Тұлға туралы жалпы түсінік

Қалыпты, патологиялық және акцентуацияланған (норманың шекті  варианты) түлғаны сипатгауға мүмкіндік  беретін терминдерді дәрігерлер түлғаға анықтама беру үшін қолданған. Алайда мүңдай көзқарас психология үшін жегкіліксіз деп танылды. Өйткені, қалыпты түлғаны түтас сипаттау үшін ол анықтамалардың мазмүны тар, ондай анықтамаларға шектен тыс  көрініс бергенімен кез келген жағдайда "қалыпты" деп саналатын түлға  қасиеттері (мысалы, түрлі қабілеттердің  болуы, адамгершілік қасиеттер) енгізілмеген.

Осыған байланысты психологтар  үзақ жылдар  бойы  қалыпты түлғаны  сенімді жене валидті тестер арқылы зерттеу төсілдерін жетілдіруді

өз алдарына мақсат етіп қойған. Келесі кезектегі әңгіме, неғұрлым, әйгілі түлға концепциялары мен  теориялары, олардың жіктелуі жөнінде  болады.

Ғылыми жүмыстар мен оқу  құралдарында тұлға концепциялары  мен теорияларының өр қалай жіктелуі келтіріледі. Р.С.Немовтың есебі бойынша 48 тұлға теориясы бар, олардың әрқайсысы 5 параметр бойынша бағалануы мүмкін.

Мінез-қүлықты түсіндіру  жолдары бойынша, барлық түлға теорияларын психодинамикалық, социодинамикальщ және интеракционистік деп бөлуге болады.

 

 

    Психодинамикалық теориялар психологияның немесе ішкі сипаттамаларына орай тұлганы сипаттайды, адамның журіс-турысын тусіндіреді. Ал социодинамикалың теориялар бойынша тәрбие детерминациясындағы басты рөл сыртқы жағдайларға беріледі. Интеракционистік теориялар сыртқы және ішкі факторлардың өзара әрекетгесу принципіне негізделген. Мүндай өзара әрекеттер адамның өзекті әрекеттерін басқарады.

Теорияларды типтерге бөлудің  келесі негІзі - түлға туралы мәліметтер алу жолы. Осы түрғыдан барлық теорияларды эксперименталды жөне эксперименталды емес деп бөлуге болады. Эксперименталды теорияларга тәжірибе барысында жинақталған меліметтерді сараптау және жалпылау арқылы қүрастырылған теориялар жатқызылады. Эксперименталды емес теориялардың авторлары эксперимент жасамай-ақ өмірден алған байқауларға сүйеніп, теориялық түрде талдап қорытады.

Түлғаға қүрылымдық жоне динамикалық қүрылым деген көзқарастағы авторлар түлға теорияларын басқаша жІктейді. Қүрылымдық теория үшін басты мәселе - түлға қүрылымын және оны сипаттауға көмектесетін үғымдар жүйесін анықтау. Негізгі тақырыбы - түлға дамуындағы қайта қүрылу, өзгерістер, яғни оның динамикасы болып табылатын теориялар динамикалық деп аталады. Сонымен қатар бірқатар теориялар жас кезеңдік және педагогикалық психология шеңберінде пайда болған. Олар тұлға дамуындағы шектелген жас кезеңін қарастырады, мысалы, туылғаннан орта мектспті бітіргенге дейінгі, яғни нәресте болудан ерте бозбалалық шаққа дейінгі. Кейбір, басқа теориялардың авторлары түлға дамуын бүкіл өмір бойында бақылайды.

Түлға теорияларын жіктеу кезінде көңіл бөлінетін нәрселер: ішкі қасиеттері, түлғаның қырлары мен қасиеттері немесе олардың сыртқы көріністері, мысалы, мінез-қүлқымен жасаған іс-әрекеттері.

Осылай қасиеттер теориясын бөліп қарастыруға болады. Бүл топ теорияларының кағидаларына орай, барлық адамдар бІр-бірінен жеке, тәуелсіз қырларының жиынтығы мен даму дәрежесі бойынша ажыратылады, бірнеше адам бір адамның мінез-қүлықтарын, қырг ларын байқап, оларды жалпылау арқылы түлғаға біртүтас сипатгама бере алады. Түлға қырларын бағалаудың екінші жолы барлык адам-дарды типологиялық топтарға біріктіруді жорамалдайды. Мүндай топқа кіретін адамдардың психолоғиялық сипаттамалары бір-біріне жақын, мінез-қүлықтары үқсас. Сонда әрбір типологиялық топтың психологиялық сипаттамалары өзгеше, басқаға үқсамайды деген сөз.

Түлға теорияларының жіктелуін қарастырған тек Р.С.Немов қана емес. Б.В.Зейгарник теорияларды пайда болуы және дамуы жағдайларына тәуелді мазмүнды-мағыналық және тарихи аспектілсрде қарастырған. Ол келесі теория топтарын бөліп көрсетеді: фрейдизм мен неофрейдизмнің түлга теориялары, гуманистік түлға теориял-ары, экзистенциалды психологияның түлға теориясы, француз әлеуметгік мектебінің түлға теориялары және т.б. Осылардың кейбіреулерін жалпы түрде қарастырайық.

Қазіргі кезде түлға зерттеуде жеті негізгі тұлға теориялары дамыды. Әрбір бағыт езінің теориясымен және өзінІң әдісімен, қүрьшымымен ерекшелінеді.

Түлғаның психологиялық сипатгамасы. Қазіргі кезде психологияның ерекшелігі психиканы зерттеуші бағытгың көптігі, түлға теориясының кеңдігі мен мәселенің күрделілі психологияның алдында түрған теориялық міндеттерге және ғылымның дамуынын, ішкі қажетгіліктеріне байланысты.

Түлға- психологиялық сипаттамасы, бірқалыпты жоғарғы даму жүйесі, индивидуалды қажеттіліктермен қамтамасыз ететін, уақытша және белгілі бір жағдайларда адамның түрақты жүріс-түрысы.

Түлға теориясы - бүл болжамдардың жиынтығы немесе түлға дамуының табиғаты мен механизмініңболжамы.

Түлға теориясын тек түсіндіруге тырысып қана қоймай, ол адамның жүріс-түрысын сипатгайды (А.Хьелл, Д. Зиглер).

 

    Психоанализдің негізін салушы австрия психиатры - З.Фрейд. ҚазІргі күнге дейін түлға психологиясына әсер ететін, кең тараған теориялардьщ бірі - фрейдизм. Бүл теория клиникалық кезеңде паңда болған. Теория қүрастырушысы - З.Фрейд. Кейін фрейдизмнің іргесІнде шарггы түрде неофрейдизм теорияларының тобына біріктірілген бір қатар теориялар пайда болған. Фрейд бірнеше жыл бойы Сальпетриердегі (Париж) атақты француз неврологы Ж.Шарконың клиникасында жөне Нансидегі Бернгеймнің клиника-сында жүмыс жасай жүріп, невроздар терапиясымен танысқан болатын. Өткен ғасырдың 90-жылдың басында И.Брейермен біріге гипноздық катарсис төсілін пайдаланды. Кейін гипноздық сендіру практикасын тастап, түстерді жору интерпретациясьш, еркін туы-дайтын ассоциацияларды, ескертулерді, естен шығаруды зерттеуге көшкен. Осындай материалды талқылауды Фрейд психоанализ төсілі деп атап, оны психотерапияның жаңа техникасына баламалаған.

Психоанализ тәсілін пайдаланғанда науқаспен үзақ уақыт әңгемелесе отырып, оның ақыл-есіне аурудың шынайы себебі туралы жеткізіледі, науқас бүрын ескермеген нәрселерді түсіне бастайды. Фрейдтің айтуынша, катарсис болады. Кейін мүндай концепция дені сау адамның психикасына да таралған.

Мінез-күлық мөселесін  қарастыра отырып, Фрейд адамның  психикалық іс-өрекетін анықтайтын 2 қажетгілікті керсетеді: либидо және агрессия. Қоршаған орта осы қажеттіліктерді қанағаттандыруға қарсылығын білдіріп, бөлектегеніне  қарамастан, ол екеуі сананың "цензурасынан" өтіп, символдар түрінде көрініс  береді. Осы қажеттіліктердің өзара  өрекетінің сипатын, оларды қанағат-тандыру  мүмкіндігін аша келе Фрейд түлға қүрылымында 3 негізгі компонентгі ажыратады: ид ("Ол"), эго ("Мен") және супер-эго ("Жоғарғы-мен"). Ид бейсаналық саласына ығыстырылған инс-тинктердің алаңы болып табылады. Эго, біржағынан, бейсаналы инстинктерге жалғасса, екінші жағынан, шынайылықтың норма-лары мен талаптарына бағынады. Супер-эго дегеніміз -қоғамның ғибратты бастауларыньщ жиынтығы, ол "цензор" рөлін аткдрады. Сонымен, ид пен суперэго талапггары үйлеспейтіндіктен эго үнемі қақтығыста, ол қорғаныс механизміне (ығыстыру, сублимация) жүгінуіне тура келеді. Ығыстыру санасыз түрде жасалады. Бейса-налық саласына "көшетін" мотивтер, күйзелулер "цензор" үшін жарамды символдар, ерекеттер түрінде қалып, есер ете береді.

Фрейдтің ойынша турлі  іс-өрекет функциялары мен форма-ларын  жүзеге асыру үшін арнайы механизмдердің (сублимация, проекция, көшіру, ығыстыру, регрессия, т.б.) бөлек жүйесі бар. Ал ағза энергия сақталу заңымен  басқарылатын күрделі энергетикалық  жүйе ретінде қарастырылады. Сондықтан, егер либидо өзінің бір көріністерінде тоқтатылса, онда қандай да бір басқа  эффектіні тудыруы тиіс. Супер-эго  осындай эффектілерді өлеуметтік түрғы-дан  жарамды етеді. Егер жарамды ете  алмаса, онда ид пен супер-эгоның арасындағы конфликт өршіп, жүйенің қалыпты  қызметі бүзылады, тежелген либидо түрлі ауырсыну синдромдары аркылы өзін байқатады.

Тұлға теориясындағы  гуманистік бағыт. Тұлға теориясындағы гуманистік бағыт екіге бағытталғая. Біріншісі: «клиникалық», америкалық психолог К.Роджерс көз-қарасымен, екіншісі: «мотивациялық», өкілі Маслоу. Осы екі бағыттың арасындағы кейбір айырмашылыққа қарамастан оларды көптеғен ортақтықтар біріктіреді.

Гуманистік бағыт бойынша, адам өзінің табиғатында жақсыға  және өзін-өзі жетілдіруге үмтылады. Адамның туа берілген табиғаты түрақты  дамуға, шығармашылыққа, өзін-өзі жетілдіруге, өзін-езі жүзеге асыруға үмтылады. Маслоу теориясының негізгі тезистерінің бірі - ол индивидтің түтастығы.

1. Бүл бағыт бойынша өр адамды уникалды үйымдасқан түтас жүйе ретінде қарастыру қажет. Уникалды - ешқашан қайталанып келмейтін деген сөз.

2. Адамның  ішкі   табиғатында  позитивті   өсу  мен  өзін-өзі жетілдіру потенциалы бар.

3. Творчестволық потенциал адамның неғүрлым универсалды сипаты, барлық адамға тән.

Маслоу психология ғылымының неғүрлым универсалды негізі ретіңде психикалық ешқандай ауыткуы жок, өзін-өзі өзектеңціретін адамды зерттеу керек дейді. Маслоу болжамы бойынша орташа адам өз қажетгіліктерін мынадай ретте қанағаттандьфады.

Иерархия - бір-біріне бағынышты белгісі бойынша бір ретке орналастыру. Қажетгіліктерді осы барлық дәрежеде меңгерген адам, толық өзін-өзі жетілдірген болып саналады. Иерархиядағы қажеттіліктердің кезектесуі адам мотивациясы үйымдасқанының негізгі принципі болып табылады. Дөл осындай иерархия кейбір адамда сақталуы мүмкін.

1. Физиологиялық қажеттілік: тамаққа, ауаға, физиологиялық белсенділікке, сенсорлық стимуляцияға деген қажетіліктер.

2. Қорғанысқа деген қажеттілік: қорғанысқа, түрақтылыққа, белгілі бір дәрежеде тәртіп пен ретгілікке, белгілі бір жүйенің, заңның болуына деген қажеітіліктер.

3. Қарый-қатынас қажетгілігі: белгілі бір әлеуметгік топқа жату, қарым-қатынас,   достық,   махаббат  деген  қажеттілік.   Достыққа, махаббатқа деген қажеттілік екі топқа бөлінеді.

4. Өзін-өзі сыйлау қажетгілігі: өзін-өзі сыйлау, басқалардың өзін сыйлауын қажетсіну. Бүған кіретін: жетістік, сенімділік, біліктілік, тәуелсіздік, еркіндік, түсініктер, өзін-өзі сыйлаудың қалыптары.

5. Өзін-өзі өзектендіру деңгейіндегі қажеттіліктер: метақажет- тіліктер деп аталады. МетақажетгіліктІ сигтатгайтын негізгі түсініктер: түрақтылық, түрақты даму, бейсаналы жетілу, қарапайымдылық, эстетикалық сезімдердің болуы.

Маслоу өзін-езі өзектендіруші түлғаға тән мынадай сипатгарды көрсетеді:

Реалдылықты неғүрлым эффективті қабылдау. Адамның өзін-өзі басқаларды жалпы табиғаты солай, сол күйінде қабылдауы. Тәуелсіздік белгілі бір дәрежеде іс-өрекетті пікірлердің тәуелсіз болуы.

Тұлғаның когнитивті теориясы

Когнитивті теория гуманистікке жақын, бірақ та кейбір маңызды айырмашылықтарды ажыратуға болады. Когнитивті теорияның негізіи салушы американдық психолог Дж. Келли. Оның ойынша, адам өмірде қазір не болғанын және келешекте не болатынын білгісі келеді.

Когнитивті жеке теория адамның интеллектуалды процесіне мінез-күлкьша ерекше көңіл аударады.

Басты түсінік - «конструкт».  Бұл түсінік - өзін қосқанда барлығына белгілі танып-білу процесі. Конструктының арқасында адамда тек әлемді ғана мойындайды. Сонымен бірге карым-қатынас орнатылады. Осы қарым-қатынас-тағы конструктылар түлға конструкты болып табылады. Конструкт -бүл өзгеше жіктелінетін үлгі біздің басқа адамдарды және өзімізді қабылдау.

Келлидің ойынша, біздің әрқайсымыз болжам орнатып, оны тексеруіміз, бір сөзбен айтқанда мәселені шеше алуымыз қажет. Түлға шек қойылған еркіне ие болады. Конструктивті жүйе адамда қүрылған өмірдің аз уақытында өзіне танымал шектер қойған.

 

 

 

 

 

       Тұлға теориясындағы диспозиционалдык бағыт

Диспозиционалдық теория-сының  үш негізгі бағыт бар: «жүмсақ», «өткір»  және «аралық» немесе «формалды-динамика».

«Өткір» бағыты бойынша адамның  биологиялық қүрылымының белгілі  бір түрткісІ, яғни жүйке жүйесі және ми бір жағынан, сонымеи қатар  түлға қасиеттері көрінісінің басқаша  болуы. Түлғалық қүрылым мен өткір  биологиялық қүрылымның озі жалпы  генетика-лық факторға тәуелді. Жалпы  дене конституциясы мен мінез  типтерінің арасындағы байланысты неміс  зертгеушісі Э.Кречмер нақтылады.

«Жұмсақ» бағыты диспозиционалдық теориянын. тұлғаның басты, адамнын  ағзасының биологиялық қүрылымымен  байланысты болады.

Олпорт адамның әр түрлі  жағдайында өзін-өзі үстауына қатысты  олардың қүрылымдық ерекшеліктерін проприум деп білгіледі. Проприум үғымы  гуманистік психологиядағы «мен» деген  үғыммен жақын келеді. Оған жоғарғы  мақсаттар, адамның моралдық көріністері  жатады. Олпорт негізгі рөлде қоғам  ойнайды деп көрсетеді. Дегенмен, адамның кдсиетгері проприум ерекшеліктерінің түзілуіне әсер етеді. Олпорт дамыған  проприумі бар адамды «кемелденген түлға» деп атады.

Формалды-динамикалық бағыты негізінен отандық психологтар  Б.М.Тешюв, В.Д.Небылицин еңбектерінде көрсетілген. Бүл бағыттың негізгі  ерекшеліктері: әр түлғада екі деңгей, сонымен қатар екі түрлі түлғалық қасиеттердің аспектІсі - формалды-динамикалық  және мазмүнды деп саналады. Адамның  мазмүнды қасиеттері проприум түсінігіне жақын. Бүл қасиеттер тәрбиенің, білімнің, іс-әрекеттің ғана емес, сонымен  қатар адамның ішкі дүние байлығы-ның, интеллект, мінез-қүлық көріністерінін жемісі болып табылады. Диспозионалдықтардың ойынша, түлға өмір бойы дамиды.

 

 

 

 

 

 

 

              

Пайдаланылған әдебиеттер:

 

1. Педагогика және психология. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Алматы, 2002. 658 бет, бет:75-77

 

2. 2 ) Гольбах П. Здравый смысл // П. Гольбах. Письма к Евгении. Здравый смысл. М., 1956.Об.ст363 С. 303-305

 

 

3. Сеченов И.М. Рефлексы головного мозга // Избранные произведения. Т. 1. М., 1952.Об.ст 289 С. 122-123.