Мінез -құлық

     Көрсетілген  жазбалар методикада  оқылатын  орфограммаларды  спецефикалық  көзқарастарды  қабылдайды (оның  мағыналық  тілдік  негізі, тілдік  құрылымына  байланысты).  Орыс тілінің  қатесіз  жазуына  тиісті  лингвистикалық  фактор  қатарында қамтиды. Бұл  ережені  қатесіз  жазу жүйесіне  оның  дыбысталу  сипаты мен түсіндіріледі. Бұл  ереже  баланың келтірген  мысалына оның түсінігінің  қалыптасуына  іс - әрекеттің құрылымын машықтантыруға  психологиялық түрде әсер береді.

     Мысалы, егер орфограмма  морфологиялық  жазбаның  принципіне  негізделсе,  шындығында, тілдік  дағдыны  меңгеруге  морфемалық  талдау  қатарына,  грамматикаға  қатысты  сөздер  анықталады: мағыналы  орналастыру  және әріпті – дыбыстық  ұқсастық. Керісінше, орфограмма жазбаның  алдын  – ала  келісілген  дәстүрлі  принципі,  барлық  көрсетілген  жүйелер мен іс - әрекеттерді талап етпейді, ал зерттеулерде  қолданылған әдістер тиісті  орфограммалық дағдыларын  қалыптастырады,

     Орфограммалық  сабақтар морфологиялық  қатесіз  жазу  принципіне сүйенеді, грамматиканың  дамытуды  оқытуға  тығыз байланысты (сөз таптарын жүйелеу, оларды сөз  тіркесінде  қолдану, морфемалық жұмысты  талдау және жинақтау,  грамматикалық  белгілерді  жүйелеу, соның  ішінде  түбірдің  құрылысы). Нашар  еститіндер  (меңгерілген  сөйлем  мұндай  жағдайда  орфограммалар  сөздік  қорына  енуі  керек, сөз тіркесінде  пысықталады). Дәстүрлі  жазбалармен  жұмыс  лексикалық  формамен байланысты. Сөздерді  меңгеру,  жазылуы  ережеге  сай келетін (дәстүрлі  немесе  тарихи  жазбалар)  дәстүрлі  жазбалармен  жұмыс  формамен және лексикалық  кезеңмен байланысты.

     Жаңа  сөздерге екпін  қойылады, жазылуы  мен айтылуы  салыстырылады. Шындығында,  орыс жазбаларының  қажетті  факторы  алфавит  және  жазбалар болса, ал нашар  еститіндер  үшін дыбыстар  толығымен  қарастырылады, сонда  түсінікті  болады, ауызша және  жазбаша  сөйлеу  тілі  үшін  қажетті  орын алатын  нәрсе ол – тиісті  орфографиялық  әріпті – дыбыстық  анықтамалар. Нашар еститіндер  үшін  қабылдау мен дыбысталудың  жеткіліксіздігінің  себебі  қате  жазуға алып келеді. Жеткіліксіз тілдің  себебі  мағыналық  болжамның  кедергілері  және керісінше  әдістердің  араласып  берілуі (әріптік  және  түбір  сөздер құрамы) дыбысталуы  мен түсінуді  тексеруге  тура келеді (жұмыстардың  қатесіз  жазылуы) жазбалардың  екпінді  болуы, қажет  кезінде  толық  сөздер (айтылмайтын  дауыссыздарды  көрсету, дауыстыларды  бәсеңдеткіш  белгілер  ұяң дауыссыздарды  құлаққа  бітеп  беру  және міндетті  түрде  соңында және т.б.).

     Жалпы  алғанда нашар еститіндер мектебінде  орфографиялық  ережелерді  өзгертуге  тура келеді. Бұл жағдайды арнайы әдістер  ережесінде ескерілуі  керек. Келесі  әдіспен көрсетіледі: барлық  жағдайда  әдебиеттегі  көрсетілген  орфоэпиялық  талаптар  бірінші  лексикалық  норма  талаптарына  сәкестендіріледі. Сөздің  графикалық  нормасы ауызша айтылғандарға бағытталады, бұл әдіспен жазбаның  қателігі әріпті – буындық көрсетілімді қалыптастырады.

     Бұл  үлгімен, егер  нашар  еститіндердің  1мен 5 аралығында сынып болып табылса қатесіз жазумен жұмыс тіл сабақтарының  басқа бөлімінде басқа материалдарда қайта жолданады. Жаңа  түсіндіру мен меңгерту  жұмыстары арқылы сөздер  жаңа қолданысқа ие болады.

     Бұл  бөлімде  орфографиялық  дағдылардың  құрылымына  белгіленіп, табысты  ғылымның  үйлесімді реттелген  анализаторлар нәтижесі  есте сақтау, білімділікке  әсер береді. Сезімдік  образдық  ұсынылған  олардың  комплексті  жұмыс түрі. әдістемелік  жоспарда  психофизиологиялық  аудармалары  өз дидактикалық  ережелермен  көрсетіледі. Ауызша және  жазбаша  жаттығулар  өз жаттығуын  айтып беру, есту қабілетінің  фикцацялық  қабылдауы  еріннен  оқу. Нақты  айтқанда материалдарды  қорытындылау үшін жаттығулардың  комплексті  түрі  қолданылады,  берік психофизиологиялық  машықтарды  қалыптастыру  үшін.

     Орфографиялық  машықтарды  қалыптастыру  саналы түрде орын алады. «Сауатты жазу, - Н.С.Рождественский – оқушылардың ойын қалыптастыруды талап етеді». Жалпы мектеп  әдіскерлері графикалық және грамматикалық топтарға тиімді жазбаларды  қалыптастыру  үшін  анализ және синтез, дидактикалық материалдар кеңінен пайдалануды ұсынады. Маңызды рөлді балалардың  сабаққа енуі  болып келеді,  түсіндіруге талаптың болуы, тапсырмалардағы жаттығуларға  дәлелдеме ретінде «.... орфографияны  оқыту барысында....  оқушылардың іс - әрекетінің аналитикалық синтитикалық көрінісі, жоғары дәрежедегі талаптың болуы, білімді алу бірінен екіншісіне  ауысып  отыруы.

     Нашар еститіндерге жеке сөздерді  қатесіз  жазуға  үйрету  өнімсіз. Бұл  жоспарда  қандай да болмасын тілдік жаттығу  жұмыс (әдебиет, шығарма, шығармашылық жұмыстар) түрлері  сөздерді  әріппен  талдау  өнімсіз  болып  табылады. Сол себепті нашар еститіндермен  өнімді  жұмыс жасау үшін бір  уақытта яғни,  жаңа  ұғымды  түсіндірер  кезде түрлі  өмірмен  байланысты мысалдарды  келтіру, жаттығулар  дұрыс  ойластырылған  ұйымдастыру  жұмыстары  болуы шарт.

§7. Қатесiз жазуға үйрету жұмысның құрама бөлiктері. 

     Оқушылардың бойында барлық оқу қызметi мен  емле дағдыларын  келесi құрама бөлiктерге бөлуге болады:.

        Сөздердiң жазылуы мен ерекшелiктерiн,танысуының  мақсаты,  оқылатын ережеге сай  мысалдарды бақылау және талдауы.Бұл  жерде маңызды мәні бар мысалдарды  таңдауға ие болады, және де  зерттеудiң бұл кезеңiнде ендi  салыстыруда материалдың көрсетілуі  басқа болады.Оқушы материалды  үн қатпастан оқиды, содан соң  оларды қалай мұғалiм оқып отыратынын  тыңдайды, өздерi де дауыстап оқып  отырады.Мысалдарды талдау дыбыс  шығару және жазуды тұрақты  салыстыруда жүргiзiледi.Дыбыс - әрiптiк талдау морфологиялық немесе синтаксистiк топтастырады.Талданатын мысалдарда екпiннiң таңбалары және қажеттi орфоэпиялық белгiлерге тұрғызылады;

     Ереженiң  қорытындысы, оқылытын емле оқиғасын түсiндiру.Оқушы  алдыңғы баспалдақта талдаудың  процессiнде орфограмманың ерекшелiгiн  бiлдi.Ендi олар қорытып, және оқылытын жазуды айырып танудың қабылдауларын, тексерудiң әдiстерiн хабарлап, есептiң  осы бiр үлгiдегi орфрграфикалық шешiм  үшiн қажеттi операция екенін көрсету  керек.Бұл жерде оқушы тиiстi, ереже  жаттамағанында емес, бұл ережеде  қорытқан заңдылық түсiнгенiнде.Бұл  кезеңде талдалған сөздердiң талдаудың  барлық түрлерi, жаңа мысалдарды таңдап алу әңгiмесi, салыстыруы мен өз емле айырмашылығы болатын басқа сөздер қолданады.Ерекшеленген морфемалардың  талқылануы, басқаша айтқанда бiлiм  мыналармен, жұрнақтар және қосымшалардың  түбiрлерiне қосу, екпiннiң тасымалдауы, сөз құрамы, сөйлемге синтаксистiк  байланыстармен бiлiктi сөздердi оқушылар түсiнуін тексеру, бақылау және оның бiлдiруiн қаржымен, жазу және айтылуды салыстыру –  жұмыстардың түрлерi болып табылады.

     Бұл кезең балаларды өте белсендi ететін қызметтiң кезеңi болуы керек.Жұмыстың жүру барысы басқа ережелерді еске түсiрiп, пiшiн және мәнді салыстырып, орфограммалар айырмашылығыг анықтау  болып келедi.Бұл кезеңде қажеттi ереженiң өткiзуiнiң жанында іс-әрекеттің  реттi дұрыс екенін айтады.Орфограммалардың талдау бойымен грамматикалық ережелер ауызша құрастырмайды керісінше, жалпылау кесте түрiнде берiледi.

   Ереженiң қолдануы, жаттығу жаттығулары.Бұл автоматталған дағдыны қалыптастыру  кезеңі.Ол ұжымдық,мұғалім мен бала бiрлескен  пiшiн және өзiндiк жұмысты біріктіреді.Тапсырманың тұжырымы, бала  ұсынылатын тапсырмаларды орындауда тиiстi ереженi еске түсiредi.Мысал жаттығуда болатын коллективтi талдау жүргiзедi, оқылытын тақырып бойымен сөздi жазады, тексередi, орфограмманы меңгеруді балалар бiледi, жазу және айтылуда айырмашылық бекiтiлiп талқыланады.Бұдан әрi оқушы жазбаша жұмысты, орфограммалары орындау оны өтілу, мәселенiң қойылуы, екпiннiң таңбаларының астын сызуымен бiрге жүредi.Орындалған жаттығуды тексередi.Өзiндiк жұмыс үшiн меңзес жаттығуларды таңдайды.Оның дұрыстығы жұмыс жасаудан кейiн талқыланады ереженiң бiлiмi, орфограммалардың белгiлерi тексередi.

   Бiлiмдер, қателермен жұмыс, емле тақырыбын өтуді бақылау, қайталау, жүйелеу, жалпылау ұқсас немесе оппозицияларды жазуға бiрiктiретiн жаттығу, қайталауға арналған бақылау жұмыстарымен бiтедi.Қайталаудың жанында мысалдардың талдауынан кейiн ереже жаңадан еске түсiрiп, мысалды келтiрiп, басқа тапсырмалар орындауға жиiленуге ұсынуға керек.Емле тапсырмаларымен дербес шығармашылық жұмыстары және сәйкестелетiн бақылау емле жаттығуларын орындау орфограммалардың салыстыруы, емле талдауы материалдың оқушыларын меңгерудiң сапасы туралы пiкiрдi құрау мүмкiндiгiн мұғалiмдi бередi.Қателердiң талдауынан кейiн қалай әлi де операция бекiтiлгенiн айқындалады, қосымша тапсырмалар және жаттығу берiледi.

       Емлеге сай құрама  бөліктерден  жұмыстардың қысқаша сипаттамасынан  әрбiр кезең жасауы керек, дағдыларды  қалыптастыру  жұмыстың ортақ  шынжырында қажеттi буыны, дегенмен  сапада қолдану кезеңi орындалады.Бiлiмдердiң  мысалда келтірілгендей, емле әрекеттерiн  қайталау, сiңiрiлетiн орфограммалардың  ерекшелiктерiнiң қайталану ұғынуы  қажеттi байланыс, өзара iс-әрекеті  бар.Бұл байланыс үйретудiң психологиялық  мәнiнiң ашылуында өз түсіндірмесін  табады.Д.Н.Богоявленн көрсетедi: «...қайталау  емленiң үйренуiнде, мән-жай бойымен,  жазудың тәжiрибесiне теориялық  бiлiмдерiнiң қолдануы болып табылады .

     Емле  есебiнiң шешiмiн қайталау оқушының ұқсас зерделi қызметi және оның бiртiндеп жинауы үшiн мүмкiндiктi ашады.Сондықтан  жаттығуларды процессте қайталау психологиялық  тараптан сөздiң дәлме-дәл мағынасында  қайталау болып табылады.Есепті дұрыс  анықтау бұрынғы, оның бағасымен  бастапқы әрекеттiң білім нәтижелерiн, қайталанған әрекеттiң салыстыруы.

       Бұл алуан түрлi қызметтiң емле  және орфоэпиялық тарабы осы  орфограмма үшiн қажеттi ереженiң  таңдауына қатесiз жазудың меңгеруiнде  оғады, шындығында, талдау және  синтездiң өзiнiң емле қабылдаулары. 

§8.Қатесiз  жазуға үйретуді қабылдаудың  әдiсі.

Жаттығулардың түрлері 

       Емле дағдыларын құрылымның бiлiмi, нашар еститіндерге түсiну, қатесiз  жазу барысымен жұмысты арнайы  үйренуiн дамудың оның бiлiмiне  назар аударуға шартты, арнайы  мектепте бұл процесстi ұйымның  ерекше сызықтары анықтайды.Бұл  факторларға қолдау көрсетіледі  әдiстер және қатесіз жазуға  үйрету, мақсатқа жету үшiн қажеттi қабылдауларды анықтауда керек  - автоматталған емле дағдыларына  тәрбиелейді.

 Қатесiз  жазуға оқыту әдiстері кейбiр  жалпы талаптарда алдын ала  көрсетіледі.

       Жазу түрiндегi емле және тыныс  белгiлер және материалдың бекiтуге  таңдау жасау есеппен болады,.Сөзде  шырылдақ және саңырау, жұмсақ  және жуан дыбыстарды қатесiз  жазуға үйрену үшiн дыбыс шығарулар  және жазуларды салыстыру керек,  дыбыс -әрiптiк талдау жасалады.Қосымшалар  бөлек жазуды үлдiрдi ораудың дифференциациясы  үшiн ұсыныстарды морфологиялық  және синтаксистiк мағыналы талдау, құрастыру қажеттi.Оның дыбыс  шығаруын тыңдау шарттарындағы  сөздер және сөйлемдерді талдау, оқу, жазуы оның қабылдауының  әдеттегi шарттардағы дидактикалық  материалын қолдану сол дыбыс  күшейiткiш аппаратура арқылы  алдын алады.

       Әдiстер және қабылдаулардағы  семантикалық, мағыналы қатесiз жазуды  қағидат ұқсастық табуы керек.Еске  сақтау керек, «емле - сөз мағнасымен  байланыста тiлдiң дыбыстық  белгiсінiң  жүйесi». Сондықтан, салыстыру  бұл талдаудың қабылдаулары болса-болар  өкiлдiк ететiн мағыналы ұқсастық немесе сөздердiң айырмашылығының анықтауымен бiрге жүредi.

        Жоғары бағалау ойлағыштық жұмыста  талап ететін тапсырмалардың  әдiстерге, қабылдауларға, өте белсендi  позицияға оқушы құрайтын  пiкiрлер, дәлеледемелер әрқашан беруi керек.

       Қатесiз жазуға оқыту әдiстеріне  талаптың қойылатын әдiстер және  өз жиынтығында бұл материалды  үйренетін әр түрлi кезеңдерiне, жұмысына  дифференциалдалған кексеу де, және  өткiзу (берiктiк, саналылық, активтiлiк)  ең маңызды дидактикалық қағида  қамтамасыз ету де оқылытын  материалда айырмашылық және  де ескеруге мүмкiндiк берер  деген қабылдау жүйенi пайдаланатынын  көрсетедi.

      Қатесiз  жазуға үйренудiң процессiнде келесi әдiстер және жұмыстың қабылдаулары қолданылады. Материалдың жұмысы тақырып ерекшелiктерiне бақылауларын  түсiнуiне жинақтайды, жазуды дәлелдi орындау үшiн материалмен  орфограмма, әрекеттiң қабылдауларын  айқындаудың белгiлерi үшiн қолданылады.Жазуды дәлелдi орындау үшiн материалды аяқтайды.Бұл әдiс материал мен  сөздер, сөйлемдер, мәтiннiң талдауы, мұғалiмнiң түсiндiруi, әңгiмеден тұрады, салыстыруды қабылдайды. Мұғалiм  бұл әдiсті қолдана балаларды (ортаққа жинақтау белгiлердiң бөлiндiлерiн  бөлуден кейiн) таныстырудың индукциялы жолында жаттықтырады.Талданатын мысалдарды оқиды, сөздердегi екпiннiң таңбаларын қояды,  орфоэпиялық белгiлер сонымен  бiрге, сөз және сөздердiң бiр бөлiктерi асты сызылып немесе жазып алады.