1.Психологияның пәні
және оның міндеттері
Адам - көптеген ғалымдардың
зерттеу тақырыбы болып келеді.
Адамзат өзінің тарихын, шығу
тегін, тілдері мен салт-дәстүрлерін
тануында психология ғылымы ерекше
орын алады. Ежелгі ойшылдар
адам үшін басқа адамнан артық
қызық объекті болмайтынын қателеспей
айтқан. Психологияның зерттеу пәнінің
негізіне, адам болмысының табиғаты,
психикалық құбылыстары, үрдістері,
қасиеттері кіреді. Адам дамуының
заңдылықтары және оның ерекшеліктері
туралы ғылыми ілімдердің жүйесі
жалпы қоғамның дамуы үшін
қажет. Бірақ адам жеке өзіндік
арнайы мәселелері бар әр түрлі
ғылымдардың амалдары арқылы
кешенді зерттеулердің объектісі
болып саналады. Гуманитарлық ғылымдар
әлеуметтік үрдістерді зерттеген
кезде психологиялық факторларды
ескеру қажеттілігі туындайды.
Бірақ әрбір ғылым өз пәнінің
ерекшеліктерімен айрықшаланады.
С.Л.Рубинштейн "Жалпы психология
негіздері" еңбегінде (1940) былай
деп жазды: "Психология зерттейтін
құбылыстардың арнайы шеңбері
анық әрі айқын көрінеді. Бұған
біздің өміріміздің ішкі мазмұнын
құрайтын және бізге тікелей
тән уайымдар сияқты сезімдер,
ойлар, ұмтылыстар, тілектер, ниеттер,
қабылдаулар және т.б. жатады...".
Психиканың алғашқы сипаттамалық
ерекшелігі - жеке адамда тікелей
өзіндік уайымдарының болуы -
тікелей сезімнің негізінде ғана
білініп, басқа ешқандай тәсілдермен
қабылданбайды. Жаратылыстың әсемдігі
қалай әдемі әрі жарық сипатталса
да зағип (соқыр) оны білмейді,
ал саңырау оның үнінің саздылығын
тікелей қабылдаусыз сезбейді, өз
басынан сүйіспеншілікті өткермеген
адамға бұл сезімнің барлық
ерекшелігін, шығармашылығының ләззатын
және күрестің күшеюін, басқаша
айтқанда, адам тек өзі ғана
басынан кеше алатынды ешқандай
психологиялық трактат алмастыра
алмайды [1, 5 б].
Психологияның ерекшеліктерін,
ежелден, адам ақылы тысқары
құбылыстар ретінде қабылдап
келе жатқандықтан, оларды ғылыми
тұрғыдан анықтау қиындыққа соқтырады.
Шынайы бір заттың қабылдануы
заттың өзінен түбегейлі айырмашылықта
болатыны айдан анық. Тәннен жанды
бөлек, ерекше нәрсе түрінде
қабылдауды мысал ретінде келтіруге
болады. Адамдар мен жануарлардың
өлетінін, адамның түс көретінін
ежелгі адамдар да білген. Осыған
байланысты адам екі бөліктен
тұрады деген сенім пайда болған:
сезілетін тәннен жэне сезілмейтін
жаннан; адамның тірі кезінде
жаны тәнінде болады, ал жан
тәннен ажырағанда - адам өледі.
Адам ұйқыда жатқанда жаны
басқа жерге уақытша орын ауыстырады.
Осылайша, психикалық үрдістер, ерекшеліктер,
күйлер ғылыми талдаудың пәні
болмас бұрын, адамдардың бір-бірі
жайлы психологиялық қарапайым
ілімдер жинақталған.
Адамның психика туралы
нақтылы көзқарасын оның жеке
өмір тәжірибесі қалыптастырады.
Қоғамдық және жеке тәжірибелерден
алынған психологиялық қарапайым
мәліметтер, бірлесіп еңбек ету
үрдісінде, бірлесіп өмір сүру
кезінде басқа адамның әрекеттері
мен қылықтарына дұрыс жауап
қайтаруға қажетті шарттар болып
саналатын, ғылымға дейінгі психологиялық
ілімдерді құрайды. Бұл ілімдер
қоршаған адамдардың мінез-құлықтарына
бағыт-бағдар беруге дұрыс ықпал
етуі мүмкін. Алайда, олар дәлелсіз,
тереңдетілмеген жүйесіз болып
табылады. Біз оларды тек өз
тәжірибеміз арқылы ғана емес,
сонымен қатар көркем әдебиет,
мақал-мәтелдер, ертегілер, аңыздар,
мысалдар арқылы меңгереміз. Міне,
осылар қазіргі заманғы психологияның
барлық психологиялық теориялары
мен салаларының бастаулары болып
саналады.
Ғылым ретінде психология
нені сипаттайды? Оның ғылыми
ілімдеріне не кіреді? Бұл сұраққа
жауап беру ойлағандай оңай
емес. Бұл сауалға жауап беру
үшін ғылыми психология тарихының
әрбір даму кезеңіндегі психологиядағы
ғылыми ілімнің мағынасы туралы
көзқарастың қалайша өзгеретініне
үңілу қажет. Психология көне
әрі жас ғылым. Оның мыңжылдық
өткені бола тұрса да, келешегі
де зор. Оның жеке ғылыми
пән ретінде таралуына жүз
жылға жетер-жетпес уақыт болды,
бірақ басты мәселесі, философия
пайда болғаннан бері, философиялық
ой ретінде кездеседі [1, 6 б].
XIX ғасырдың соңы - XX ғасырдың
басында, белгілі психолог Г.Эббингауз
психологияның тарихы қысқа, ал
тарих алдындағы кезеңдері ұзақ
деп психология туралы қысқа
да нұсқа айтты. Бұл жерде,
тарих ретінде, философиядан бөлініп
табиғи ғылымдарға жақындау және
жеке эксперименттік әдістерді
ұйымдастыру кезеңі деп аталған
психиканы зерттеудің кезеңі
айтылған. Бұл XIX ғасырдың соңғы
ширегінде болды, бірақ психологияның
қайнар бұлағы ғасырлар қойнауында
жатыр.
Пәннің атауы ежелгі
грек тілінен аударғанда, психология
(псюхе-жан, логос-ілім) жан туралы
ілім дегенді білдіреді. Кең
таралған көзқарастар бойынша,
алғашқы психологиялық түсініктер
діни нанымдармен байланысты
болды. Шындығында, ғылымның ақиқатты
тарихы көрсеткендей, ежелгі грек
философтарының ертедегі көзқарастары
адамның алғашқы білімімен тығыз
байланыста болатын практикалық
таным үрдісінде пайда болады
және жаратылысты - жалпы, жанды
- жеке деп санайтын мифологиялық
нанымдары бар дінге қарсы
туып келе жатқан ғылыми ой
күресі барысында дамиды. Жанды
зерттеу және түсіндіру - психология
пәнінің қалыптасуының алғашқы
кезеңі болып табылады. Сонымен,
психология алғашында жан туралы
ғылым ретінде анықталды. Алайда,
жан дегеніміз не деген сұраққа
жауап беру оңай болмады. Әр түрлі тарихи
кезеңдердегі ғалымдар бұл сөзге әр түрлі
мазмұн берді. Психиканың мәніне деген
ғылыми көзқарастардың қалыптасуы және
дамуы әрқашанда философияның негізгі
мәселесінің шешіміне -материя мен сананың,
рухани және материалдық субстанциялардың
арақатынасына байланысты болған.
Дәл осы мәселе төңірегінде
бір-біріне диаматериялы қарсы
екі философиялық бағыттар пайда
болды: идеалистік және материалистік.
Идеалистік философия өкілдері
психиканы материядан тыс, жеке
болатын, бірінші болатын құбылыс
ретінде қарастырады. Материалдық
түсінік психиканы материядан
туындайтын, екінші құбылыс түрінде
көрсетеді.
Идеалистік философия
өкілдері материядан тәуелсіз
ерекше рухани бастаудың бар
екендігін мойындайды, олар психикалық
әрекетті материалдық, тумайтын
әрі өлмейтін жан түрінде қарастырады.
Ал барлық материалдық заттар
мен үрдістерді сезімдер мен
түсініктер ретінде немесе қандайда
бір "абсолютті рух", "жаратылыстық
ерік", "идеялар" сияқты жұмбақ
құбылыстар ретінде қарастырады.
Адамдар психикалық құбылыстарды
ерекше, тылсым күштердің - адам
туған кезде тәніне еніп, ал
өлгенде ұшып кететін жан мен
рухтың әрекеттері деп тәннің
құрылысы мен қызметі туралы
қате көзқараста болған кезде
идеализм пайда болды. Алғашқыда
жан әр түрлі ағзаларда болатын
жіңішке ерекше дене немесе
тіршілік иесі деп түсіндірілді.
Дін пайда болған кезде, жан
тәннің өзіндік көшірмесі, адамды
тастап кеткеннен соң мәңгі
өмір сүретін қандай да бір
"басқа дүниемен" байланыста
болатын, денесіз және өлмейтін
рухани тіршілік иесі ретінде
ұғыныла бастады. Осының негізінде
идея, рух, сана-бірінші, барлық
тіршіліктің қайнар бұлағы, ал
табиғат, материя - екінші, идеядан,
санадан, рухтан туындайды деп
тұжырымдайтын философияның әр
түрлі идеалистік жүйелері пайда
болды [1, 7 б].
Психиканы адамның
рухани өмірінің көрінісі және
ол барлық материалдық табиғат
бағынатын заңдарға бағынбайды
деп қарастырған идеалистік философия,
адам психикасын түсінудегі материалдық
көзқарасты көптеген ғасырларға
ығыстырды. Жан туралы көзқарастар
қандайда болмасын метаморфозаларды
бастан өткерсе де, жанды өмірдің
қозғаушы көзі деген тұжырым
тұрақты болып қалды. Тек XVII
ғасырда ғана Рене Декарт психологиялық
ілімдердің дамуының жаңа кезеңін
бастады. Ол тек ішкі ағзалардың
жұмысы ғана емес, сонымен қатар
ағзаның әрекеті - оның басқа
сыртқы денелермен әрекеттестігі
де жанды қажет етпейді дегенді
көрсетті. Оның идеялары психология
ғылымының кейінгі тағдырына
ерекше ықпал етті. Декарт бір
мезгілде екі ұғымды енгізді:
сана және рефлекс. Алайда, ол
өз ілімінде кенеттен жан мен
тәнді қарама-қайшы қояды. Ол
өзара тэуелсіз екі субстанцияның
- материя мен рухтың - бар екендігін
айтады. Сондықтан психология тарихындағы
бұл ілім "дуализм" (латын тілінен
duaIіs - "қосалқы") деген атаққа
ие болды. Дуалистердің көзқарасы
бойынша, психикалық құбылыстар
мидың өнімі мен қызметі емес,
мидан тыс әрі одан тәуелсіз
өздігінен болады деп санайды.
Философиядағы бұл бағыт объективтік
идеализм деген атқа ие болды.
Дуалистік ілімдердің
негізінде XIX ғасырдағы психологияда
психофизикалық параллелизм (яғни
психикалық және физикалық құбылыстар
қатарлас - өзара тәуелсіз, бірақ
бірге деп тұжырымдайтын) деген
идеалистік теория кеңінен таралды.
Психологиядағы бұл бағыттың
басты өкілдері - Вундт, Эббингауз,
Спенсер, Рибо. Бине, Джемс және
басқалар.
Шамамен, осы уақыттан
бастап психология пәні туралы
жаңа түсініктер пайда болады.
Сезіну, ойлау, тілеу қабілеттерін
сана деп атай бастады. Сонымен
психика санаға теңестірілді. Жан
психологиясы орнына сана психологиясы
келеді. Алайда, сана ұзақ уақыт
бойы басқа табиғи үрдістерден
оқшауланған ерекше құбылыс ретінде
түсінілді. Философтар сананы
құрайтын қарапайым "элементтері"
бар, субъективті сезінудің нәтижесі
немесе құдайдың ісі деп санай
отырып, саналы өмір жайында әр
түрлі тұжырымдарды айтты. Бірақ
барлық идеалист-философтарды "психикалық
өмір -өзін-өзі бақылау арқылы
ғана танылатын және себебін
түсіндіруге объективтік ғылыми
талдаудың шамасы келмейтін субъективті
ерекше жаратылыстың көрінісі"
деген ортақ пікір біріктірді.
Мұндай түсінік кең таралды,
ал көзқарас сананың интроспективтік
ұғымы арқылы белгілі болды.
Осы дәстүр бойынша психика
санаға теңестіріледі. Осы ұғымның
салдарынан сана өзімен-өзі шектелді.
Бұл психиканы объективтік тұрмыстан
жэне субъектінің өзінен түбегейлі
алшақтауын білдірді.
Психологияның жеке
ғылым ретінде қалыптасқан уақытынан
басталатын дамуы, XIX ғасырдың екінші
жартысындағы әр түрлі мақсаттағы
және зерттеудің әр түрлі әдістерін
пайдаланатын өзара ауыспалы
теориялардың үздіксіз күресіне
ұштасты. Бірақ XIX ғасырдың соңындағы
теориялардың барлығы және XX ғасырдың
теорияларының бір бөлігі сананың
интероспективтік психологиясының
төңірегінде жасалды. Бұл теория
психологиялық зерттеулер пәнінің
шынайы қоршаған ортадан және
адамдардың практикалық әрекеттерінен
тыс қаралатын, адамға түсінікті
уайымдар аумағының шектелеуімен
сипатталады. Сана мен мидың
ара қатынасы туралы мәселе
дуализм ұстанымының басымшылығымен
осы теориялар арқылы шешімін
табады [1, 10 б].
Сананың құрылымының,
мазмұнының және белсенділік
деңгейінің әр түрлі сипатталуы
- интероепективтік психология шеңберіндегі
теориялар арасындағы негізгі
айырмашылық болып саналады. Ереже
бойынша, сипаттамалардың біреуі
жетекші ретінде айқындалды. Әдетте,
осының негізінде сананың идеалистік
психологиясының бес түрін атап
көрсету қажет: сана элементтерінің
теориясы, негізін салушылар В.
Вундт және Э.Титченер, Вюрцбургск
психология мектебінің кейбіреуінің
осыған қатысы бар:
сана актілерінің
психологиясы, Франц Брентаноның
атымен байланысты;
сана ағымының теориясы,
Уильям Джемс жасаған;
гештальт психология
- ерекше аумақтар теориясы;
Дительдің сипаттамалық
психологиясы.
Қоршаған жаратылыспен
белсенді әрекеттесетін нақты
адамның орнына сананың қойылуы
осы теориялардың ортақтығы болып
табылады; шынайы адам осының
ішіне еніп кетеді. Барлық іс-әрекеттер
сананың белсенділігіне келіп
тіреледі.
Осы кезде психологияда
эксперименталдық әдіс бола тұрса
да, психикаға ұғымдық емес, сипаттамалық
көзқараспен қарау - барлық аталған
теориялардың негізгі ерекшелігі
болып саналады. Вундт 1879 жылы
Лейпцигте алғашқы экспериментальды
психологиялық лабораторияны ұйымдастырды.
Сана психологиясында төмендегідей
мағынадағы эксперимент жасалуы
мүмкін. Зерттеуші нақтылы сыртқы
жағдайларды жасай отырып, осы
кездегі үрдістер ағымын бақылайды.
Алайда, адамның өзін-өзі, жеке
ішкі күйлерін, сезімдерін, ойларын
бақылауы түріндегі бұл бақылаулар
интроспекция ("ішке үңілу") әдісі
деген атқа ие болып, арнайы
сипатта болады. Мұндай бақылауда
басты ғылыми талап - объективтілік
болмайды. Осының нәтижесінде XX ғасырдың
басында, біріншіден, ғылыми объективтік
білімнің дамуы сұрауларының
салдарынан және әлеуметтік-экономикалық
талаптардың салдарынан, екіншіден,
- интроспектив-тік психологияның
дағдарысқа ұшырайтыны белгілі
болды.
Адамның мінез-құлқын
қадағалауға мүмкіндік беретін
құралдарды жасауды талап етуші,
капиталистік өндіріс әдісінің
дамуына байланысты пайда болған,
көптеген практикалық мәселелер
алдында "сана психологиясы"
әлсіз болды. Бұл XX ғасырдың
екінші онжылдығындағы пайда
болған психологияның жаңа бағытына
әкелді. Бұл бағыттың өкілдері
психологиялық ғылымның жаңа
мағынасын жариялады. Оған психика
да емес, сана да емес сырттан
бақыланбайтын, адамның қозғаушы
жауап қайтаруларының жиынтығы
ретінде түсіндірілетін мінез-құлық
енді. Бұл бағыт "бихевиоризм"
(ағылшын тілінен Ьеһаvіоиг-"мінез-құлық")
деген атқа ие болды. Бұл
психология пәні жайлы көзқарастардың
дамуының үшінші кезеңі еді.
Бихевиоризм негізін салушы Дж.Уотсон
қоршаған ортаға бейімделуші
тіршілік иесінің мінез-құлқын
зерттеуді психология міндеті
деп білді. Бір онжылдық ішінде
ғана бихевиоризм бүкіл әлемге
таралды жэне психология ғылымының
ең басты ықпал етуші бағыттарының
біріне айналды. Сонымен, психология
алғашқыда - жан туралы ғылым,
содан соң психология - жансыз
ғылым, соңында психология - санадан
тыс ғылым. Психология пәнін
осылайша түсіну келесі дағдарысқа
тез алып келді. Расында, мінез-құлықты
бақылай отырып, біз шындығында
объективті фактілерді зерттейміз,
бірақ мұндай объективтік алдамшы
немесе біздің әрбір қылығымыздың,
мінез-құлық актілеріміздің артында
біздің ойымыз, сезіміміз, тілектеріміз
тұрады. Ойды, сезімді, ниетті білмей
тұрып, мінез-құлықты білу мүмкін
емес [1, 15 б].