Қарбыздың құрылымы

Топырақ бетінен булану көлемі көктемде - 296,4 мм, жазда - 456,9 мм , күзде - 144,7мм, қыста - 71,5 мм-ді қүрайды. Мырзашөл өңірінде жылдық булану 969,5 мм, жылдық жауын-шашын 261 мм-ге тең болады.

Жер асты суларының деңгейі 1,5-2,5 м тереңдікте болса булануға кеткен судың жалпы шыгыны 1460 мм-ді құрайды, жер асты суларының деңгейі төмендеген сайын судың шығыны да кемиді, және керісінше жер асты суларының деңгейі артқан сайын су шығыны арта түседі.

Жауын-шашынның аз болуы  және жоғары булану нәтижесінде кектемнен күзге дейінгі мерзімде топырақтың қүрамындағы судың мөлшері азаяды, бүл өз кезегінде топырақтың үстіңгі қабатында тұздардың жинақталуына алып келеді.

Ылғалдылық дәрежесі бойынша мәліметтер зерттеу жүргізілген аумақтың өте құрғақ екенін көрсетеді. Аумақтың гидротермикалық коэффициенті 0,22-0,48-ге тең болып, ылғал дәрежесінің жылдық көрсеткіші Н. Иванов көрсеткіші бойынша 0,12-0,22-ге, сәуір-қыркүйек айларында 0,02-0,10-ге тең, қуаңшылық коэффициенті 19-дан 39-ға дейін өзгеріп тұрады, яғни аумақ жартылай шөлдің ландшафтық аймағына жатады.

Шілде айында канығудың  жетіспеушілігі жогарғы шегіне жетеді. Ауа температурасының жоғарғы дәрежесіне жеткен кезде қанығудың жетіспеушілігі топырақтан ылғалдың булану процесінің күшеюіне ықпал етеді. Осы мерзімде 60 см тереңдіктегі топырақтың қызуы +25°С-қа тең болады. Қыркүйек айына келіп топырақтың екі метрлік қабатының температурасы +22°С болады. Топырақтың бір метр қабатының ең төмен температурасы желтоқсан және қаңтар айларына, ал ең жоғарғысы - шілде-тамыз айларына тура келетіні анықталды.

Мырзашөл өңірінің сортаң жерлерінің басым бөлігі сорланудың хлоридті-сульфатты түрімен сипатталады. Демек, топырақ температурасының көрсеткіштері желтоқсан айына дейін жүргізілетін күзгі-қысқы сор шаюдың өте тиімділігін көрсетеді.

Шаруашылық аумағына жер бетінен және топырақтың терең қабатынан ылғалдың жоғары буланушылығы тән болып келеді, кейбір жылдары оның мөлшері 2000 мм-ге дейін жетеді. Мақтаарал жагдайында жылдық булану 960-1460 мм, және өсіп-даму кезеңінде 800-1200 мм-ді кұрайды.

Мырзашөл өңірінде бұлтты ауа райы көп болмайды, ашық күндердің  орташа жылдық саны 150-ге тең, бұлтты күндер саны - 70-ке тең болады.

Бұлтты күндердің аздығы, жарықтың молдығы, жауын-шашынның жыл маусымдарына бөлінуі жэне ауаның жылылыгы мақта, жоңышқа, бақша, дәнді-бұршақ, дәнді дақылдарды ж.т.б. өсіруге колайлы жағдайлар жаратады.

Мырзашөл өңіріндегі жылы мерзімнің ұзақтығы, бақша дақылдарынан жылына екі рет өнім алуға мүмкіндік береді.

Демек, сұр топырақты  аймақтың климатына тән ерекшеліктері: жауын-шашынның аз мөлшері, оның жыл  маусымдарында біркелкі түспеуі, жазда  ауа температурасының жоғары және қыста  едәуір төмен болуы, жылы мерзімде ауаның өте құрғақ болуы, жер бетінен  ылғалдың жоғары дәрежеде булануы болып табылады.

Климаттық жағдайлар  өсімдіктің өсіп дамуына, ауылшаруашылығы  дақылдарының өнімінің құралуына тікелей  әсер етіп қана қоймай, сондай-ақ көпшілік жағдайларда агротехнологиялық  әдістердің тиімділігін айқындап береді.

Ағымдағы жылы жазғы өсіп-даму кезеңінің 1-22 шілде аралығында ауа температурасы 40-44°С-қа дейін жоғары дәрежеге жеткен.

Өсіп-даму кезеңіндегі  көпжылдық орташа ауа температураларын салыстыру мақсатында соңғы 6 жылдық мәліметтер (3-кесте) келтірілген. Көктемнің  сәуір және мамыр айларындағы ауа температурасы ауылшаруашылық дақылдары оның ішінде бақша егісінің уақтылы жүруіне мүмкіндік берді, сәуірде ауа температурасы 18,2° С, ал мамырда 20,0° С-қа тең болды.

Орташа айлық ауа  температурасы, өсімдіктің жақсы өсіп, дамуына жағдай жасады.

Ағымдағы жылы атмосфералық жауын-шашынның мөлшері бұрынғы  жылдардағы мөлшерден айтарлықтай  айырмашылық болмады. 15-ші сәуірден бастап жауын-шашынның түспеуі осы  күндері егіс жүргізуге мүмкіндік  берді, сондықтан ауылшаруашылық дақылдарының негізгі егісі сәуір айынан бастап жүргізілді.

Мамыр айындағы қысқа  мерзімді жаңбырлар ауылшаруашылық дақылдарының өсуі мен дамуына кері әсерін тигізген жоқ. Маусым айынан қыркүйек айына дейін жаңбыр жаумады.

 

1-кесте – Ауа температурасының (ºС) және атмосфералық жауын – шашынның (мм)

Салыстырмалы көрсеткіштері

 

Жыл	Айлар												Бір жылда
	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X	XI	XII
Ауа температурасы , ºС
2005	-11	-13	5,6	15	19,8	25,1	25,5	22,8	18,9	13,0	5,5	6,4	11,1
2006	-1,4	5,5	7,4	16,8	22,2	24,9	25,4	24,2	18,9	13,0	6,3	-0,5	13,5
2007	-8,2	1,9	10	14,7	21,4	25,8	26,1	22,6	17,8	13,6	10,1	2,6	13,3
2008	-3,9	5,9	11	17,2	23,8	26,7	26,7	25,4	19	13,4	9,5	3,0	14,9
2009	0,9	4,9	8,5	18,2	21,6	27,1	28,4	25,9	20,3	13,2	8,6	3,1	15,0
2010	-10,6	-1,9	13,8	17,2	23,5	28	36,7	26,7	20,1	16,7	10,0	3,9	13,0
2011	1,5	2,5	9,7	17,8	22,5	29,9	28,2	25,6	19,2	13,6	-	-	-
Орташа көпжылдық	-4,6	0,8	9,4	16,7	22,1	29,9	28,2	24,6	19,2	13,8	8,3	3,1	13,4
Жауын – шашын, мм
2005	24,6	40,0	46,8	53,1	32,3	5,7	1,2	0	1,7	47,6	63,8	25,9	343
2006	18,7	17,1	95,9	60,0	13,6	12,3	14,7	0	0	23,8	36,9	57,3	350
2007	18,4	40,5	34,7	54,3	22,1	0	0	0	0	1,3	27,7	92,9	292
2008	52,7	33,4	25,7	20,4	3,9	1,4	3,3	0	0	5,6	26,0	55,6	228
2009	16,5	32,8	67,2	22,7	42,6	2,4	0	2,8	0	11,0	28,0	45,6	271
2010	18,5	34,2	20,0	26,6	22,0	0	0	0	8,5	16,0	26,0	13,0	184,8
2011	26,0	74,0	58,0	21,0	30,0	11,0	0	0	0	29,0	-	-	-
Орташа көпжылдық	25,0	38,8	49,7	36,8	23,7	4,8	2,7	0,4	1,7	13,7	21,5	46,2	238

 

       2.Технологиялық бөлім

          2.1 Ауыспалы егістегі орны

 

Бақша дақылдарына, әсіресе, қарбыздарға жер бедері күшті әсер етеді, оларға жоғары жайласқан, жақсы қызатын және жарық жетерлі дәрежеде түсетін алқаптар оңтайлы келеді. Осындай жерлерде өсімдік жақсы ѳседі, ѳнімі ерте піседі, дәмі және сапасы жақсарады.

Төмен жайласқан жерлерге егісті жайластыру өте қауіпті. Мүндай алқапта топырақ тығыз болып, ұзақ әрі төмен дәрежеде қызады, фузариозды солу ауруына шалдығу (ең алдымен қарбыздың) қаупі бар.

Бақша дақылдарының ең жақсы  алғы дақылдары көпжылдық және біржылдық  шѳптесін ѳсімдіктер, күзгі дәнді дақылдар, жүгері және көкөніс дақылдары. Бақша дақылдарының орнына келесі жылы және бақша өсіру саңыраукұлак ауруларын өріштеді. Бақша егілген алқаптарға кемінде төрт-бес жылдан кейіп ғана қайта оралуға болады. Бақша дақылдарына органикалық және минералды тыңайтқыштарды қолдану жақсы әсер етеді. Тыңайтқыштардың әсерінен пәлектері және жапырактары жақсы өседі, гүлдерінің саны көбейеді, түйіндеуі жақсарады, сәйкесінше, өсімдіктегі өнім саны мен спасы да артады.

Көкөністермен ауыспалы егісін алып барғанда бакша дақылдарын алқа тұкымдастарынан немесе қырыққабаттан  босаған алқаптарына өсіріледі.

Мұндай жерлерге егілген  қарбыздар көп жағдайларда біршама  дәмді және ірі, қанттылығы жоғары мол  өнім береді.

Тыңайған және көпжылдық  шөптесін өсімдіктермен ауыспалы егіс қолданылған жерлерде қарбыздың өнімі ескі жерлерге қарағанда 52 %-ға жоғары болады

 

           2-кесте  Орташа құнарлы жерлерде өсірілген қарбыз өнімі

 

Көрсеткіштер	Егіс тізбегі, см
1 гектардағы өсімдік саны	5660	10000	7450	13350
Өнімділігі, ц/га	257	341	362	425

 

Тұқым жетістіруші аудандар үшін суармалы егіс жағдайында төмендегі кезектестіру тізбектері ұсынылуы мумкін: 1-алқап – алқа тұқымдастары,2-алқап – екінші жылғы айқышгүлділер (төрт гүл жапырақшалы кос ұрыкты өсімдіктер)-(крестоцветные), 3-алқап – бірінші жылғы пияз текті және тамыр жемістілер, 4-алқап – асқабақ және бұршақ тұқымдастар, 5-алқап – бірінші жылғы айқышгүлділер, 6-алқап –екінші жылғы пиязтектілер мен тамыр жемістілер.

Қарқынды түрде суару  жұмыстары жүргізілетін оңтүстік аймақтары  үшін алғы егін таңдағанда жерлердін, мелиоративтік жағдайын жақсартуды, сорлану мен саздануға, топырақтың шайылуына қарсы күресуді есепке алу керек.

Жоңышқа егісінде топырақ  кұнарлылығы біршама артады. Оның тамыр жүйесі айдалатын қабаттан едәуір тереңге жайыла отырып, тамыр жайласатын қабатты толығымен жақсартады. Жоңышқа суармалы жерлерде өзіне тән дренаж ролін атқарады, мұнда тереңде жайласқан тамырлаы арқылы (әсіресе олар қурап қалғаннан кейін) жер асты суларын терең қабаттарға жылжуын кұшейтеді. Жоңышқа қайта сорланудың алдын алады немесе сорлану бар анықталған жағдайда оны төмендетеді, сондай-ақ терең қабаттардағы ылғалды пайдалану арқылы жер асты суларынының деңгейін төмендетеді.

Суармалы аймақтарда бұршақ тұқымдастар  және жүгері бақша дақылдарына жақсы  алғы дақылдар болуы мүмкін. Оларға әдетте, көп мөлшерде органикалық тыңайтқыштар еңгізіледі және оның әсерін қарбыз да пайдаланады.

Дақылдардың дұрыс алмасуын сақтаған жағдайда ғана ауыспалы егіс жоғары пайда келтіреді. Бір алқапта бірнеше жыл қатарынан бір дақылды егу қолайсыз нәтижелерге алып келеді. Дақылды ауыстырмау топырактың физикалык касиетін нашарлатады, егілген дақылға байланысты белгілі бір кабаттарының құрамындағы қоректік элементтер азайып кетеді.

Сондықтан ауыспалы егісте дақылдарды анықтауда олардың биологиялық ерекшеліктерін – суға және қорекке талабын, сондай – ақ арамшөптер мен зиянкестермен арақатынасын есепке алу керек. Ауыспалы егісте дақылдардың дұрыс ізбе-ізділігі өсімдіктің тұтынатын коректік элементтерінін шығынын реттеумен бір уақытта топырактың қорын да толтыруға жағдай жасайды. Әрбір алғы дақыл осылайша өзінен кейінгі дақылға едәуір оңтайлы жағдай жаратады.

Ауыспалы егісте дақылдарды тандауда және олардың ізбе-ізділігін реттеуде ұйымдастырушылық-шаруашылық жағдайларын да есепке алу керек. Дакылдарды, сорттарды және агро әдістерді тандауда өсіріп баптауға кеткен еңбек шығындары уақыт бойынша біркелкі бөлістірілуі қажет. Сондай-ақ суару жағдайларында суландыру жүйесіне салмақ түсуінің немесе су жетіспеушілігінің алдын алу үшін дакылдар құрамын тандап алу керек.

          Қазақ мақта шаруашылығы ғылыми – зертеу институтының көпжылдық деректері бойынша ауыспалы егісті игеру дәрежесіне қарай енім 19 дан 78 %-ға дейін артқан. Ауыспалы егісті дұрыс жолға койылганға дейін 1 гектардан алынған қарбыз өнімі орташа 17,5 тонна болған болса, ал кейін ол 32,4 тоннаны құрады.

Суармалы жағдайларда бақша өсіруде басқа да агро іс-шаралар сияқты ауыспалы егістің де тиімділігі онімнің бір бірлігіне кететін су шығынымен бағаланады. Әдіс қаншалықты тиімді болса, өнім де сонша жоғары, сәйкесінше, өнімнің бір-бірлігіне жұмсалған су ціығыны да соншалықты төмен болады. Осылайша топырақтың құнарлылығын арттыру арқылы сол жұмсалған су шығынымен 2,5 есе көп өнім алуга және өнімнІң 1 тоннасына кеткен су шығынын 2,8 есе қысқартуға болады.

Қарбыздың «Сапалы» сорты тәжірибе алқабында үш жылдық жоңышқа өсірілгеннен кейін егілді.

2.2Топырақты өңдеу

Тәжірибе алқабын сүдігер  жырту Т-4 тракторында ПЯ-3-35 соқасымен 35-38 см  тереңдікте қазан айының аяғында жүргізілді.

Бақша өсірілген жерді  сүдігер жыртуды күзде уақытында  жүргізген дұрыс. Бақша дақылдарының мықты тамыр жүйесі терең өңделген топыракта ғана дами алады. Сондықтан да бақша дақылдары өсірілетін алқапты мүмкіндігінше тереңірек - 35-40 см етіп айдау керек. Әсіресе көп уақыттан бері айдалмаған ескі жерлерді терең жырту өнімнің артуына және едәуір ірі жеміс алуға жағдай жасайды.

Қазақстанның оңтүстігіндегі суармалы аймақтардың механикалық  құрамы ауыр жерлерде қарбыздан жоғары әнім алу үшін топырақты 40 см, кей жерлерде 50 см-ге дейін терең айдау топырақтың терең қабаттарының тұздарының шайылуына жағдай жасайды (12-кесте).

Терең сүдігер жырту  жердің арамшөптермен ластануын  едәуір төмендетеді. Қарбыздың тамыр  жүйесі терең қабаттарда жайласады. Топырақтың терең қабаттарының бос  құрылымы суды жақсы өткізуге жағдай жасайды (13 кесте).

Бұл аталған барлық факторлар суды үнемдей отырып, жоғары ѳнімге кол жеткізуге жағдай жасайды (14-кесте).

Сүдігер жыртудан кейін  қыскы сор шаю бір тегіс жүргізілуі үшін жер тегістеліп, ылғалды сақтауы үшін екі ізбен тырмаланды. Тәжірибелік алқапты желтоқсан айының басында ұзын базалы агрегатты Т-150 тракторымен тегістелді. Тәжірибе алқабында ұзындығы 150-200 м бөгеттер қазылды. Сор шаюды 20 қаңтарда 2500 м/га мөлшерімен жұргізілді.

 

                        Түрлі тереңдікте сүдігер жырту жағдайындағы

топырақтағы хлор мѳлшері (%)              3 кесте

 

Сүдігер жырту	Тереңдігі, см
		0-10	10-20	20-30	30-40	40-50	50-60
Кәдуілгі 25-30 см	0,107	0.071	0,064	0,1 56	0.273	0.372
Қос қатарлы 35-40 см	0.018	0.014	0,014	0,011	0,011	0,011

 

 

                                       Топырақтың өнделуіне қарай

сіңірілген судың мѳлшері (мм)