. Саяси плюрализм – бұл конституция шеңберінде әрекет ететін кез-келген партияның құрамына кіру мүмкіндігі ғана емес, сонымен қатар ешқайсысына кірмей, партиясыз болу. Ол идеологиялық біркелкілікпен сыйымсыз және тек идеологиялық алуан түрлілік жағдайында жүзеге аса алады.

Идеологиялық алуан түрлілік (плюрализм) – бұл идеологиялық және рухани құндылықтарды таңдау еркіндігі және қоғамда мемлкеттік немесе міндетті идеологияны бекітуге тиім салу. Бұл саяси плюрализмді жүзеге асыру шарты болып табылады. а) Құқықтық мемлекет. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Қазақстан өзін құқықтық мемлекет деп бекітеді. Құқықтық мемлекет мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар, қоғамдық ұйымдар мен азаматтар түгелімен бағынуға міндетті әрекет ететін құқықтық нормалармен өзін шектеумен сипатталады. Осыған байланысты құқықтық мемлекеттің жұмыс істеуінің негізгі принципі құқық жоғарылығы болып табылады. Бұл ең алдымен конституция мен заңдардың жоғарылығын көрсетеді. Құқықтық мемлекеттің мәні – оның жүйелі демократизмі, билік көзі ретіндегі халық егемендігін бекіту, мемлекетті қоғамға бағындыру құқықтық мемлекет болып өзінің міндетті ерекшелік қасиетін танитын және билікті бөлу институтын, соттың тәуелсіздігін, басқарудың заңдылығын, азаматтардың құқығын мемлекеттік биліктің бұзуынан оларды құқықтық қорғауды танитын мемлекет есептеледі. Құқықтық мемлекеттің басты идеясы құқықтық мемлекетпен байланысты болуы,

                                                        13

 оның әрекеті болжау  және сенімділік кепілдеуі, азаматтарды  мемлекет пен оның органдары  тарапынан болуы мүмкін зорлық-зомбылықтан қорғау. Құқықтық мемлекет ең алдымен өзін барлығы түгелімен мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар, қоғамдық ұйымдар және азаматтар бағынуға міндетті онда әрекет ететін құқықтық нормалармен өзін шектеуімен сипатталынады. Құқықтық мемлекет – бұл құқықтық мемлекет идеясын қолайлы іске асыру болып табылатын конституциялық мемлекет Конституциялық құрлыстың негізгі принципі, қоғамдық дамудың маңызды бағыттары жоғарғы заң – конституциялық деңгейде бекітілетіндігінде. Конституция құқықтық жүйенің орталығы болып табылады. Қазақстан Республикасы әлемдік қауымдастықтың тең құқылық мүшесі бола отырып ҚР әрекет ететін құқықтық құрамдас бөлігі ретінде Қазақстанның халықаралық келісімдерін де таниды. Сондықтан, егер заңда қарастырылғаннан гөрі ҚР халықаралық келісімінде басқа тәртіб көрсетілсе, онда халықаралық келісім тәртібі қабылданады. ҚР Конституциясына сәйкес азаматтардың еркіндігі мен міндеттеріне қатысты ресми басылған нормативтік құқықтық актілер, құқықтар олардың қолданылуында міндетті болады. Құқықтық мемлекеттің қалыптасуының маңызды алғы шарты мен оның шегінің сипаты қоғам өмірінің барлық сферасын қамтитын толық заң шығару жүйесінің болуы. Сонымен қатар барлық нормативтік актілер ҚР Конституциясына қайшы келмеуі қажет.

Демократиялық мемлекетте құқық  нормасы барлық азаматтар үшін тең  болуы қажет, сондықтан шынайы құқықтық мемлекет болып, оның заңдарының алдында  оның барлық азаматтарының теңдігін қамтамасыз ететін мемлекет есептелінеді. ҚР Конституциясына сәйкес барлық азаматтар заң мен сот алдында тең, ешкім өзінің шығу тегіне, әлеуметтік, мүліктік және лауазымдық жағдайына, жынысына, ұлтына, нәсіліне, дінге қатысына, сеніміне, тұрғылықты жеріне немесе басқа да жағдайларға байланысты қандай да бір шектеуге ұшырау. Құқықтық мемлекет тұлға мүддесін тимді жүзеге асыру үшін құрал ретінде шамаланылады құқықтық мемлекеттіліктің мақсаты – тұлға мен қоғамның қажеттілігіне қызмет ету.

                                                        14

Осыдан – тұлға мен  мемлекет арасындағы қатынаста тұлғаның жоғарылығы қажет. Бірақ құқықтық мемлекеттің өмір сүруінің мағнасы тек адамды мемлекеттік талап етуден қорғау ғана емес. Құқықтық мемлекет принципінің 2 мақсаты бар: мемлекет қызметін белгілі бір деңгейде шектеу және қамтамасыз ету арқылы адам құқығы мен еркіндігін кепілдеу, оның әділеттілігі мен құқығын қорғау. Нәтижесінде құқықтық мемлекет азаматтардың субъективтік құқығы мен мемлекеттік қызметтің объективтік тәртібін байланыстыруды көрсетеді. Құқықтық мемлекеттің маңызды бір ерекшелік сипаты азаматтардың тап болуы мүмкін кез-келген жағдайға шамалана жазылған заң процедурасының болуы қажет. Унитарлық мемлекет. ҚР Конституциясы унитарлықты тек елдің мемлекеттік құрылым формасы ретінде ғана емес, сонымен қатар Қазақстанның конституциялық құрлысының негізге алынатын негіздерінің бірі ретінде де қарастырылады. Унитарлық мемлекет (франц. unitaire, лат. unitas - бірлік)- деп мемлекеттің аумағы әкімшілік-аумақтық мемлекетік құрылым формасын айтамыз. Әкімшілік-аумақтық бірліктер аймақтарға бөлінеді: область, аудан, ауылдық (селолық) округ және елді мекендер. ҚР мемлекеттік құрлымы округтер, өлке, республика, штаттар, контон және тағы басқалар түріндегі қандай да бір мемлекеттік-аумақтық немесе ұлттық аумақтық автономиялардың Қазақстан аумағында құрылу мүмкіндігін қарастырмайды. Унитаризм принципіне негізделген ҚР мемлекеттік құрылымы мемлекет ретінде Қазақстан Республикасының егемендігі мен аумақтық тұтастықты қамтамасыз етеді. ҚР унитарлық ең алдымен ұлт аралық қатынастың мемлекеттік ұйымының формасы ретінде және Қазақ халықтарының бірлігінің көрінісіретінде қызмет етеді. Өзінің ұлттық мемлекеттігінің формасын таңдауда еркін көңіл білдіру ҚР барлық халқының егемендігін қамтамасыз етеді. ҚР унитарлық Қазақстандағы барлық көп ұлтты халықтың еркін дамуына кедергі келтірмейді, сонымен қатар қандай да бір ұлттардың, халықтардың көп тұратын аудандарында да еркін дамуға кедергі келтірмейді және мемлекеттік құрлыста тұрақтылықты қамтамасыз етеді.