Қазақстан Республикасындағы шағын, орта кәсіпкерліктегі проблемалар және шешу жолдары

2) Серіктестіктер

3) Корпорациялар

Бір тұлғаның жеке меншік түрі бұл шағын кәсіпкерліктің қарапайым түрі болып саналады. Мұндай кәсіпорынды ашу үшін жергілікті билік орындарынан лицензия алып, кәсіпшіліктің атын тіркету керек. Серіктестік құру үшін екі ұйымның және екі адамның өзара келісімшарт жасасып, бірігіп кәсіпкерлік құру. Серіктестік толық немесе шектеулі жағдайда болуы мүмкін. Үшінші түрі корпорациялар. Бұл түрі орта және ірі кәсіпкерлікке жатады. Мысалы: АҚШ-тың мұндай кәсіпкерліктің 98% кішігірім отбасылық кәсіпорындарда. Корпорацияны басқару үшін ол өзінің иесінен бөлек болуы керек. Кей жағдайда корпорацияны иесі иемденіп өзі басқарады, бұл жағдайда ол басқа адамды пайдаланып әрекет етеді, ал ол адамның ешқандай иесі де басқарушысыда емес.

Ресей Федерациясының «мекемелер мен  шағын кәсіпкерлік туралы» заңының  ІV бөлімінде былай деп атап көрсетілген.  Кәсіпорындар  және меншік иесінің немесе атқарушы ұйымының, еңбекші коллективтің  шешімімен жүзеге асырылады. Кәсіпорының өзінің жарғысын, сондай-ақ құрылтайшының шарты, құру жөніндегі шешімі болады. Кәсіпорынның жарғысында құқықтық түрі анықталады, аты, адресі, басқару және бақылау ұйымдары, кірісті бөлу және мекеменнің ұйымдастырылуы, қаражаты, мекеменің жойылуы туралы жағдайлар қамтылады.

Кәсіпорынның жарғысын құрылтайшы бекітеді. Ал мемлекеттік  және біріккен жеке меншік ұйымдарында, мемлекеттің немесе жергілікті басқару  ұйымдарының мүлкінің 50%  құрайтын болса  кәсіпорынның жарғысын құрылтайшы еңбек коллективімен бірігіп қабылдайды. Кәсіпорынды басқарушы заңды тұлғаны бекітіп, оны мемлекеттік тіркеуге ұсынуға құқық алады.

Кәсіпорынның  мемлекеттік  тіркеуге алынуы, оның ұйымдастырылу түріне байланысты емес, жергілікті Советтің шешімімен қабылданады. Кәсіпорынның мемлекеттік тіркеуге алынуы бір ай ішінде Ресей Федерациясының қаржы министрлігіне хабарланып мемлекеттік тіркеуге алынады. Тіркеуге алынбаған кәсіпорынның қызмет жасауына рұқсат етілмейді. Мұндай кәсіпорындар болса сот арқылы тыйым салынып, олардың кіріс қаражаты тәркіленіп, жергілікті бюджетке беріледі. Құрылтайшының кәсіпорынды тіркеуге алу үшін жіберетін құжаттары.

1 ) Құрылтайшының арызы

2 ) Кәсіпорынның жарғысы

3 )  Кәсіпорынның құрылуы туралы шешім немесе құрылтайшынның келісім шарты.

4 ) Мемлекеттік  салық  төлеу жөніндегі куәлік 

Тіркеуге алу жөніндегі  немесе бекітілмеуі  жөнінде 1 ай мерзім  ішінде құрылтайшыға хабарланады. Кәсіпорынның тіркеуге алынуы туралы жергілікті баспасөзге бір жеті ішінде жарияланады.  Мемлекеттік  тіркеуге алынбауы  көбіне заң талаптарына сәйкес болмаған жағдайда, құрылтайшы құжаттарының Ресей Федерациясының заңдарына сәйкес болмаған кезде бекітілмейді. Мемлекеттік тіркеуге алынбаудың  басқа жағдайлары заңсыздық болып табылады. тіркеуге қабылданбау туралы ұсыныс 3 күн ішінде құрылтайшыға хабарланады. Тіркеуге қабылданбау туралы мәселені құрылтайшы сотқа шағым жасай алады.  Құрылтайшы сот арқылы, себепсіз мемлекеттік  тіркеуге қабылданбауы туралы заңсыздыққа байланысты шағымданып өзінің шығынын қайтарып алады.

Кәсіпорынның  өз жұмысын тоқтатуды  туралы шешімді меншік иесі немесе  оның ұйымы қызмет жасайтын коллективтің  келісімімен сот арқылы шешіледі.

Кәсіпорын қандай  жағдайда өз жұмысын тоқтатады.

1) Банкротқа ұшырағанда 

2) РФ заңдарына сәйкес, кәсіпорынның  заңдылықты бұзуы,  өнім шығарудағы  оның түрін өзгертуі тағы басқа 

3) Сот шешімі бойынша  құрылтайшының   құжаттары және кәсіпорынды құру  шешімінің дұрыс болмауы

4) РФ басқа заңды  жарлықтарына сәйкес келмеуіне байланысты  болады.

Шағын кәсікерлікті басқаратын басшыға жаңа технологияны білу ғана емес, сонымен қатар басқару тәсілін, заңды, қызметтің  атқарылуын жан-жақты меңгеруді қажет.

 

1.3 Шағын  кәсіпкерлікті дамытудағы шетелдік  тәжірибесі  

 

Көптеген шетел мемлекттерінің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шағын  бизнеске байланысты мемлекеттік саясат маңызды өз бетінше жүйелік бағыт  болып табылады. Ұйымдық құрылымдарды және шағын кәсіпкерлікді қолдау механизмдерін басқа мемлекеттерде  зерттеу қандай да болмасын ұлттық ерекшеліктерге қарамастан барлық сипаттамаларға анықтауға мүмкіндік береді

 

№	Дамыған мемлекеттер  тәжірибесі	ҚР деңгейін бағалау
1	Мемлекттік саясат мақсаттарын  анықтайтын кәсіпкерлік қызметті қолдау сұрақтарын реттейтін әлеуметтік құқықтық актілер болуы.	Даму үстінде
2	Мемлекеттік қаржылық, технологиялық, ақпараттық, кеңістік және кадрлық  мемлекеттік жобалардың жүйесін  құрастыру және жүзеге асыру	Даму үстінде
3	Шағын кәсіпкерлікті  қолдаудың тікелей және жанама шараларының  байланысы	Жоқ
4	Әр түрлі деңгейдегі бюджеттерден шағын кәсіпкерлікті  қолдау жобаларын жүзеге асырудың ассигновациясын  анықтау	Даму үстінде
5	Шағын бизнес саласындағы  барлық міндеттерді міндеттерді  реттейтін дамыған арнайы мамандандырылған мемлекеттік мекемелердің болуы	Жоқ
6	Орталық, аймақтық және жергілікті билік органдарының функцияларын өзара  рационалды бөлу	Даму үстінде
7	Мемлекеттік билік органдарының шағын бизнес мүдделерін қорғайтын  ұйымдармен өзара қарым – қатынасы	Жоқ
8	Шағын бизнес саласындағы мемлекеттік саясатты өзара қарым – қатынасты қолдауға бағытталған	Даму үстінде

 

Үлестерден көріп отырғанымыздай шағын бизнесті дамыту үшін Қазақстан  шағын бизнесті басқару процесін жетілдіруге көп күш жұмсау қажет. Шетелдік мамандардың айтуы бойынша  қазіргі бизнес ішкі және сыртқы факторлардың әсеріне тәуелді.

Бизнестің ішкі және сыртқы ортасын сараптаудан екі факторды есепке алған жөн: ішкі және сыртқы ықпалдардың көлемі және ортаның  өзгеру деңгейі. Кәсіпкерлікке барлық сыртқы ықпалдарды өз кезегінде макроэкономикалық және салалық деп бөлуге болады.

 

Ортаның бизнеске макроықпалы 

 

Экономикалық факторлар				Бизнесті мемлекеттік  реттеу
		Ортаның бизнеске макро  ықпалы
Әлеуметтік факторлар				Технологиялық факторлар
		Ресурстық факторлар

 

Ішкі немесе бақыланатын  факторларға кәсіпорын қызметіне  байланысты факторларды жатқызады. Енді әртүрлі тәжірибесіне келейік.

 

АҚШ – ғы шағын бизнес .

Әдетте америкалық фирмалардың  көлемі жұмысшылардың санымен бағаланады: өте ұсақ фирмалар – 20 адамға дейін жұмысшылары бар, шағын 20-дан 99 адамға дейін, орташа 100-ден 499-ға дейін, ірі 500 адамнан көп (2 сурет). Көрсеткіштерді салалар бойынша құрады: бөлшек саудада 100 жұмысшысы бар, өңдеу саласында 500-ге дейін жұмысшылары бар фирмалар шағынға жатады.

 

АҚШ-ғы әртүрлі деңгейдегі фирмалардың саны

 

Фирма көлемі	Фирма саны
Ірі	1000
Орташа	134000
Шағын	2000000
Шағын кеңселер	3000000

 

АҚШ тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шағын бизнес ортаның  өзгерісіне тез бейімделгіш. Шағын кәсіпорындардың жаппай ликвидациясы кәсіпкерлерге кері әсерін тигізбейді. Жұмысшы күшінің және капиталдың территориялық және саналық ағымы жақсарады, тұтынушы сұранысының және жоғары өндіріс шағындарының өзгеруіне өндіріс қимылының жеделдігі жоғарылайды. Бір шағын кәсіпорындар жабылса, екінші біреулері ашылады.

Қазіргі уақытта АҚШ  халқының 53 % шағын және орта бизнес саласында жұмыс істейді. АҚШ  тәжірибесі шағын бизнес ірі өндірістің өзгерістерге, жаңа міндеттемелерге  бейімделуін және икемділігін көтеретіндігін көрсетіп отыр.

Енді АҚШ-та шағын кәсіпорындарға мемлекет тарапынан көмекке келейік. Шағын кәсіпорындардың қызметі  арнайы ұйымының – 1953ж АҚШ Конгресі құрған шағын бизнес әкімшілігінің  құзырына кіреді. Сол жеке сектордың  құқықтық негізгі болып табылатын шағын бизнес туралы Заң қабылданды. 1953ж Эйзенхаур президент болған кезде елде жұмыссыздық және инфляция болатын. Экономиканы жандандыру үшін – шағын бизнес әкімшілігін (ШБӘ) құрды. Ол өз қызметтерін дұрыс атқарды. Қазіргі уақытта АҚШ-та шағын бизнесте 22 млн кәсіпорын бар, онда елдегі барлық жұмысбастылардың 54 %  қызмет етеді. Шағын бизнес кәсіпорындарының өндіріс және сату көлемі жалпы мемлекеттегі сату көлемінің 52 % құрайды, және 99,7 % кәсіпкерлер – бұл шағын бизнес басшылары. Шағын бизнес әкімшілігі - шағын кәсіпорындарға қаржылық және кеңестік көмек көрсетеді. Басты міндеті – шағын кәсіпкерлікті ұйымдастыру, қолдау және өмір сүруін қамтамасыз ету. ШБӘ өз қызметін басқа агенттіктер мен комитеттер, соның ішінде қаржы, білім, кәсіби ассоциациялар мен бірігіп отырып жүзеге асырады. Мемлекет өнімнің ірі тұтынушыларының бірі болғандықтан шағын бизнес әкімшілігі шағын кәсіпорындарға мемлекетпен мәміле орнатуға көмектеседі. Әйел, мүгедек, ардагер – кәсіпкерлерге ерекше назар аударады. шағын бизнес әкімшілігі 5 мың адам жұмыс істейді, оның 4 мыңы Вашингтоннан тыс жерлерде. Ұйымның 10 аймақтық орталығы және 66 территориялық бөлімшелері бар. Олардың арасындағы байлаиыс аудан – аймақ – орталық тізбегі бойынша жүзеге асады. АҚШ-ғы шағын бизнес қоғамдағы ресми белсенділікті сақтау үшін маңызды болып табылады.

Америкалық тәжірибе көрсетіп отырғанындай кәсіпкерлік  еркіндігін шектейтін кез келген үкіметтік немесе басқа да шектеулер  ресми белсенділікті төмендетеді. Сондықтан шағын бизнестің барлық мүдделері АҚШ конгресінің бақылауында. Сонда да ерекше ролді шағын бизнес әкімшілігі шеңберіндегі жобалар ойнайды. Мысалы, шағын кәсіпкерлікпен айналысқысы келетіндер үшін арнайы қызмет қарастырылған, олар тегін кеңестер береді, конференциялар ұйымдастырады, кездесу және семинарлар өткізеді. Оның үстіне, шағын бизнес бизнес - инкубатордың     бастауымен ақпарат беру, кәсіпкерлерді оқыту және оларға әр түрлі сұрақтар бойынша кеңес берумен айналысатын орталықтар ұйымдастырылған.

Бұдан басқа, 1976 ж. арнайы шағын бизнес мүдделер қорғайтын Адвокаттық кеңсе құрылды, ол тікелей Президент пен Сенатқа бағынады. Адвокаттық кеңсе негізгі міндеттері:

• мемлекеттік заңдардың, жобалардың, ережелер мен салықтардың шағын кәсіпкерліктің дамуына әсерін зерттеу.
• Шағын кәсіпкерлікке әсер ететін факторларға экономикалық және статистикалық зерттеулер жүргізу, шағын бизнес потенциалын бағалау, шағын бизнес мәселелері мен қажеттіліктерін зерттеу т.б.

Қазақстандық тәжірибеде шағын кәсіпкерлікке көмектесудің «инкубаторлық» жобасын қолданған жөн. «Инкубатор» термині алғаш кәсіпкерлікпен айналысушыларға көмек көрсету мақсатында университет, ұйымдар, кампаниялар, федералдық үкімет органдары жандарына ашылған ұйымдарға қолданылады. «Инкубатордың» басты міндеті – шағын, әсіресе иннновациялық бизнесті алғашқы қолдау. Инкубаторлар жанынан құрылған кәсіпорындар тәжірибе жинайды, одан ары даму үшін көмек алады, нарықтағы өз орындарын бекітеді. Дамудың белгілі бір деңгейіне жеткеннен соң, әдетте үш жылдан соң, фирмалар бизнес – инкубаторлардан шығып өз бетінше қызмет етеді. Ал босаған орындарға бизнесті нөлден бастап жатқан жаңа фирмалар келеді.

Әдетте бизнес - инкубаторлар бірнеше жаңа бастаушы орналасқан арнайы ғимараттарда орналасқан. Олар ғимарттар  мен құрал – жабдықтарды бірігіп қолданып ғана қоймайды, сонымен бірге бизнес-инкубатор көрсететін барлық қызметтерге, бизнес кеңестерге қол жеткізе алады. Кейбір қызмет түрі, аренда құнына қосылған, көрсетілетін қызметтердің басқа түрлерінің бағасы төменірек.

Бизнес – инкубатордың негізгі ресурстарына келесілер жатады:

а) бизнес- инкубаторлар персоналы, соның ішінде кеңес берушілер;

б) құрал – жабдықтар, соның ішінде ұйымдастыру техникалары (көшірме машиналары, факс, компьютерлер т.б.);

в) бір жылға жалданатын ғимарттар мен жиһаздар;

Бизнес – инкубатордың басындағы тұлға – директор немесе атқарушы директор.

Америка Құрама Штаттарындағы  бизнес – инкубаторлардың 90% жуығы  – бұл коммерциялық емес ұйымдар, олардың басты мақсаттары жаңа кәсіпорындар құру және дамыту. Қазақстан экономикалық дамуының қазіргі кезеңінде бизнес – инкубаторлардың құрылуын әлі ертерек дейді. Өйткені бизнес – инкубаторлар коммерциялық ұйымдар ретінде мемлекеттік және мемлекеттік емес демеушілер есебінен қаржыландырылады. Біздер үшін ең қиын қаржы көздерін табу. Соған қарамастан, АҚШ тәжірибесі көрсетіп отырғандай, бизнес – инкубаторлардың клиенті – 90 % жуығы жоғары эффективті кәсіпорындар болып табылады. Бұл факт Қазақстанда бизнес – инкубаторларды құруда маңызды болып табылады. Инкубаторлар мақсаты және қаржыландыру көздеріне қарай фирмалық, мемлекеттік, университеттік және жеке деп бөлінеді. Қазір бүкіл әлемде бизнес бизнес – инкубаторлар шағын кәсіпкерлікті қолдаудың тартымды әдісі болды.

 

Ұлыбританиядағы шағын  бизнес.

 

Ұлыбритания тәжірибиесі  көрсетіп отырғандай, шағын кәсіпкерлік, өндіріс көлемін ұлғайтуда, тауарлар мен қызметтер ассортиментін кеңейтуде, өнім сапасын көтеруде маңызды рол ойнайды. Шағын кәсіпкерлік адамдарға өзінің творчествалық мүкіндіктерін көрсетуге мүмкіндік береді. Ұлыбританияда шағын кәіспкерліктің дамуына консервативті үкімет саясаты – қаржылық жеңілдіктер, кеңес беру қызметтері мен бизнес техникасын оқытатын курстардың болуы ықпал етті.