Классикалық әлеуметтік теория ежелгі әлеуметтану ретінде

Қазақстандағы әлеуметтану  ғылымы

Қазақстанда әлеуметтану  көзқарастарының қалыптасу негіздері

Әлеуметтанудың ғылым ретінде пайда болуына алдымен әлеуметтік-саяси және әлеуметтану идеяларын қалыптастыратын әлеуметтік ойдың даму кезеңі негіз болған. Әлеуметтану ойы қоғам, өның өзара байланыстары, әлеуметтік қатынастар, әлеуметтік шынайылықтың теориялық конструкциясының құрылымы туралы көзқарастардың, ұғымдардың жиынтығын білдіреді, ол белгілі бір тарихи уақыт ішінді белгілі бір әлеуметтік-саяси және экономикалық жағдайларда қалыптасады. Ол заңдардың, механизмдердің, зерттеу амалдарының айқын ресмиленген және қатаң жүйесін қалыптастырудың негізі болып табылады.

Батыстың әлеуметтану  тұжырымдамаларының қалыптасуы мен  даму ерешелігі бірқатар теорияларда  көрініс табатын өнеркәсіптік капиталистік қоғам дамуының тарихи кезеңдерімен байланысты. Ресейде әлеуметтану  «ұлттық өзіндік сана нысанына», «ресейтануға» айналды. Әлеуметтану  ойын зерттеушілер жазғандай, орыс әлеуметтанушысы (әлеуметтік философы) «жалпы қоғамды», «жалпы әлеуметті» және т.б. сирек зерттеген, ол Ресейді зерттеген, тіпті абстрактілі  ұғымдарды қолданғанкезде де бұл оның тарапынан «таза ғылымға» жасалған саналы немесе еріксіз құрмет болатын, ал іс жүзінде ол не Ресейді, не жалпы әлемді тұтасымен қарастырған болатын. Орыстың әлеуметтану ойы «өзіндік зерттеумен», «өзіндік рефлекциямен» сипатталады – бұл оны идеялық және рухани жағынан қазақ ағартушылығымен және қазақстандық ойшылдардың әлеуметтік-саяси ілімдерімен жақындастыра түседі.

Қазақстандағы әлеуметтік ой қалыптасуының қазақ халқының қоғамдық және әлеуметтік болмысының, дүниетанымының, әлеуметтік құндылықтар жүйелерінің  айрықша нысандарына байланысты өзіндік ерекшеліктері бар. ХІХ  ғасырдағы – ХХ ғасырдың басындағы  әлеуметтік және әлеуметтік-саяси ілімдер  қалыпасуыныңобъективті шарттары мынадай  факторлар болды: 1) рухани кқтерілу – мәдениет, тарих, жаратылыстану, әдебиет  өркедеді, сондай-ақ халықтың саяси  және әлеуметтік санасы сапалық жаңа деңгейге көтерілгендігі атап өтілді; 2) әлеуметтік-саяси даму – Қазақстандағы  патшалық отаршылдық саясат әкімшілік, сот нормалы арқылы қоғамдық құрылымның дәстүрлі нысанының өзгеруіне әкеп соқты.

ХІХ ғасырдың аяғында Қазақстанның қоғамдық ойында қазақ ағартушылығы қалыптасты, оның жарқын өкілдері Шоқан Уәлиханов (1835-65), Абай Құнанбаев (1845-1904), Ыбырай Алтынсарин (1841-89) болды. Қазақ ағартушылығының философиялық мұрасы Қазақстан ғылымында кеңінен зерттелген, онда қазақ ағарту ісінің екі кезеңі қарастырылады:

1. Қлассикалық кезең –  Ш.Уәлихнаовтан, А.Құнанбаевтан және  Ы.Алтынсариннен бастау алады;

2. Дамыған ағарту ісі  кезеңі. Оның өкілдері: М.Сералин,  С.Торайғыров (1893-1920), С.Дөнентаев.

Белгілі ғалым С.Зиманов  ағарту ісінің даму процесі кезең  кезеңімен өтеді: білім беруді насихаттаудан  бастап саяси бостандықты талап  етуга және оған қол жеткізу үшін күресуді талап етуге дейін деп  жазады. Сонымен қатар, ағарту ісіне  баға бере отырып, зерттеушілер қандай да бір ұлттық «негізде» пайда  болған кез келген ағарту идеологиясы  өзінің мәні бойынша интернационавлдық  болып табылады, себебі ең алдымен  ұлттық емес, әлеуметтік және ұлттықтан  жоғары проблемаларды, яғни буржуазиялық қоғамдық қатынастардың қалыптасу  дәуіріндегі түбегейлі әлеуметтік проблемаларды күн тәртібіне  қояды деп жазады. ХІХ ғасырдағы  қазақ ойшылдарынығ қызметі жалпы  ағартушылық, әлеуметтік проблемаларды  өз елінің экономикалық, әлеуметтік-саяси  және рухани жағдайлары арқылы шешуге бағытталды.

Ағарту философиясына  тән белгілі бұқара халықты білімге, білім беруге, мәдениетке, озат идеяларды  қабылдауға және т.б. жұмылдыру болып  табылады. сол кездегі қоғамдық ой алдында тұрған басты мәселе қоғамдық әлеуметтік прогресі және оны дамыту проблемалары болды. Ағартудың әлеуметтік философиясында қоғамдық қатынастардың  даму деңгейі, меншік нысандары, қоғамдың әлеуметтік құрылымы таптар және қоғамның таптық жіктелуі, әлеуметтік теңсіздіктер және оны жоюдың жолдары, мемлекет және мемлекеттік басқару нысандары, отбасы және қоғам, қоғам және жеке тұлға туралы мәселелер, сондай-ақ оқыту, тәрбие және пелагогика мәселелерә қамтылған. Сонымен қатар, билік пен басқарудың айрықша құзырлығын, қоғамның саяси ұйымын және ондағы режимді талқылай отырып, ағарту ісі қоғамның сезімтал тұстарын қозғамай тұра алмайды және мемлекеттік билікке сөзсіз қарсы келеді. Егер де ол мемлекеттік биліктің қызметіне  ықпал етуге ұмтылса, онда ол оған опозицияда болады.

Қазақстандағы әлеуметтанулық көзқарастарын қалыптасу процесі  Батыс Еуропада әлеуметтанудың ғылым  ретінде қалыптасуымен қатар  жүрді. Қазақ ойшылдарының теориялық  мұраларын шартты түрде үш бағытқа  бөлуге болады. Бірінші бағыт Ыбырай алтынсариннің, Шәкәрім Құдайбердиевтің, ахмет Байтұрсыновтың 1873-1938) білім (бәләм  беру) әлеуметтануы саласындағы еңбектерімен және қызметімен байланысты. Олар білімді, оның әлеуметтік маңыздылығы мен  құндылығын насихаттауды мақсат етті. Ыбырай Алтынсарин бұл проблемаға адам жасының психологиясымен әлеуметтік педагогика тұрғысынан қарады.

Шәкәрімнің философиялық, әлеуметтанушылық, психологиялық көзқарастары оның «Үш анық» атты еңбегінде  көрсетілген, онда сәтті бөліп қарауға  болады: 1) Шәкәрім Батыс Еуропа ойшылдарының еңбектерін сын көзбен зерделеп, Спенсердің, Конттың еңбектерін талдайды, олардың  көзқарастарына қатысты ұстанымын  білдіреді; 2) дамыған халықтардың  білуімдерін өз халқына жеткізуге  әрекеттенеді; 3) ақиқат ғылымды іздеу- басқа жат проблемалардан бас тарту деп есептейді. Ғылыммен еркін, жалтақтамай шүғылдану қажеттігін айтады.

Екінші бағыт – таныммен, танымдық қызметпен, танымдық белсенділікпен және олардың дамуының ьелгілі бір  әлеуметтік институтардың нақты  қызметімен ұштасуымен бвйланысты. Бұл  кезеңде қазақ даласында мектептер  ашыла бастады, қоғамда Ыбырай алтынсариннің  есімімен тікелей байланысты білім  беру жүйесінің институттану процесі  басталды. Оның ағартушылық қызметінің ерекшелігі мектеп ашымен шектеліп қана қоймай, оқытудың дидактикалық принциптерін жасағанда, инспекторлық бақылаудың негізін  қалап, мұғалімдер даярлау жүйесін  енгізуінде.

Үшінші бағыт – «Адам  дүниені қалай танып біледі»  атты сауалға жауап іздеумен шұғылданды. Білім берудегі әлеуметтану бұл  проблеманың кейбір қырларын өз зерттеулерінің пәні ретінде қарастырады. Осы тұрғыдан алғанда, Шәкәрімнің «Үш анық» атты еңбегі аталмыш проблеманы зерттеу  құралы болып табылады.

Қазақ ойшылдарының әлемдік  қоғамдық ойға қосылғандығы және қоғам  мен прогресс идеяларын айрықша  қабылдауы Қазақстанда әлеуметтану  көзқарастарын қалыптастырудың  негізі болды. Бұл  қағидалар әлеуметтанудың пайда болуының қажетті шарттары болды. Теориялық әлеуметтану Спенсердің және Конттың ұғымдарындағы прогрестен бастау алады. Прогрестің өзін О.Конт адам ақылының имманенттік ұмтылысы, өзіндік қозғаушы күші ретінде түсіндіреді. О.Конттың әлеуметтік серпіні қоғамның күйреуін, жойылуын емес,, керісінше оның жалпы ілгерілеу қозғалысын қамтамасыз ететін өзгеріске негізделеді, адам қоғамын жануарлардан, биологиялық бірліктен ажырататын да осы өзгеріс. Прогресс дегеніміз – жоғары бағыттағы ілгерілеу қозғалысы – эволюция.

спенсер «үлкен эволюцияны»  үш сатыға бөледі: бейорганикалық, органикалық  және органикаүстілік. Әлеуметтік эволюция – көптеген тіршілік иесінің өзара  іс-әрекетін, салдары жағынан кез  келген жеке әрекеттердің мүмкіндіктерінен асып түсетін үйлестілірген ұжымдық  қызметті білдіретін органика-үстілік  эволюцияның бір бөлігі.

Орыс ғалымы М.М.ковалевский  «прогресс» ұғымын үдемелі қозғалыс және оның барысында адам баласы сан  ғасырлардан бері жасап келе жатқан құндылықтардың дамуы деп  түсінді  және бұл қозғалыс сырттан болатын  күрт секірулер мен дүмпулерге жол  бермейді: ол қоғамның өз игілігі үшін экономикалық өмірдің шарттары мен  саяси санасын басшылыққа ала  отырып әлеуметтік үдеткіштерсіз (төңкерістер, революциялар) жүзеге асуға тиіс. Үдемелі, прогрессивті қозғалысқа әлемнің барлық қалықтары ат салысалы, тарихи даму барысында олар барлық өркениеттің игілігі және прогрессивтік дамудың көрінісі болып табылатын құндылықтарды жасайды. Прогрестің алдыңғы шебірндегі халықтар – өздерінің құндылықтарын да, басқа халықтар мен ұлттардың жасаған құндылықтарында игеріп, олардың өздеріне пайдалы екендігін көре біліп және бұл әлеуетті пайданы экономикалық, мәдени және саяси өмірдің нақты көрінісіне айналдыра білгендер.

Абай ілімінде қоғам мен  адамның даму процесі үш сатыға бөлінеді. Біріншісі – төменгі саты, онда білгілі бір әлеуметтік тәртіп өмірлік  бағдарлар жоқ. Бұл «жарым адамның» ауыр, ұзақ, бақытсыз өмірі, ол адамды Абай жануарға теңейді. Екінші кезеңде қоғам  белгілі бір тәртіпке ие болады, оны нығайтады, материалдық молшылыққа қол жетеді, ақыл-ой арқылы рухани болмыс ретінде жалпы адамзаттың негізі танылады. Бұл деңгейде адам таза рухани болмыс ретінде жалпы адамзаттың негізі танылады. Бұл деңгейде Абай жеке адамды «адам» деп атайды. Үшінші деңгейде адам таза рухани жолмен кемелдікке жетуге тиіс. Бұл шынайы ілімге және мәңгілік қанағаттандыруға апарар жол, оған «толық адам» жетеді. Алайда, бұл деңгейге жалпы қоғам т.гел қол жеткізе бермейді, оған тек жекелеген адамдар қол жеткізе алады, сондықтан да ол алдағы мақсат болып қала береді. Қоғадық прогрестің өозғаушы күші тұлға болып табылады. Қазақ ойшылы үшін прогесс – қоғамның алға жылжуы, оның жоғары сатысы әлеуметтік тәртіп пен жоғары парасатты тұлғаны қоса қамтиды. Төменгі саты – бейберекеттік және жарым адам. Ортаңғы сатысы – тұлғаның материалдық молшылығы мен рухани тепе-теңдігінің үйлесуі.

Қазақ классикалық ағарту ісінде проблемалар мынадай бөліктерге бөлінеді:

• адам, оның әлеуметтік мәні;
• білім, білім беру, ғылым;
• әлеуметтік-мәдени құндылықтар жүйесі;
• Қоғамның әлеуеттік мүмкіндіктерінің көрінісі ретіндегі жеке адамның әлеуметтік-экономикалық және саяси қызметі, адам тыныс-тіршілігінің мехнанизмдері, тәсілдері мен әдістері.

Зерттеулердің орталық фигурасы адам, оның табиғаты болып келген, солай бола береді де. Қазақ ағартушылары жеке

Қорытынды

Жалпы, ежелгі ағартушылық  кезеңде дамыған әлеуметтік ілім мынадай бірқатар елеулі шектеулермен және кемшіліктермен сипатталады:

• басым болған идеологиялардың үстемдігі;
• түрлі жағдайларда немесе құбылыстарды дәлелдеуге эмпирикалық логикалық дәйектер жетіспеген кезде құдіретті күшке және өзге де дәлелденбеген нәрселерге жиі жүгінетін ол кездің білімі барлық қағидалар мен тұжырымдардан қатаңдықты, қисынды үйлесімділікті және дәйектілікті талап ететін ғылыми өлшемдерге жауап бере алмады;
• қоғамның қазіргі күйін емес, оның болашағын суреттеу;
• әлеуметтік құбылыстарды шешетін диалектиканың болмауы. Қоғам әлдебір сыртқы күштер арқылы біржола реттеліп жасалған немесе керісінше, тәуелсіздердің ыңғайы мен қалауына толық бейімделген қауым ретінде қабылданды. Қоғам қолдамаған кейбір өте сирек болатын әлеуметтік үрдістер заңды процесс ретінде емес, әлдебір тұрақты сурет немесе билеушілердің шексіз зорлық-зомбылығының жемісі ретңнде қарастырылды.
• жалпы теориялық тұжырымдардың шынайы өмірден қол үзуі, қатаң бақылаулар мекн басқа да объективті ғылыми рәсімдерге жүгінетін мәліметтердің болмауы. Сондықтан мұндай әлеуметтік ілім дәйексіз сипат алды.

Әлеуметтанудың дербес ғылыми пән ретінде бөлініп шығуы қоғамды тануда аталмыш шектеулер мен жетіспеушіліктердің орнын толтыруда пайда болған қажеттіліктермен тікелей байланысты. Қоғамды әлеуметтану жағынан зерттеу бірнеше шарттардың орындалуын талап етті.

Біріншіден, ол өзінің зерттеу  объектісіне тікелей тәжірибелік  ықпал етуден бас тартуы керек  еді. Екіншіден, ол сол кездегі ғылыми қоғамдастықтың әлеуметтануды ғылым  деп есептеуіне мүмкіндік беретін  белгілі бір принциптермен, көзқарастармен және әдістермен толықтырылуы тиіс болды. Басқаша айтқанда, әлеуметтанудың қалыптасуы жөніндегі алғышарттардың бірінің  пайда болуына қоғам идеясы мен  қоғам туралы ғылым идеясының  бірігуі әсер етті.

Әлеуметтанудың ғылым  ретінде  қалыптасуының келесі бір  алғышарты әлеуметтік детерминизм  ұғымы облып табылады. Бұл ұғым бойынша, қоғамды былық пен зорлық-зомбылық емес, кеңістіктік және уақыттың реттелуі, себеп-салдарлар байланысы, құбылыстар мен процестердің басқаларына тәуелді  болу шарттары билейді. Әлеуметтік заңдар идеясы әлеуметтанудың қалыптасуы мен  құрылуында маңызды орын алады. Осы  идеяға сәйкес әлеуметтік құбылыстар табиғи құбылыстар сияқты туынды айла-шарғыларға көнбейді, олар едәуір мықты және тұрақты  болып келеді, сондықтан оларды белгілі  бір шекте және тек олардың  өздеріне сүйене отырып басқаруға болады; оларға түсінуге оңай кеңістіктік және уақыттық реттелу тән. Мұның барлығы  әлеуметтік құбылыстар жөніндегі ғылымның өажеттілігін айқындай түседі.

Белгілі бір мағынада, әлеуметтану  әлеуметтік дамуға жататын үш заңның белгіленуінен дамыды деп айтуға болады:

• әлеуметтік даму бар және ол тұрақты және әмбебап сипат алады;
• оның негізінде білімнің өсуі, ең алдымен, техника мен өнеркәсіптің дамуымен іс жүзіне асырылатын білімнің өсуі жатыр;
• қоғам өзінің дамуында жетіле түседі, яғни онда прогресс заңы әрекет етеді.
• Соңғы заң алдыңғы екеуін белгілі бір мағынада қорытындылай келіп, әлеуметтанудың қалыптасуының алғышарттары ретінде маңызды орын алады.
• Әлеуметтік заң туралы түсінік өзіне бір мезгілде енді-енді пайда болып келек жатқан «леуметтануды онтологиялық және эпистинологиялық негіздеуді қамтыды. Алайда әлеуметтік заңдар бар және оларды танып-білудің тәсілдері табылуы мүмкін екендігі, сондай-ақ бұл тәсілдерді көрсетуді дәлелдеу талап етілді. Жаңа ғылымды құру үшін оның әдіснамалық мәртебесін бекіту қажет болды. Әлеуметтанудың тікелей пайда болуының алдындағы дәуірде әдіснама жағынан алғанда мінсіз, эталонды ғылым бір мезгілде ұтымды, хэмпирикалық, тәжірибелік те болды. Дұрысын айтқанда, «табиғи», ұтымдық-эмпирикалық және ылыми білім бірін-бірі қайталайды.
• Жоғарыда айтылған барлық идечлық алғышарттарды біріктіру ғылыми қоғамдастықта қалыптасқан эталонды жалпы ғылыми өлшемдерге сәйкес әлеуметтанушылық білімнің негізгі өлшемдерінің пайда болуына алып келді. Бұл қоғамдастық және оның әлеуметтік ортасы жаңа ғылымды құру мүмкіндігі мен қажеттігін сезінді. Ол ғылым өзіндік сананы қалыптастырып, «әлеуметтану» деген атауға ие болды.