Әлеуметтік жұмыстың теориясы мен оның қалыптасуы

Мінез-құлық ережелері  сөйлеу мәдениетіне де қатысты болды. Этикет бойынша тәртіпті адам сөйлеу барысында шырт қимылдар жасамау  керек., бірқалыпты және нақты сөйлеу қалпын сақтау керек.Әр түрлі әлеуметтік топтағы адамдарға қатысты мінез құлық ережелері заман ағымына байланысты өзгеріп отырды. Мысалы орта ғасырда этикет бойынша жоғарғы әлеуметтік топтағы адамдарға шығу тегінің атақтылығына байланысты әртүрлі ар-ұят кодекстерін сақтау керек болды. Алайда, бұл кодексті хрестиандық моральға сәйкес өз күштерінің қабілеттілігін танытпай, керісінше, бойұсынулыққа, ақылдылыққа келуді жөн көрді. Этикеттердің заңды күші болды және тәртіпті бұзғандар үшін қатал жаза қолданды.          Қазақстандағы әлеуметтік жұмыстың дамуы үшін шетелдердің тәжірбиесін қолдану мен зерттеу өте маңызды. Әлеуметтік жұмыстың әр түрлі топтамасының ерекшеліктері әр елде өзгеше. Вольтер, ”Елімді қаншалықты жақсы көрсем, соншалықты оны байыту үшін басқа елдердің ұтымды тәжірбиелерін пайдаланамын дегендей, Қазақстан үшін өз дамуында шет елдік тәжірбиелерді қолдануы өте маңызды. Бүгінде Қазақстан әлемдік қоғамдастықтың мүшесі,оның бастамалары тәжірибе жүзінде әрқашан кең қолдау табуда және нақты іс жүзінде асырылып келеді.

          Шет елдің әлеуметтік жұмысын зерттеу әр түрлі әдіс тәсілдер арқылы жүзеге асады. Сондай тәсілдердің ішінен мен салыстыру әдісін таңдап, осы әдіс арқылы Қазақстан мен шет елдегі жүргізіліп отырған әлеуметтік жұмысты салыстырып,шет елдік әлеуметтік жұмыс тәжірбиесінің Қазақстанда қолдану мүмкіншіліктерін қарастырдым.

          Әр елде әлеуметтік қамтамасыз  ету жүйесі пайда болған кезде,әдеттегідей  осы мақсаттардың біріне жетуге  бағдар алынған. Жалпы сипаттағы  жүйелер, көбінесе жаппай кепілді,  ең төменгі көрсеткішті қамтамасыз етуге, ал жекелеген кәсіптік топтарды ерекше қамтитын әлеуметтік сақтандыру жүйелері жоғалтқан еңбекақыны өтеуге бағытталған, онда олар көбінесе кедейліктің алдын алу қызметтерін,атап айтқанда,әлеуметтік көмек көрсетуді басқа институттарға қалдырады.   

         Қазақстан Республикасының халқын  әлеуметтік қорғау жүйесі толық  ортақтас қағидасының басымдылығымен,мемлекеттік  қатысудың жоғарғы деңгейімен  және төмен ынтасымен сипатталады.Мүгедектік, асыраушысынан айырылу бойынша,жасына  байланысты әлеуметтік қамтамасыз ету жұмысы толық ортақтастық қағидасында ұйымдастырылған.Барлық жеке тұлғалар – Қазақстан Республикасының азаматтары,Қазақстан Республикасы аумағында тұрақты тұратын шетелдіктер,азаматтығы жоқ тұлғалар тәуекел жағдай туған кезде,еңбек қызметіне қатысуына және жарнасына қарамастан,егер заңдарда және халықаралық келісімдерде өзгеше қарастырылмаса бірдей деңгейде мемлекеттік жәрдемақы алады.[21]

Шет елдегі әлеуметтік жұмыс  тәжірбиесін зерттеуде әр елдің  әлеуметтік жұмыс жүргізудегі,осы  әлеуметтік мәселелерді шешуде мемлекеттің маңыздылық деңгейі сияқты өзіндік ерекшеліктерін қарастырған жөн.Мысалға,осындай сипаттарға байланысты американдық және еуропалық әлеуметтік жұмыс модельдері ерекшеленеді.Біз өз мемлекетіміздің тұрақты дамуында осы шет елдік тәжірбиенің оң тұстарын ғана қолдана білуіміз қажет.

Айтылып кеткендей,ҚР және Еуропа Одағының  халқының өмір сапасы стандартының заңнамалық негізі өзіндік  нормалармен ғана емес,сонымен қатар  мемлекетте қалыптасқан тарихи –  мәдени ерекшеліктерге қарай   ұйымдастыру және қаржыландыру тәсілдерімен ерекшеленеді.Бірақ бұл ерекшеліктерге қарамастан  ҚР мен Еуропа елдеріндегі халықты әлеуметтік қорғау жүйесі бір бағытта жүреді. Қазіргі Германия мен Қазақстанның әлеуметтік саясатына параллельдер жүргізу мен басты даму беталыстарын салыстыру,бір қарағанда болашақсыз тапсырма болып көрінеді.Екі мемлекеттің әлеуметтік жұмыстары мен әлеуметтік саясатының мазмұны мен құрылымындағы айырмашылықтар тым орасан.Германияда әлеуметтік жұмыс мынандай бағыттарда қызмет атқарады:әлеуметтік сақтандыру,әлеуметтік қамтамасыз ету,әлеуметтік көмек.Германиядағы әлеуметтік жұмыс мәртебесінің тармақтылығын және прагматизмін сипаттайтын маңызды ережелер келесідей:

1. Германиядағы әлеуметтік  жұмыс әлеуметтік мемлекеттің  әлеуметтік саясатының маңызды құралы ретінде институтталған.

2. Әлеуметтік жұмысты  жүргізушілер мемлекеттік және  мемлекеттік емес ұйымдар,жеке  тұлғалар болып табылады.

3. Германдық әлеуметтік  саясат конституциялық мәртебеде  адамның өзінің және мемлекет  алдындағы,сондай – ақ мемлекеттің қоғам алдындағы қызметі мен жауапкершіліктеріне негізделген.

4. Тиімді әлеуметтік  саясат қалыптастырудың іргетасы  ретінде әлеуметтік жұмыс, әлеуметтік  қамтамасыз ету және әлеуметтік  сақтандырудың тұтынушыға бағытталған  технологиясын анықтау.   

Біздің еліміздегі қазіргі  әлеуметтік қоррғау жүйесінде Батыс  елдерінен айырмашылығы ондағы толық  ынтымақтастық және мемлекеттік  институттардың қатысуы деңгейі  басымдылығы,ал ынталандыру деңгейінің төмендігі.Әлеуметтік қорғау жүйесінің  негізгі қаржыландыру көзі мен жалпы реттеушісі мемлекет болып табылады.Заңнамаға сәйкес азаматтардың жекелеген санаттарына мемлекет қаражаты есебінен әлеуметтік көмек көрсетіледі.Жинақтаушы зейнетақы қорын қоспағанда,әлеуметтік қорғау жүйесінде ынталандыру деңгейі төмен.Мемлекет жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғаудың мынандай түрлерін көрсетеді.

1. жұмысқа орналасуға  жәрдемдесу

2. жұмыссыздар үшін  кәсіби даярлау,біліктілікті арттыру,қайта  даярлау  және қоғамдық жұмыстарды  ұйымдастыру

3. қоғамдық жұмыстарды  істейтін жұмыссыздардың еңбегіне ақы төлеу

4. табысы аз азаматтарға  жататын жұмыссыздарға заң актілеріне  сәйкес мемлекеттік атаулы әлеуметтік  көмек көрсету.

Еуропа елдерінде өмір сүру деңгейі Қазақстанмен салыстырғанда  бірталай асып түседі.Еуропа елдері ең төменгі жалақы деғгейінің мөлшері бойынша 3 топқа жіктеледі,бірінші топқа – ең төменгі жалақы мөлшері 82-331 евроны құрайтын мемлекеттер,екінші топқа -427-668 евроны,ал үшінші топқа – 1200 евродан жоғары соманы соманы құрайтын мемлекеттер құрайды.Бұл ретте Қазақстанның ең төменгі жалақы деңгейі Еуропа елдерінің ішіндегі ең төменгі ең төменгі мемлекеттерінен де азболып отыр.Сондықтан еліміздегі ең төменгі жалақы көлемін көь\бейтіп,Еуропа елдерінің жоғарыда айтылған үш топтың бірінде көрсетілген деңгейге жетуіміз керек. [22]

Жоғарыда жазылып кеткендей, Еуропа елдерінің зейнетақымен қамсыздандыру  жүйесі аса жомарттықпен ерекшеленеді.Бір  жағынан Қазақстандағы зейнетақы  мөлшері елдегі өмір сүру бағасынан  аса аз болмағанымен,шетелдегі зейнетақы  мөлшерінен артта қалып келеді.Еуропа Одағының кодексіне сәйкес зейнетақы мөлшері орташа жалақы мөлшерінің  50 пайызын құрауы қажет.Ал ең төменгі зейнетақы стандарт бойынша 30 жыл еңбек өтілі үшін 40 пайыз және 10 жылдық еңбек өтіліне  қарай 30 пайыз құрайды.Осы стандартқа сәйкес Германияда орташа зейнетақы орташа жалақының  62 %,Францияда 50% құраса,Қазақстанда ол 33% құрайды.Мұнда,Қазақстан менЕуропа елдеріндегі зейнетақы жүйесінде ұқсастықтар болғанымен, бөлінген зейнетақы мөлшері бойынша айырмашылық көп. Әрине елімізде  жыл сайын зейнетақы көлемі өсіп отырғанымен, оның мөлшерін көбейту өзектілігі туындап отыр.Осыған байланысты еліміздегі зейнетақы мөлшерін арттыруға тырысу керек. Қазақстанның өмір сүру ұзақтығы бойынша Батыс елдеріндегі ерлер 14 жасқа, ал әйелдер 8 жасқа ұзақ. Бірақ бала туу көрсеткіші Батыс елдерінен анағұрлым жоғары көрсеткішке ие. Жалпы әлеуметтік заңнама туралы сөз еткенде, заңнамалық нормалардыңпрогрессивтік белгілерінің жоқтығы туралы, оның тұрақты өзгеріп тұратын елдегі демографиялық,экономикалық,әлеуметтік жағдайлардан бір қадам артта қалатындығы туралы қорытынды жасауға болады.Бұлзаң шығару саласында стратегиялық жоспарлау процесі әлсіз және жүйесіз өтіп жатқандығына байланысты.Сондықтан, біз 50 мемлекеттің қатарына қосылу үшін халықтың өмір сүру деңгейін Батыс елдерінің стандарттарына жеткізуіміз қажет.

2006-2009 жылдары Германия  мен АҚШ –та зейнетке шығу  жасын қайта қарастырып,көтеру  мәселесі қозғалды.Оның біздің  елге де ықпалы болуы мүмкін,бірақ  бізге зейнетке шығу жасын  көтеруден гөрі төмендеткен дұрыс  болады.Себебі жоғарыда жазылғандай,халықтың көбі әр түрлі факторларға байланысты жасқа жетпейді екен.Мұндай мәселені шешуде мемлекеттің үлкен қолдауы керек.Осындай қолдау зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін ары қарай жетілдіру үшін маңызды болмақ.Осы мәселені шешу жолдары Қазақстан Үкіметінің жыл сайын қабылданатын ҚР зейнетақы жүйесін ары қарай дамыту бағдарлары негіз болады.Бағдарламаға сай базалық зейнетақыны енгізу,оны жылдан-жылға көбейту сияқты шаралар  қарастырылған.Сол сияқты зейнетақымен қамсыздандырудың  3 деңгейлі жүйесіне өту аяқталды:1)мемлекеттік базалық зейнетақы,2)ынтымақтастық және жинақтаушы зейнетақымен қамсызданыруға  берілетін зейнетақы,3)ерікті және кәсіптік зейнетақы аударымдарының есебінен қосымша төлемдер.Жалпы еліміздегі зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін  Батыстық стандарттарға сай келтіру үшін зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің құқықтық базасын жетілдіру қажет. Ол мәселе, 1)қазіргі зейнетақы жинағының құнын қазіргі инфляция жағдайында сақтап қалу үшін халық үшін маңызды,себебі,бүгінгі  жинақтары ертеңгі күні олардың өмір сүруін қамтамасыз етуі тиіс 2)зейнетке шығу жасын қайта қарап,оны төмендету қажет.3)зейнетақы сомасын көтеру керек.[23]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.2  ҚР-дағы  әлеуметтік жұмысты дамытудың  мүмкіндіктері

 

    Қазақстанда  қоғам мен толыққанды тұлғаның дамуына және қарым-қатынастарды кепіл ететін адамның әлеуметтік қорғалу жүйесін құруға мүмкіндік туды. ХХ-ғасырдың аяғында  Қазақстанда әлеуметтік жұмыс енді дамып келе жатса,ал «Скандинав моделі» Солтүстік Еуропада жақсы дамыды,яғни әсіресе Швеция да.

1990 жылдың басында  Қазақстанда құрылымдық кризистің  салдары көріне бастады. Сол  кезде отандық ғалымдар әлеуметтік  жоспары жағынан тәжірибесі сәтті  деп шетелдің тәжірибесіне назарын  аударды.

Ең бірінші жұмыстардың  бірі Швециядағы әлеуметтік саясаттың 10 жылдықтарының қорытынды тәжірибесін игеру мүмкіндігі туды.

Бұл тәжірибеде швед қоғамындағы  әлеуметтік кепілдіктер жүйесін  қарастыра отырып, ол зейнетақы жүйесіне, денсаулық сақтау қызметіне, еңбек  қатынастары мен жұмыссыздық  саласындағы мемлекеттік саясатқа талдау жасайды. Мұннан шығатын қорытынды мынандай :«кедейшілік – Швецияда қиын мәселе емес, алайда «өмір сүрудің төменгі деңгейімен» тұратын халық топтарының денсаулығын, білімін, тұрмыс жағдайын саяси белсенділік деңгейі немесе демалуды көрсеткіш ретінде алатын болсақ». Ол Қазақстандағы әлеуметтік көмек Британиядағы адресті әлеуметтік көмектен әлдеқайда көп болатыны жоспарда тұр.

Қазіргі Қазақстандағы  зейнеткерлердің өмір сүру жағдайына  табысты қайта бөліп беру саясатына  үлкен көңіл бөлінеді.Онда еңбекақының адамды еңбек еткен кезіндегі жағдайды қамтамасыз етеді дейді,және оны мемлекет қадағалап отырады. Сол үшін үкімет зейнетақы қорын ашты.Отандық ғалымдардың ойынша, жұмыссыздық жағдайында қиынырақ, жұмыссыздарға арналған жәрдемақы жүйесі адам кәсіподақта тұруына байланысты болады.

Енді үкімет саясатының құрамы қоғамдағы саяси теңдікті сақтау құралы ретінде қарастырды.Осы  модельдерді Қазақстан өз әлеуметтік жұмысын дамытуда қолдануына болады.

Қазақстанның әлеуметтік саясатының негізгі бағыттарын талдағанда: кризисті приодтағы, еңбек қатынастарындағы, әлеуметтік қамту жүйесіндегі, тұрмыстық саясаттағы еңбек саласындағы саясаттың экономикалық шараларын жүзеге асу нәтижесі өте төмен болды.

   Әлеуметтік жұмыстың  қағидаларын реттеуде мемлекеттің саясаты басты негіз болып табылады.Қойылған мақсатқа жету үшін әлеуметтік технологияларды қарапайым(арнайы мамандығы жоқ адамдарда жүргізген),күрделі (мамандықты қажет ететін) және комплексті(бірнеше мамандықтарды қажет ететін)болып бөлінеді.Әлеуметтік жұмыстың жалпы психологиясымен бірге(диагноз,экспертиза,болжау,көпшілікпен байланыс)әлеуметтік жұмыстың нақты әдістері мен үлгілерін іске асыруымыз керек.

Болашақты алдын-ала пайдалану  технологиясының негізінде тұрғындардың камқорлығы туралы мемлекеттің ерекше саясаты жатады. Дегенмен парламенттің депутаттары қоғамдағы болып жатқан әлеуметтік мәселелерді алдьн-ала шешумен айналысқысы келмейді. Осындай мәселелер адамдар өміріне кіріп, оларға көп қиындық пен қайғы әкелгенде ғана депутаттар зандарды қабылдайды. Мысалы: Қазақстанда балалар туылған кезде берілетін әлеуметтік көмек 2002 жылдан бастап қана беріліп жатыр.

Әлеуметтік технологиялар  іске асқан кезде бірнеше түрлерге белінеді: диагностика технологиясы, жобалау және жобалау мен бағдарламаларды іске асыру, бейімделу мен әлеуметтік ағарту (реабилитация) технологиялары.

«Диагностика термині (грек тілінде «танып-білу, анықтау) медицинада ауруды тану және диагноз қою дегенді білдіреді. Әлеуметтік ауру туралы тусінік әлеуметтік жұмыстың пайда болуымен бірге қалыптасты. Туберкулез, рахит, жыныстық қатынас арқылы жүғатын аурулар көбінесе адамдардың материалдық жағдайының нашарлығымен байланысты. Қайыршылық, ашаршылық, жалғыздық және т.б. әлеуметтік ауруларға жатады.

Диагностика кезінде әлеуметтік экспертиза қойылады. Эксперттік зерттеуде маманның дәлелденген нәтижесінде кажетілік туады. Әлеуметтік жұмыста осы эксперт психиатр, заңгер, психолог, тәжірибелі әлеуметтік жұмыскер болуы    мүмкін.    Әлеуметтік    экспертиза    төрт    функциядан    тұрады:диагностикалық (клиенттің жағдайын анықтау), ақпараттьтқ бакылау (клиент туралы ақпарат анықталады), прогноздық (клиенттің болатын жағдайында анықталынады), жобалылық (шешім қабылдауға ұсыныстар шығару).[3]