Мемлекет нысандары

 

 

Мемлекет нысандары

 

 

Орындаған:

Ғылыми жетекші:

 

 

Жоспар

Кіріспе

1. Мемлекет нысандарының  жалпы сипаттамасы. 

1.1. Мемлекет нысандарының  түсінігі және мазмұны.

1.2. Қазақстан Республикасы - президенттік басқару нысанындағы  унитарлық (біртұтас) мемлекет.

2. Мемлекет нысаны  элементтер.

2.1. Мемлекетті басқарудың  нысандары.

2.2. Мемлекет нысаны  мен типінің арақатынасы.

3. Мемлекеттік құрылым.

3.1. Мемлекеттік кұрылым  нысандары

3.2. Саяси режим: түсінігі  және белгілері.

Қорытынды.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

Мемлекет - басқару функциясын орындайтын және соның көмегімен  қоғамның тіршілік-тынысын қамтамасыз ететін, оған қажетті жағдайлар мен алғышарттар жасауға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың айрықша нысаны. Өзіне тән ерекше белгілері мен қажетіне, сондай-ақ өзіндегі аса мол мүмкіндіктеріне қарай мемлекет экономиканы дамытудың, әлеуметтік-саяси, рухани, ұлтаралық және жеке адамдардың арасындағы қатынастардың маңызды мәселелерін шешуге нақты қатысып, қоғамдағы істердің жағдайына белсенді түрде әсер ете алады. Мемлекет тек өзіне ғана тән функциялары, әсер ету нысандары мен әдістері бар айрықша құрылым ретінде сипатталады. Соның арқасында оны қоғамда, үйымда, құрылымдар мен институттарда әрекет ететін басқалардан ерекше өзгешелігімен көзге түсетін күрделі саяси организм ретінде қабылдаймыз.

Осы курстық жүмыстың мемлекет нысандарың тақырыбы бойынша орындаудағы мақсатым: мемлекет нысандарының мазмүнын талқылай келе, олрдың арақатынасын, жалпы әлемдік тарихтағы орнын қарастыру блып табылады. Сондықтан да, мемлекет нысандарының жалпы сипаттамсына, түсінігі мен мазмұнына тоқталуды жөн санадым. Сондай-ақ мемлекет нысандарының арақатынасы туралы сөз қозғай келе, мемлекет нысандары жөнІнде жалпы мағлұмат беруді орынды деген үйғарымға келдім.

Мемлекет дегеніміз  бүл - адамзат қоғамы дамуының маңызды  кезеңдеріне тән саяси үйым:

а)  қоғамды басқару  міндетін атқару, адамдардың, топтардың, таптардың және басқа да әлеуметтік субъектілердің қарым-қатынасын реттеп, бағыттау, олардың бірлескен іс-қимылына жағдай жасау жүктелген.

б)  оның саясатын жүзеге асыру жүктелген кең тармақты органдар жүйесі және биліктің ұйымдастырушылық-күш құралдары бар.

в)   тапсырмасының   орындалуын  қоғамдық   өмірдің   барлық   субъектілері қамтамсыз  ететін әкімшілік-мәжбүрлеу өкілеттігі берілген.

Мемлекеттің пайда болу, даму себептері:

-  Қоғамды басқаруды,  жақсарту, дамыту, қоғамның жүмысының  көлемі де, шеңбері де молайып,  кеңейіп ескі басқару аппараты  тиісті дәрежеде жүмыс жасай  аламады. Жаңа мемлекеттік аппарат  қажет болды;

-   Қалың бұқараның,  қаналушы таптың үстемдік тапқа,  топқа қарсы іс-әрекетін әлсірету, жою үшін күшті мемлекеттік  аппарат керек болды;

- Қоғамды, экономиканы  дамыту үшін, әлеуметтік жағдайды  жақсарту үшін басқарушы аппаратты  нығайту керек болды;

- Қоғамның қорғанысын  күшейту үшін, заңдылықты, құқықтық  тәртіпті қатаң сақтау үшін  мемлекет керек болды.

Мемлекеттің негізгі  белгілері:

1. Басқару органдары  мен мекемелерінің ерекше жүйесі  болуы (әскер, полиция, сот,  т.б.). Қоғамдық өмірдің дамып,  күрделене түсуіне байланысты мемлекеттің механизмі де күрделене түседі.

2. Үстем таптың мүдделері  мен мақсаттарына сай қоғамды  қарым-қатынас ережелерін белгілейтін  құқықтың болуы.

Мемлекеттің билік жүргізетін белгілі территориясының болуы, халықты руына қарай емес жеріне сай бөлу. Аймақтық ұйым ретінде мемлекет сол көлемде белгілі бір ұлттың, ұлттық мемлекеттіқ қалыптасуы процесіне әсер етеді. Дамыған қоғамда мемлекеттік органдармен қатар әр түрлі партиялар, одақтар, бірлестіктер т.б. бүлардың жиынтығы қоғамның жалпы саяси үйымын құрайды. Таптық қоғамдағы басқа саяси институттардан мемлекеттің ерекшелігі қоғамдағы жоғарғы өкімет билігіне иелігі. Мемлекеттік өкімет билігінің күші сол елдегі бүкіл халықты және барлық қоғамдық ұйымдарды қамтиды. Мемлекеттің қоғамдағы бірлестіктерден, ұйымдардан айырмашылық белгілері:

Мемлекет қоғамдық көлемде  бірден-бір билік жүргізетін ұйым, басқа бірлестіктердің билігі барлық халықты қамти алмайды, мемлекет қана барлық қоғамға күші бар нормативтік  акты қабылдай алады.

 

 

1. Мемлекет нысандарының жалпы сипаттамасы.

1.1 .Мемлекет  нысандарының түсінігі және мазмүны.

Мемлекеттің сыртқы нысаны мен ішкі мазмұнының диалектикалық  бірлігі байқалады. Мемлекеттің  нысаны қоғамның экономикалық, мәдени, рухани мазмұнына байланысты. Демократиялы мемлекеттер туралы айтатын болсақ, олар тек қана республика немесе шектелген монархия түрінде өмір сүреді. Ал шығыс мемлекеттер көбіне монархия болатыны жақсы мәлім. Қытай, Үндістан, Египет (Мысыр), Англия, АҚШ мемлекеттерінің философтары Аристотель, Монтескье, Локк, Вашингтон, Де Голль мемлекеттің нысанына көп көңіл бөлген. Мемлекеттің мазмұны оның нысанынан бөлінбейді, олар бір-бірімен тығыз байланыста дамиды.

Еліміздің 1995-жылғы 30-тамызда бүкілхалықтық референдумда қабылданған Конституциясының 2-бабының 1-тармағында көрсетілген. Ал 1993-жылғы Қазқстанның тұңғыш Конституциясында еліміздің басқару нысанының дәл президенттік екендігі анықталмаған болатын.

Мемлекеттің тарихи даму процесінде оның нысанына бірнеше жағдайлар  әсер етеді. Бірінші жағдайға географиялық, климат, тарихи факторлар жатады. Егер мемлекет континентте қалыптасса немесе оның шекарасы теңізге, мүхитқа шықса, бүл екі жағдайда екі мемлекеттің нысаны екі түрлі болады. Аралда орналасқан мемлекеттердің континенттік мемлекеттермен салыстырғанда демократиялық режимдері күштілеу екені байқалады. Шығыс мемлекеттерінде бірінші ірі цивилизациялардың дамуы ұлы өзендермен байланысты болды: Қытайда - Хуанхэ, Египетте - Ніл, Вавилонда - Тигр және Евфрат, Үндістанда - Ганг. Шығыс мемлекеттерде - монархия, Еуропада - шектелген монархия немесе республика құрылған. Ежелгі демократиялық республикалар Жерорта теңізінің жағасында орналасқан мемлекеттерде болғаны жақсы белгілі. Қазақстанның географиялық жағдайы, екі - Ресей және Қытай сияқты ірі мемлекеттермен көршілес болуы, теңізге қашықтығы және ашық жолдардың жоқтығы мемлекеттің дамуына едәуір нұқсан келтіріп отыр.

Мемлекеттің құрылысына экономикалық және саяси жағдайлар әсерін тигізеді. Ежелгі - феодалдық немесе шығыс мемлекеттерде рулық қоғамның қалдықтары көп уақытқа дейін сақталып келді. Кейін алғашқы қоғамның ыдырау процесінде ол қалдықтар жойылады да мемлекеттің нысаны қатты өзгеріске ұшырады. Мысалы, Үндістанның мемлекет құрылысы туралы қатаң қағида болған: патшаның әділетті болуы, жеке меншікті бұзбайтын, брахмандарды сыйлайтын және олардың айтқан ақылдарын тыңдау міндетті болған. бұл туралы Ману заңдарында айтылған. Ресейдің феодалдық мемлекетінде халық жиналысының, соттың, рулық қауымның ықпалы көпке дейін сақталып келді. Саяси жағдай, топтардың арасындағы қарым-қатынастар шиеленіскен жағдайларда демократиялық басқару туралы айту қиын. Дағдарыс кезінде көбіне мемлекетті басқару бір адамның қолында болады: Наполеон, Рузвельт, Гитлер, Пиночет. Ал мемлекеттің экономикасы жақсы дамыған кезде және бейбіт уақытта демократиялық әдістер жақсы қолданатыны мәлім (Греция, Рим, Швейцария, Бельгия).

Мемлекеттің құрылымына қоғамның ұлттық құрамы, тарихи әдет-ғұрыптары  немесе ерекше тарихи жағдайлары да әсерін тигізеді. Ресей, Үндістан, Америка, Мексика  мемлекеттері көп ұлттық мемлекеттерге жатады, сондықтан олардың мемлекеттік құрылымдары - федерация. Ал Жапония, Германия, Польша бір үлттық мемлекеттер, бірақ біреулері бҚртұтас унитарлық мемлекет, екіншілері, мысалы, Германия - федерация. Бұл жағдайды анықтау үшін Германияның мемлекеттік процесін және тарихын жақсы білу керек. XIX ғасырда Пруссия мен Австрияның гегемония үшін күресі Пруссияңың жеңісімен аяқталды. Бірақ феодализм кезеңінен Германияның капитализмге көшкенімен, буржуазиялық мемлекеттің қалыптасуы аяқталған жоқ. Сондықтан қазір де немістер бірнеше тәуелді мемлекеттерде түрады: ФРГ, Швейцария, Австрия - олар федерацияға жатады.

Қазақстан жерінде көне дәуірден қазақтың арғы атасы - түріктер, бергі атасы - қыпшақтар өмір сүрген. XV ғасырда қазақ хандығы құрылып өзінің алдында тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасты. Қазақстанның көп ұлттық республикаға айналуы XX ғасырда орын алды. Сондықтан Қазақстан Республикасының қазіргі Конституциясы елімізді біртұтас, бөлінбейтін мемлекет ретінде жариялады.

Мемлекеттің нысанына халықаралық жағдай, мемлекеттердің арасындағы қарым-қатынастар және абыройы күшті адамдардың істері де әсер етеді. Отарлық мемлекттердің басқару нысанына бұрынғы метрополия мемлекеттерінің нысаны үлгі болатыны мәлім. Дамыған елдердің саяси-мемлекеттік құрылысы, олардың демократиялық іс-әрекеттері дамушы елдерге көп әсер етуі объективтік процесс екені даусыз. Мысалы, өлыбритания бүкіл Еуропа континентіне, Жапония және Скандинавия мемлекеттеріне өзінің шектелген конституциялық монархиясын үлгі ретінде сыйлағаны белгілі. Ал АҚШ өзінің көрші мемлекеттеріне және посттоталитарлық мемлекеттерге президенттік республикасының әсерін тигізді. Франциядағы Де Голль құрған парламенттік республика да кейбір мемлекеттерге үлгі бола білді.

Республиканың мемлекеттік  құрылысына саяси күшті адамдардың қызметі және жүргізген саясаты ықпалын тигізеді: Гитлер, Рузвельт, Шыңғыс хан, Абылай, Петр бірінші, Ататүрік және басқаларын атап өтуге болады. Лениннің саясаты бір континенттің мемлекеттеріне 70 жылдан аса уақытқа үлгі болды. Тек қана Еуразия емес, Куба, Вьетнам, Корея, Африканың мемлекеттерінің тарихына ықпал жасағаны мәлім.

Мемлекеттің дамуына  діни факторлар да әсерін тигізеді. Мүсылман, католик, христиан, буддистік  мемлекеттердің өздеріне тән нышандары  бар. Сонымен, мемлекеттің сыртқы формасын анықтау үшін көп фактілерді терең зерттеу керек.

Мемлекеттің нысаны көбіне үшке бөлінеді - басқару нысаны, мемлекеттік  құрылымының нысаны және саяси режим. Ал, негізінде, мемлекеттің нысаны тарихи кезеңмен және әрбір мемлекеттің ерекшеліктерімен байланысты екені мәлім. Сондықтан мемлекеттің әрбір нысанының көп нұсқалары бар. Мемлекеттердің дамыған кезінде осы үш элементтерінің біреу бірінші орынға шығады. Қазіргі Ресейде мемлекеттің екінші элементі - Ресей Федерациясының негізгі қағидаларын сақтау үшін Шешен республикасымен соғыс әдісін қолданғаны белгілі. Бұл Ресей федерациясының мықтылығын көрсету, негізгі принциптерін сақтау үшін жүзеге асырылған саясат. Бүл мемлекеттің құрылым нысанын бірінші орында екендігін аңғартады. АҚШ 1860-1864 жылдары Солтүстік пен Оңтүстіктің арасындағы соғыс кезінде федерацияны сақтау мақсаты мемлекеттің негізгі нысаны болды. Фашистік режим құрылған кезде мемлекет нысанының саяси режимі бірінші орынға шығады. Бейбітшілік кезде экономикалық дамуы жоғары демократиялық мемлекеттерде басқару нысаны мемлекеттің сыртқы жағдайын белгілейді.

Мемлекеттің басқару  нысанына оның жоғары, орталық және жергілікті органдарының құрылуы, олардың қарым-қатынастары қандай қағидалармен қалыптасты, халық оларды сайлауына қандай түрде қатысады деген сүрақтарға жауап береді. Мемлекет нысандарының арасында басқару формасы маңызды элемент болып саналады. Басқару нысаны монархия және республика болып екі түрге бөлінеді.

Монархия - жоғарғы билік  бір адамның қолында болады және бүл билік мүрагерлікпен беріледі. Монархияның белгісі: мемлекетті басқаратын адамның билігі оған әкесінің немесе басқа туысқандарының қолынан көшуі немесе табыс етілуі. Сондықтан оның билігі - мұралық билік болып табылады. Тақтың көшуінің екі әдісі бар: шығыс және кейбір Еуропа мемлекеттерінде тақ тек ер адамдарға ғана беріледі. Ал көпшілік Еуропа мемлекеттерінде еркек адамдарға да, әйел адамдарға да беріле береді. (Дания, Англия). Монархия озбырлық жолмен де көшуі мүмкін. Наполеон, Каролингтердің түқымдары, Чандрагупта, Вильгельм Оранский. Англиядағы соңғы мемлекеттік төңкеріс патшаның қолынан билікті алғаны белгілі.

Монархияның көшуінің үшінші түрі келесідегідей: монарх бірнеше ақсүйектердің түқымдарынан сайланады (Малайзия). Тарихта екі монарх болған мемлекеттік басқару нысаны да орын алған (Спарта). Тоталитарлық жүйеде Коммунистік партияның басшысының билігі монархтың билігінен де күшті болды. Сонымен, монархтың билігі көбіне мүрагерлік билікке жатады, ол өзінің қызметіне құдайдан басқа ешкімнің алдында жауапты емес, ол мемлекеттің басшысы, құқықтың қайнар көзі, оның атынан сот, мемлекеттің атқару функциялары жүзеге асырылады, ол әскерді басқарады, мемлекеттің атынан шарт құрады. Монархтың бірнеше жоғары аттары мен титулдары болады, оны жүзеге асыру, мемлекеттің міндеті. Мысалы, Англияның короліне 1660 жылдан бастап цивилдік қағазбен парламент мүқтажына керек ақшаны беріп отыратын. Корольдердің сарайлары киімдері, әскерлері мемлекеттің оларды қамтамасыз ету үлесінде болды. Корольді асырау мемлекетке өте ауыр болса да, көп мемлекеттер корольден және монархиядан басын тартқысы келмейді. Қазіргі Англияның королі - Елизаветаның мұра жалғастыратын балаларының абыройы өте күшті болмады. Бірақ 1997 жылы Англияның азаматтарынан Король англияға керек пе? деп сұрастырғанда, 66 пайызы монархия да, король де сақталсынң деп жауап берді.

Монархия екіге бөлінеді: шексіз және шектелген монархиялар. Шексіз монархия - монархтың билігін  басқа мемлекеттік орган шектемейді, жоғарыда айтылған биліктің бәрі соның  қолында. Бірақ шексіз монархияның да бірнеше түрлері бар. Ең бірінші шексіз монархия - Шығыс деспотиясы (Египет, Вавилон, Қытай, Жапония). Монархтың қолында өте күшті экономикалық функциялары жиналған, ал бүл билік осы айтқан мемлекеттердің георграфиялы және ерекше экономикалық жағдайларымен байланысты. Мысалы, Египет мемлекетінде номдардың бәрін фараон біріктіріп, ніл өзенінде суару жұмыстарын басқаратын. Монархтың осындай қиын экономикалық қызметі өте күшті биліктің қажет екенін туғызды. Сондықтан, фараондардың биліктері шексіз болатын: ол Ра құдайдың тұқымы, таққа отырған кезден оған пирамида салады, ол экономикалық, қаоржы, заң шығару, діни, сот, әскери қызметтерін басқарған. тарихта кездескен шексіз монархияның екінші түрлері көне дәуірдегі мемлекеттерде болған. Оған Рим империясы жатады. Бүл шексіз монархия республиканың орнына келді. Императордың да билігі өте күшті, бірақ оны күшейтетін жағдайлар саяси факторлерге байланысты болған. Орта ғасырларда шексіз монархия феодализмнің соңғы кезінде пайда болды. Ең күшті феодалдық шексіз монархияларға Людовик XIV, Петр Бірінші, Екатерина Екінші, Елизавета Бірінші, Фридрих II, Әдемі Сүлеймен монархиялары жатады. Людовик XIV мемлекетті 55 жыл басқарды. Оның "мемлекет деген - мен" -сөзі бүкіл Еуропаға мәлім болған. Версаль сарайын салдырды, ғаржыны өзі жүмсады, заңды өзі шығарды, парламентті жинамай мемлекетті, әскерді де, сотты да өзі басқарды. Ол өмір бойы көрші мемлекеттермен соғысып, сыртқы саясатын толық өзі жүргізді. Бірақ феодализмнің шексіз монархияларының мемлекетке істеген жақсылықтары да көп еді. Қазіргі жаңа ғасырларда шексіз монархиялар өте сирек кездеседі (Бруней, Оман).