Статистикалық мәліметтерді жинақтау туралы жалпы ұғым

Алматы  облысы		Жамбыл  облысы
Ұжымшарларды 100 га пайдалы жерге келетін сиырлар  бойынша топтау	Әр  топтағы ұжымшарлардың үлесі, % есебімен	Ұжымшарларды 100 га пайдалы жерге келетін сиырлар  бойынша топтау	Әр  топтағы ұжымшарлардың үлесі, % есебімен
5-ке  дейін	14 (4+10)	5-ке  дейін	12
6 –  10		6 –  10	35
11 –  15		11 –  15	28
16 –  20		21 және одан жоғары	5
21 және одан жоғары	2
Барлығы:	100	Барлығы:	100

 

Екі облыс бойынша көрсеткіштерді бір-бірімен салыстыру үшін, яғни деңгей аралықтарының мөлшерін бірдей жүйеге келтіру үшін, Алматы облысының көрсеткіштері Жамбыл облысының топтық көрсеткіштеріндей етіп қайта топтастырылады және статистикалық қорытынды талдау жасау үшін толық мүмкіндік туды.

Демек, статистикалық қайта топтау әдісі – қоғамдағы болып жатқан құбылыстар мен процестерге сипаттама  беру үшін, бір-бірімен салыстыру үшін және оған экономикалық қорытынды талдау жасау үшін қолданылатын зерттеу

кезінің екінші сатысы болып саналады.

 

         2.1 Статистикалық кестелер туралы жалпы түсінік

Статистикалық мәліметтерді жинақтаудың  және топтаудың қорытынды көрсеткіштері  кесте түрінде беріледі. Сандық көрсеткіштердің  кесте арқылы берілуі және олардың  өзара байланыстылығының толық  көрсетілуі статистиканың жеткен үлкен  жетістігі деп есептеуге болады. Сондықтан, әрбір экономистің дұрыс  кесте құрастыра білуі және оған қысқа  түрде ұғымды қорытынды  жасай алуы қажет. Сауатты құрастырылған  кесте қоғамдағы құбылыстардың  сандық көрсеткіштерін нақты көрсете  алады және талдау, зерттеу жасауға  ықпал етеді.

Бірақ, әрбір жасалынған кесте түгелдей статистикалық кесте деп таныла бермейді. Статистикалық кестенің басқа кестелерден айырмашылығы сол – онда жинақталған мәліметтерге толық мазмұндама беріледі және бір немесе бірнеше жиынтығын қорытындылайды.

Статистикалық бақылау кезінде  қолданылып жүрген кестелеріміз бірден өмірге келе қойған жоқ. Бірінші рет  кестенің дамуы мен қолданылуы туралы еңбек жазған орыстың географы және статистигі И. К. Кириллов болды. Ол 1727-жылы жазған "Ресей мемлекетінің гүлдену жағдайы" деген еңбегінде әрбір облыстың және мемлекеттің жеке сандық көрсеткіштерін кесте түрінде көрсете білген.

Сонымен, статистикалық кесте дегеніміз – сандық мәліметтерді ұтымды түрде қолдану. Оның негізгі бөліктері мен элементтері төмендегі үлгіде көрсетілген:

Кестенің аты (жалпы басқы  аты)

Бастауыштар	Баяндауыштар
А	1	2	3	4	Бағана нөмірлері Кесте жолдары
Жол аттары
Кесте бағаналары                                       Қорытынды бағана           Қорытынды жолдар

 
Статистикалық кесте деп көлденең және тігінен сызылған сызықтардың  бір-бірімен сәйкесті қиылысуын айтамыз. Көлденеңінен сызылған сызықты "жол", ал тігінен сызылған сызықты "бағана" деп атайды. Егер де жол мен бағана сансыз мәліметтер арқылы тек сөзбен берілетін болса, онда ол статистикалық кестенің үлгісі (макеті) болып табылады, ал үлгіден (макеттен) осы жазылған сөзді алып тастайтын болса, онда ол сызылған тор сызық кестенің қаңқасы болып қалады.

Статистикалық кестенің негізгі ерекшелігі сол – ондағы барлық көрсеткіштерге бір-ақ ат беріліп, қысқаша ғана не туралы екендігі баяндалады және қай жерде, қай уақытта болғандығы көрсетіледі. Сонымен бірге, әрбір

жолдары мен бағаналарына өздерінің мағынасына қарай қысқаша аттары, ал ішінде пайда болған тор сызықтарға сандық мәндері жазылады.

Статистикалық кестенің екі элементі: бастауышы мен баяндауышы бар. Бастауыш дегеніміз – зерттелетін объектіні, сандарды суреттейтін статистикалық  жиынтық немесе оның топтастырылған бірліктері. Бастауыш кестенің сол  жағына орналасады және жолдардың мағынасы ретінде беріледі.

Баяндауыш дегеніміз – зерттеліп  отырған объектінің сандық көрсеткіштермен  сипатталуы немесе толық мазмұндалуы. Баяндауыш кестенің оң жағына орналасады және бағаналардың аты ретінде беріледі.

Егер де бастауыштың көрсеткіштері  баяндауыштан көп болатын болса, онда олардың орындарын ауыстыруға, яғни бастауышты бағаналарда, баяндауышты  жолдарда көрсетуге болады. Ондай  жағдайда бастауыштың 

көрсеткіштерін бір бетте көрсете аламыз.

 

          2.2 Статистикалық кестенің түрлері

Бастауыштың құрылысына қарай статистикалық  кестелер жай, топтық және күрделі болып үш түрге бөлінеді.

Жай кесте. Бастауыш бір ғана белгі арқылы бөлініп, процестер, құбылыстар, объектілер аттары көрсетілсе, ондай кестені статистикалық жай кесте дейміз. Жай кестенің үш түрі болады. Олар: тізімдік, территориялық және хронологиялық (мезгілдік).

Тізімдік жай кесте бастауышында зерттелетін объектінің тізімі беріледі. Мысалы, 8-кестеде Қазақстанда өнеркәсіп өнімдерін өндіру туралы мәліметтер берілген:

8-кесте

Қазақстан өнеркәсіп орындарының  негізгі өнімдері

Өнімнің түрлері	Өндірілгені		1995 жыл 1985 жылмен салыстырғанда, % есебімен
	1985	1995
Мұнай, мың т. Газ, млн.м2 Көмір, млн.т. Электр энергиясы Млн.квт.с.	22839 5456 131 81263	25388 6710 139 89657	111,2 123,0 106,1 110,3

Кесте бастауышында зерттелетін аймақтың (ауданның, облыстың) тізімі берілген болса, онда оны аймақтық жай кесте деп атайды. Оған мысал ретінде төмендегі 9-кесте:

9-кесте

Қазақстан Республикасының  облыстары бойынша қазақтар саны (мың адам)

Облыстар	1979	1989	1995
Қазақстан Республикасы Оның ішінде: Жамбыл Қызылорда Оңтүстік Қазақстан Атырау	5289,4   410,4 428,0 797,8 370,0	6534,6   507,3 512,0 1012,3 339,0	7073,1   563,5 546,0 1107,6 358,9

 Кесте бастауышында уақыт мерзімі (жыл, тоқсан, ай, күн), ал баяндауышында сандық көрсеткіштер берілетін болса, онда оны хронологиялық жай кесте деп атаймыз (10-кесте):

10-кесте

Қазақстан халқы санының  өсуі (мың адам есебімен)

Жылдар	Жалпы халық саны	Оның  ішінде; % есебімен
		қалада	ауылда
1913	5597	10	90
1920	5400	7	93
1926	6025	9	98
1939	6083	28	72
1959	9291	44	56
1970	13009	51	49
1979	14684	54	46
1989	16537	57	43
1995	16468	57	43

Көп жағдайда уақыт мерзімі кестенің бастауышында емес, баяндауышында көрсетілетін болса, онда ол хронологиялық жай кесте болмайды. Мысалы, кесте бастауышында облыстардың немесе аудандардың аттары, ал баяндауышында уақыт мерзімі бойынша көрсеткіштері көрсетілген болса, онда оны хронологиялық тізімді кесте дейміз. Оған мысал ретінде төмендегі 11-кесте келтірілген.

        11-кесте

               Облыстар бойынша қант-шекер өндіру көрсеткіштері (мың тонна)

 

	1970	1975	1980	1985	1990	1995
Қазақстан республикасы оның ішінде: Алматы Жамбыл Талдықорған	1762   268 772 722	1673   164 590 719	2716   533 1367 816	3373   512 1829 1029	3373   631 1726 1416	3814   644 1746 1424

Демек, жоғарыда көрсетілген жай  кестелердің өзі көптнген қызықты  мәліметтер беріп, белгілі бір қорытынды  жасауға тікелей көмегін тигізеді.

Топтық кесте. Кесте бастауышы топталған белгінің негізінде құрылған болса, онда оны топтық кесте дейміз. Яғни, топтық кесте берілген көрсеткіштерге топтастыру әдісін қолдану арқылы жасалады (12-кесте ):

12-кесте

Халық шаруашылығы салаларында  жоғары оқу орындарын бітіріп  шыққан мамандардың саны (мың адам)

	1970	1980	1985	1990	1995
Барлығы Оның ішінде мамандықтары бойынша: Өнеркәсіп және құрылыс Ауыл шаруашылығы Экономика және құқық Мәдениет және өнер	275     67 40 19 02	386     106 55 24 02	448     131 62 35 03	420     110 58 36 03	431     114 61 36 063

Кестеде көрсетілген мәліметтерден  оның бірнеше жоғары оқу орындары бойынша алынғандығы және түрлі  сала мамандарының дайындағандағы айқын  аңғарылады. Мысалы, ауыл шаруашылығы  институтын бітіріп шығып, еңбекке  араоасқагмамндардың өздері бірнеше  салаға бөлінуін байқауға болады.

Құрама кесте. Мұнда кестенің бастауышында келтірілген құбылыстар екі немесе одан көп көрсеткіштер бойынша топталып, ал әр топ өзара тағы да басқа бір белгілері бойынша жеке бөліктерге бөлінелі.мысалы, халықтар санын қала және ауыл тұрғындары деп бөлсек, ал оларды білімдері, ұлттары немесе жас құрамдары бойынша тағы да бөлуге болады. Сондықтан құрама кестенің негізіне құрама (күрделі) топтау жатады (4.5-кестені қараңыз).

Кесте құрастырудың өзіне тән негізгі  ережелері бар: кестенің жоғарғы  жағында оның нақты аты жазылып, бастауыш пен баяндауышын дұрыс  жазып толтыру, яғни сөздерін толық  беру қажет. Бірақ, жолдарда, бағаналарда  көрсетілген, көрсеткіштердің қай  уақытта, қай жерден алынғаны, өлшем  бірліктері көрсетілуі тиіс. Егер өлшем  бірліктерін жазғанда, бір өлшемнің ғана аты берілген болса, онда оны кестенің жоғарғы жағына атынан кейін жазуға болады, ал өлшем бірліктері әр түрлі болатын болса, онда оларды кестенің бастауышынан кейін бөлек бір бағана етіп көрсету қажет.