Отбасында тұлғааралық қарым қатынасты қабылдаудың психологиялық аспектілері

Соңында сәтті  отбасылық өмірге қажетті іскерлікер мен дағдылар отбасы мүшелерінде жеткіліксіз екендігі анықталады; отбасы психотерапия барысында бұл жетпейтін дағдылар түрлі психотерапивтикалық техникалар, арнайы жаттығулар мен тренировкалардың көмегімен қалыптасады. Олардың жалпы принципі отбасы мүшесінің алдында нақты міндет тұрады, мысалы, ол қалыптастыруы керек, іскерлік пен дағды түрінде, және тапсырманы орындай алған, алмағаны жайында сынауға болатын критерий айтылады.

Отбасылық психоаналитикалық  терапия: Психоаналитикалық отбасының терапияның қатысушыларының тұрғасының (қазіргі шындық негізінде) бұрынғы бейсаналы қатынастар негізінде емес, толыққанды сау тұлғалар ретінде әрекеттесуге дайын болатындай етіп өзгеруі болып табылады. Психоаналитиктер бақылау мен тыңдауды таңдап, бос талқылауды кенет сұрақтармен тоқтатады.

Отбасы  жүйелі психотерапия: Қазіргі уақытта жүйелі бағытталу ең кең ұсынылған перспективті, экономикалық мақсатқа бағытталған және терапевтикалық тиімді отбасы терапия бағыты болып есептеледі. Жүйелі отбасы психотерапиясында отбасы құрылған байланыстарды сақтау мен эволюцияға талпынатын бүтіндік жүйе ретінде қарастырылады. Отбасының пайда болуы дамудың заңдылықты дағдарысынан өтеді (некеге тұру, ата-ана отбасынан айырылуы, жүктілік бланың туылуы, баланың мектепке дейінгі / мектеп мекемелеріне түсуі, олардың мектепті бітіруі және өзінің өмір жолын таңдауы, ата-аналардан ажырау, ата – анасының зейнетақыға шығуы және т.б.) әсіресе осы тіршілігінің бөлігінде отбасы бұрынғы тәсілдер мен жаңа мәселелерді шешуге қабілетсіз болғандықтан өздерінің бейімделуіне реакцияларын күрделендіру қажеттілігінің алдында тұрады.

Жаңа отбасы психотерапиясының негізіг қадамдары  келесідей:

1. психотерапевті отбасымен бітіру;
2. психотерапевтикалық сұранысты тұжырымдап айту;
3. отбасылық қатынастарды реконструкциялау;
4. психотерапияның аяқталуы мен бөлінуі.

Бағдарламалық отбасылық психотерапия.

Бұл отбасылық  психотерапияның әдісі “мәселені  шешуші” деп аталады. Өз жұмысында  бұл бағыттың психотерапевтері отбасы мүшелерінің жекелік ерекшелігіне шоғырланбайды. Бұл ыңғай белгі бөліктері мен отбасыға аз қызығушылыққа шектен тыс зейінмен сипатталады. Бағдарламалық бағыттың мәні мәселені шешу үшін бағдарламаны өңдеу болып табылады, себебі отбасындағы өзгеріс бұзылыстың себептерін түсіну отбасында маңызды.

Жанұяның имплицитті теориясы: Жанұяны әртүрлі тұрғыдан қарстыру немесе кеңес беруде жанұяның әртүрлі теориялық моделіне сүйенеді. Дегенменде, бұл модельдер ашы түрде көрініп, тұрмайды, бірақ ауытқуы мен қалыптылық осыларға байланысты болады. Л. Г. Люсик жанұялық терапияға әртүрлі жол табатын “Жанұялық теория”  мақсатында үлкен зерттеу жүргізілді. Жанұяны зерттеушінің құрған кеңесі немесе болжамы жанұялық теориялық моделінен ғана емес, ондағы қалыптасқан жанұяның имплицитті моделіне де байланысты. Бұл психотерапияның тиімділігі бұл мақсаттар мен интерпритациялар клиенттер үшін қаншалықты қалыпты болып саналады соған байланысты. Бірақта вербальді деңгейде біз өзіндік мақсаттың, стереотиптің, клиенттің тұлға екендігінде деген сыйластықтың жоқтығын, сонымен қоса өмірлік тәжірибесі бар, өз мақсаты мен құндылықтарын әрқашанда ұғына бермейтін тірі одан болып қала береді.

Жанұяны қатаң  ғылым объектісі ретінде қарастыратын әлеуметтанушылардың өздері де “жанұялық өмірдегі тұлғалық тәжірибе сыналушылардың шынайы еместігі мен өз өзін қоғауы жанұялық қарым-қатынасты зерттеуге құлшыныс білдіруге кедергі жасайды “ деп айта кетеді.

Психолог –  кеңесінің жұмысы жемісті болу үшін әрбір жанұядағы жанұялық теорияны ондағы бағытты, жұмыс техникасын өзінше жорамалдап қоймай жанұяның өзіндік концепциясын ұғынып, өзі жұмыс істейтін жанұяда қандай мәдениеттің басымырақ екенін түсінуі қажет. Жанұяға еніп кеткен мәдениет екінші бір тері сияқты: біз онда дағдылы түрде өсеміз де оның бар екендігін байқамай да қаламыз. Дегенменде оның біздің мінез-құлқымызға әсері көп екеніне таң қалмауға да болады. Бұл біздің жатырда пайда болғаннан бастап өміріміз, яғни, анамыздың жүкті кезінде өзін қалай сезінгені, нәресте кезімізде бізді қалай күтті, бізді оқытқанмен өсіп жатқандағы тіл мен дыбыстар”.

Адам өз жанұясының бір бөлігі болып табылады, ол онда туды, соның ішінде дамыды, адамдар мен әлемді өзінің жанұялық тәжірибесін негізге ала отырып талқылайды. Біреулер үшін бұл басты құраушы ұқсастық. Үстелге берілетін тағам, өмірлік жағдайлар мен мейрамдарды қалай атап өту керек; жанұяныың құндылығы қандай, балаларды күту, оларды руханиялыққа, жауапкершілікке, билікке, тәуелсіздікке, уақытқа қарым-қатынасы қандай. Осының бәрі олардың жанұялық мұрагерлігі мен мәдениетін көрсетеді. Эмоционалдық жүйемен бағалап отыру арқылы жанұя балада әлеуметтік әлемдік бейнені құрады. П.Бергер мен Т. Лукманның ойынша әлеуметтенудің ерте сатысында бала үшін әлемнің мәні, мағынасы бола бастайды. әлеуметтік роль мен қарым-қатынас туралы түсінік туындайды. Онымен қоса жанұя өзіндік қажетті жеке құндылықтар ретінде санасып, қоғамның құндылығы мен нормасын көрсетеді. Осылайша баланың әлеуметтік әлемді интерпретациялау типіқұрылады. Г. М. Андреевтің көптеген зерттеулеріне жүгінесек “әлеуметтік ақпараттық барлық жұмыстың тәсілдері” қалай десек те балалық шақ та жанұялық шақта құрылады:  белгісі тек ------- схема әсіресе скрипта немесе тұлғаның имплицитті теориясы өте ертедегі өмірлік тәжірибеден өседі. Әлемді тану әлеуметтік танудың жемісі ғана емес, оның шығушы бөлігі: жанұяда баладағы тану мен мінез –құлық схемасы әлемдегі бейнеде бар белгілі бір нәрседен берліген. Бірақта, Д.Фрименмен келісетін болсақ, некелік жанұя құру әлеуметтену процесінің алғашқы сатысы болып табылады. Нәтижесінде жұбайлардың құндылықтарымен қатынастарының белгілі бір жүйеде өңделу болып табылады. Бұл процесс мінез-құлықта реттеліп отыратын үміт пен мақсатта қалыптасу мен көзге көрінеді. өзінің жиынтығында олар жанұялық нормалар деп аталып, жанұя мүшесінің әрқайсысының мінез-құлқына және жанұялық жүйеге өз ықпалын тигізеді. Бұл өз кезегінде жанұя мәдениетінің сипатын және әлеуметтік бақылау қызметін орындауда жанұя мүшелері қандай мінез-құлықты дұрыс, ненің бұрыс деп айтатынын анықтайды. Жанұя феномені сияқты күрделі әлеуметтік мәдениетті зерттеуде әртүрлі ғылыми тәсілдер бар: функционалды, империкалық, саментистикалық. Жанұядағы өзара қарым-қатынасты түсіну мен зерттеу өз кезегінде жанұяға психологиялық көмек көрсетудің тәсілін ұсынады. Олардың ішінде: құрылымдық, коммуникативті, психоаналитикалық, гуманистік бағыт, биолого- психологиялық. Біз бәрінен бұрын жанұяның тұтасорганизм ретінде қарастырған жүйе ретінде қарастырғымыз келеді. Жанұяның жүйелілік түрде  қарастыруды  М.Боэн ұсынды, ол адам мінез-құлқының табиғи-ғылыми теориясын дамытты. Оның көзқарастары Беарталансидың ұсынылған жалпы теориялық жүйемен негізделді. А.В. Черниковтың айтуынша тура осы теория психотерапевтік практикада өзіндік терапевтік бағытта жанұяның терапияның жақсылап дамуына көп еңбегін тигізді. Жанұялық жүйені келесі бағалаулық көрсеткіштермен сипаттауға болады. Мысалы, ұқсастық (жанұя мүшелерінің эмоционалды байланысы), иерархия, (шешімді қабылдау билігі), шегаралар (жанұя мүшесінің өзара қарым-қатынасымен, жанұяның әлеуметтік қоршаған ортамен қарым-қатынасы). Жүйелік теориясында иерархиялықтан басқа логикалық түсінік деңгейі де бар, оның бар болуы В. Рассельдің логикалық типімен байланысты. Жүйе салыстырмалы жоғарғы логикалық деңгейде және төменгі логикалық деңгейде айтылады.

Біз  Н+1 деңгейіндегі түсінікті  Н деңгейінің көрінісі немесе түсінігі ретінде қолданамыз. Сонымен қоса Н+1 деңгейіндегі жүйе Н деңгейіндегі жүйелік модель мен картаны көрсетеді. Біз объектіні көрсететін жүйені помтулаттап әртүрлі логикалық деңгейде жүйелейміз. Мұндай жағдайда жүйе белгілі бір түсінікті, затты, бейнені көрсетеді. сОл арқылы өзіне автопортретті қосатын әлеуметтік жүйедегі модельді ұғынуға болады. Оны былай айтуға болады: жанұя әлеуметтік жүйе бола отырып, өзіне автопортретті қосуы қажет. Мұнда жанұяның әрбір мүшесі өзі туралы біліп қана қоймай, өзсеріктесін бөлек бірлік ретінде қарастырып, өз өмірінің ағысында өзара іс-әрекет тұралы көріністі қалыптастырады.

Н. Аккарман екі түсінікті  қарастырады – “ұқсастық” немесе “жанұяның тұрақтылығы”, “Жанұяляқ  ұқсастықты”. Жанұялық орындау процесінде олардың өзара ролді толықтыруы немесе құндылық, мақсат экспктация қобалжу және проблемаға бейімделуді жанұя мүшелерінің бөлісуі. Л.Б. Шнеллердің пікірінше жанұялық ұқсастық бұл – жанұяға берілген эмоционалды және когнитивті “Біз”. Жанұялық ұқсастық тұлғаның өзін-өзі ұғынуымен байланысты немесе “Мен” және “Біз” қосылу деңгейімен сипатталады немесе қарама-қарсы. Жанұяның тұрақтылығын нақтырақ анықтағанда “Өзгрісті қалай сақтауға болады” деп айтуға болады, яғни дау дамайды бақылауға алу және жанұяның өзгеруге қабілеттілігі немесе одан әрі дамуы.

С.Минухиннің көзқарасы бойынша  жүйелік жанұялық терапияға құрылымдық бағытталу, - жанұя бұл табиғи топ, мұнда уақыт өте жанұяның құрылымын  құратын өзара әрекеттік стереотип  туындайды, бұл олардың мүшелерінің  қызметін анықтап, олардағы өзара әрекетті жеңілдетеді. Біз білетініміздей жанұя мүшелері бұл жанұялық құрылымның белгілі бір бөлігінде сезінбейді. әрбір адам өзін бір бөлек бірлік ретінде санайды, бірақ, өзінің жанұясымен әрекет ете отырып “жанұя картасын” қолдануды қабылдайды.

Өз кезегінде Э.Г. Эйдемиллер мен В. Юстицкис “жанұяның ішкі көрінісі” деген терминді болжап шығаруды онда жанұяның күнделікті өмірдегі жағдайларды бірінен үстінен бірін қайталауы, яғни ояну, бірнен соң бірі тұру, таңертеңгі ас ішу. Бұл жанұялық көріністі қайталау олардың ойынша жанұяның өткені мен олардың болашақтағы жоспары мен байланысты.

Ол жанұя мүшелерінің  ойша көз алуынан өтеді, онда біреулері  қандай да бір жағдайларда жанұялық  дау дамайдың шешу жолдарын іздестіреді.жанұялық көрәнәстің негізінде өзара жақсы сезім пайда болып проблемалар туындайды және шешіледі.

Жанұялық психотерапияда жүйелік тәсіл қолдануда жанұялық көріністі білдіретін түсінік бар. Бұл: “Жанұялық мифтер, күрделі жанұялық білім, жанұяға басқа бір адамның  енуіндегі маңыздылығы; және “жанұя картасы” – жанұяда қабылданған тәртіптер әрекеттер қатары және басқалар. Бір жағынан олар жанұялық раикада туындаған өзара әрекеттерді сипаттаса, екінші жағынан онда бұл әрекеттің бір деңгейі ғана сипатталады. Психотерапевтер жанұялық мифті топтық білім формасында емес, ол қандай да бір өтірік, зиянды білім ретінде қарастырады. Сонымен жанұялық көріністі әртүрлі бағытта зерттеу маңызды. Дегенменде бұл көріністі білдіретін жалғыз көріністі және оның негізгі мазмұны әлі де шешілген жоқ. Авторлардың жанұялық имплицитті теорияны жан-жақты ашуын ұсынбас бұрын әлеуметтік әлеуметтік танудағы психологтық түсігіне назар аудардайық.

Әлемнің бейнесі: А.Н.Леонтьев іс-әрекеттік теорияда “әлем бейнесі түсінігін” қарастырды. Әлем бейнесі модельдеудің нәтижесі болып табылады (кодтау). Әлемдік бейненің субъективтік шындығы адам өмірінің жағдайына байланысты. Бұл Руссердің философиясыдағы “әлем көрінісі”, семиотикадағы “әлемнің моделі”, Брунердегі болжау мен Найссердің схемасы. Бұл терминдердің барлығы әлеуметтік танудағы субъективтің басында суреттер ғана болмай жалпы жүйелік мәдениет пен әлеуметтік ортаның талап ететін жоспары мен ақпараттар жиынтығы туындайды.

Скрипт –  сол жағдайға сәйкес әрекеттің қайталануй және қандай да бір мақсатты ұйымдастыруды  сипаттау. Олар тәжірибенің моделін  белгілейді.

Имплицитті  теория: Тұлғаның имплицитті теориясын 1954 жылы Дж. Брунер мен Р. Тагиури ұсынды,  Аистың болжауынша адамда мінез-құлықтың әртүрлі стпаты бар. Одан әрі бұл түсінік кеңейіп дәстүрлі және альтернативті деген екі тәсілге ие болды.

Дәстүрлі-тәсіл  тұлғадағы имплицитті теорияны барлық адамда бар, яғни, басқа адамның психологиялық  ұйымдастыруын бақылау (белгісіз бақылаушы ретінде жүру).

Сендірудің  имплицитті әлеуметтік теориясы қандай да бір әлеуметтік топтың немесе әлеуметтік құбылыстың өзара қатынасын қалыптастыру. Ол бір ғана адам емес, топтың мақсаты  болуы мүмкін.

Альтернативті тәсіл – Келлидің жүргізген “конструкт” түсінігі мен байланысты. Конструкт – биполярлы белгі, қарама-қарсы қарым-қатынас немесе мінез-құлық тәсілі. Бұл өз бетінше мағыналы білім, - объектілерді дифферециялау тәсілі. Конструкттің екі қызметі бар: арақатынас, ұқсастық табу және қарсы қою қызметі. Егер біз бір нәрсені айқын көрсетіп, соған седіретін болсақсол сәтте маңызды белгі, бір нақты нәрсені айтамыз. Конструкт жүйені белгілейді және оның арасында жүйелік сапаларды қамтиды: байланыстылық иерархиялық және т.б. конструкты жүйе – бұл қандай да бір әлеуметтік феноменнің имплицитті теориясы болып табылады. Ол белгілі бір адамның әлеуметтік қарым-қатынастағы күрделі әлемді қалай қабылдайтынын көрсетеді. Конструкт теория негізінде мынадай эксплицитті идея жатыр: “әрбір адам зерттелуші”. Келлидің айтуынша біз өзіміздің кезігетін жағдайымызда өзіміздің де шарынның да мәнін табуға тырысамыз. Ол үшін біздің әрқайсысымыз жақсы ма жаман ба біздің тұлғалық конмтрукты жүйемізді құрайтын әртүрлі ипмлицитті теорияны қайта құрамыз. Осы жүйемен байланысты біз өмір сүреміз, жағдайды болжаймыз, өз құқымызды құрамыз,басқаларға және өзімізге әртүрлі сұрақтар қоямыз. Конструкт-бұл ерекше референтті ось, осы арқылы адамдар өзінің мінез-құлқын әртүрлі қиығынан көрсетіп, өзінің психологиялық кеңістігін тәртіптейді. Бұл теорияда адамның әлем бейнесін ашық, қарсы емес, мәніне жету арқылы түсіну қажеттігі бар. Онымен қоса әлеуметтік көрініс бөлек адамның пікірі емес. әлеуметтік көріністе алынған бірнеше шынайы статусберетін құрылымдық ұжым немесе процестер қатары.

1. Имплицитті теория адамның қоршаған ортаны қабылдауы, жағдайға сәйкес әрекет етумен жағдайды бақылауға тырысу тәсілдері арқылы маңызды өріс болып табылады. Жанұяның имплицитті теориясы әлемдік бейненің фрагменті сияқты жанұяның шынай түрде қабылдауын ұйымдастырып, ондағы мінез-құлықты реттеп іске асырып отырады. Жанұяның имплициттік теориясының жекелік негізінде жанұяның әрбір мүшесі өзі қандай, жанұясы ше, онда ол қандай орын алады, сол туралы біраз біліп қалады. Жанұя туралы өзінше елестету адамның дүниетанымының бір бөлігі болып есептеліп, жанұялық сферадағы өзара қарым қатынастың шынайылығын анықтайды.

2. Имплицитті  теория адамда өз тәжірибесін  “айтып беру” немесе түсіндіру,  қорытындылау немесе ұғыну үшін   қолданылады. 

3. Бұл жүйе анық емес көріністі, жағдайды дұрыс ұқпаған, немесе мүлдем ұқпаған дегенменде адамның мінез-құлқын реттеуші кезінде байқалады.
4. Жанұяның имплицитті теориясы имплицитті әлеуметтік теорияның разрядына қатысты, осыған сәйкес ол бір адамды болуы емес, толық топ болуы мүмкін.

Имплицитті теорияның мазмұны тәртіп бойынша әкспериментальды психосемантика тәсілімен зерттеледі. Бұл Москва Университетінде 70 жылдардың басында туындаған Кеңес психологиясының салыстырмалы жаңа аймағы. Психосемантиканың міндетіне өзі және басқа адамдарды қабылдауы, тұлғалық жүйелік мәнін зерттеу немесе реконструкциялау. Психология аймағында басты түсінік мән және мағына болып табылады. Маңызды түсініктері әлемдік бейне, субъективті тәжірибенің құрылымы, категория жүйесі, тұлғалық конструкт, имплицитті теория, тұлғалық кеңістік.

“Мән және мағына”. А.Н.Леонтьевтің пікірінше бұл сөздер арасындағы түсініктер туысқан-түрлік, яғни, мән-туысқандық,ал мағына-түрлік болып табылады. Мән-объективті шындықты белгінің көмегімен көру. Мағына субъектінің мәнді “Мен үшін деген” белгі арқылы игеріп, қабылдауы. Мағыналық құрылымдар адамның тұңғиық, интимді, саналық құрылымы болып табылады. Мән мен мағынаның арақатынасы туралы сұрақ пен жауапқа бірдей өзара түсінушілік пен адамдық қарым-қатынасты шектеулі мүмкіндіктер туралы сұрақтар бар.

Д.А.Леонтьев пен  Е.Л.Доценконың психосемантикалық зерттеуі мен ғылыми рефлекциясы көрсеткендей осы түсініктер арасындағы қарым-қатынастың алмасқанын көрсетеді. Мән-ойдың жеке түрі ретінде түсініле бастады. Мағына – адам тәжірибесі элементтерінің объективті тәуелділікке негізделген субъективті арнайы мақсатқа бағытталған байланыс, ал мән басқалардың ойын" айқын түсіндіру. Адамның қабылдауы және әлемді ұғынуы, ес процесі, ойлауы және қиялы қарулы немесе басқа мәдениетте, әлеуметтік қоғамда өзінде қоғамдық тәжірибенің жиынтығы бар нақты тарихи жүйелік мәнде шектеулі. Бұл жүйенің жалпы адамдық инварианты жалпы адамдық мәдениетпен басталатынәртүрлі қоғам мен халықтың өмірлік іс-әрекетінің ұқсастығымен шарттасады.