Мінез -құлық

§3.Нашар еститін балалар мектебінде орфографиялық

  қиындықтарды оқыту  бағыты 

      Орыс  орфографиялық зерттеулерінде белгіленгендей 90%сөздердің жазылуы айтылуымен байланысты,орыс жазбалары толығымен дыбысты түрімен келеді.Бұл жазу барысын маңызды түрде жеңілдетеді оның орфографиялық нормаларымен, балаға өз дыбысын және бөгде дыбыстарды ажыратады.Тіл мамандары мен әдіскерлер сол себепті мыныдай тұжырымғы келді: «тірек жазбалар дыбысталуды тұтас тексеру,қарапайым болып келеді тек бастапқы бөліміне ғана көңіл аударады және негізгі қабылдауы мен меңгеруін дәл дыбысталумен талдайды».

      Жалпы мектептерде сауатты жазуды,қиындықтарды меңгеру, дыбысталуды жазғанда басталады: «барлық сұрақ орфографиялық  оқу дағдысын меңгеру жөнінде  болмақ». Психологияда ұқсас пікірлер айтылады: «Орфография (шындығында) дұрысын  айтқанда, айтылуы мен жазылуы  бір жерден шығады,тікелей дыбысталуды  тітіркендіруші дыбыстар болып табылады, төменгі сатыда орналасқан (қысқартылғын) мысалы,екпінсіз дауыстылар.Бұл кезеңде  жалпы мектептің оқушылары берік  және әртүрлі мінез көрсетеді.Зерттеулер мен іс-тәжірбиенің  көп болғанымен жалпы мектептерде орфографиялық қиындық өткір түрде жалғасып келеді (бағдарламаны жетілдіру,оқулық,әдістеме).

      Жалпы мектеп оқушылары мен нашар еститіндер мектебінде орфографиялық қателіктер мен оның шешу жолдарында өзіндік  айырмашылық бар.

      Тіл мамандары мен әдіскерлері орыс тілінің ана тілі болып табылмайтын  және орыс диалектінің тілін бұрыннан зерттеп көз жеткізген. Нашар  еститіндер мектебінде сауатты жазуға үйрету спецификалық жағынан ойландырады. «Біздің жазбада, - А.Н.Гвоздев,-есептеуінше орыс тілін білетіндер белгіленген.Ол шетелдіктердің орыс тілінде сөйлеу барысында екпін қоюдан қиналған, ал орыс тілінде екпін сөйлеу кезінде үлкен рқл атқарады.

      А.Н.Гвоздев  және басқа авторлар сауатты жазумен  қатар диалект сөздердің қолдануына да мән берген: «окающии шырайы айтылуында айырмашылық жоқ және фонетикалық  қате болмайды тек жазылуында екпінсіз о орнына қателікпен а жазылады».

      Н.С.Рождественский сауатты жазудың айтарлықтай  үйрету кзінде қиындықтар алып келетін  айтқан: сөздер құрамында қанша дыбыстың бар екенін білмей, олардысауатты  жазуға үйрету мүмкін емес. Сауаттылыққаүйретудің  жоғарғы (мәдениеті) түрі баланың ауызша сөйлеу тілін жақсы дамытады. Мектепте балаларды дұрыс сауатты жазумен  қатар дұрыс ауызша сөйлеу тілін, диалектизді, жеткіліксіз тілдік материалдарын  дамытады.

      Орыс  тілінде бірінші орында сауаттылыққа үйрету жолы балалардың ауызша сөйлеу тілін дұрыс дамыту, бұл жағдай нашар еститін балаларды мүмкін және мүмкін емес жаңдайларда алып келеді.Біржағынан  бұл жаідай дұрыс емес болып келеді. Бұл балаларда арнайы оқытуда дұрыс сауатты жазу үлкен рөл ойнайды, жазбаша тілде, графикалық кескін түрінде бала өз ойын еркін жеткізеді. К.Г.Коровин: «нашар еититіндер тілдік материалды арнайы оқытуда меңгереді». Сол себепті специпикалық тұрғыдан дыбыстың айтылуы мен жазылуында ерекше орын алады. Ал бұл жағдай өз кезеіңінде дауасыз мәселені шешеді,нашар естит,н балалар тілдік сабақтарды өту барысында сөздік қоры әріптік дыбыстармен толығады,орыс тілінің сауатты жазу нормалық ережесіне сай.

      Нашар еститіндер графикалық үлгілерді меңгеруде  түгелімен орфографиялық қиындықтар кейіпін игереді ме? әрине,жоқ. Зерттеулерге қарағанда Р.М,Боксис,нашар еститіндердің  ауызша сөйлеу тілінің дыбыстық құрамы өзгеше меңгереді. Дыбыстық құрамды  меңгерудің қиындықтары баланың  жазуында көрінеді.

      К.Г.Коровиннің жұмысының І бөлімінде нашар  еститіндердің орфографиялық заңдылықтарды  меғгеруі талданады, К.Г.Коровин осылай қорытындылады.

      Бұл жағдайдан кейін жалпы мектептегі механикалық байланыс арнайы мектепте қолдана алмайды. Нашар еститіндер орфографиялық іс-тәжірбиелік жұмыстарда көосетіледі. Олардың сабағында өатесіз жазуды ескерту орынсыз болады,еститіндерге жарты сағат көлемінде жазумен жұмысты жүргізу,үлкен көлемде дыбысты үлгіде сүйенеді жазу түрінде емес.

      Осымен  бірге ескере кететін жағдай, қатесіз  жазуды меңгеру ғана емес,оларды сезіну,(жазбаша  үлгіден кейін оның әріптік,буындық,морфологиялық  құрылысы) тілдік құрамында көрсетіледі: арнайы  орфографиялық жаттығулар ауызша және жазбаша тілін дамы ту қолданылады.Қиындықтардың жолын табуда нашар еститіндердің есту деңгейін қарастыру, ауызша және жазбаша  тілдік  әрекетін шешеу болып табылады. Бұл қиындықтыңжолын шешу нашар еститіндерде ерекше ұйымдастыру жұмыстарын, дыбысты-әріптік талдауларды талап етеді.

      Орфографиялық жұмыстарды ұйымдастырудың тағы бір  түрі,қатесіз жазудың үлгісі, орфоэпиялық  және орфографиялық бір-бірімен байланысты ауызша айтуда меңгерілуі керек. Бұл негізінен актуалды түрде ерекше  дыбыстарды өзекті дұрыс айтпау, психологиялық талдау кезінде орфографиялық қиындықтарды меңгеру естуі нормадағы тұлғаларда: морфологиялық түбірді түсіндіру фонетикалық және орфографиялық жазбаларды түсінуінің негізгі құралы болып табылады... Бүл қарама-қайшылық грамматиканың морфологиялық айырмашылықтарды шешуге өз үлесін қосады.

§4.Қатесіз жазуды үйрету жұмыстары 

            Орфографиялық дағдылар құрылымының нәтижесі бойынша, келесі жұмыс түрлері белгіленеді:

      Графикалық  дағдыны дамыту(әріптердің жазылуы,әріптік  байланыс, буындар, сөздер, жаттығу, мәтін. Грамматика және қатесіз жазу дыбысты  байланыстырып оқу, грамматикалық тізбекті қалыптастыру,есту қабілетін дамыту және дыбыстарды дұрыс айтқызу, дыбыстарды үйрету,әріптерді,оларды жіктеу, естуге ажырату, алфавитті меңгерту,грамматикалық және орфографикалық тәртіп,тиісті жаттығулар тіл дамыту сабағында өткізілу керек, грамматикалық үйретуде өзіндік жазбаша жұмыстарда үлкен рөл атқарады.

      Тиісті  тілдік дағдылар мен олардың  бірліктерін  талдау. Бұл тапсырмада қатесіз жазуды үйрету сабағына тән ерекшелік емес, қатесіз жазуды меңгеруге арнайы көзқарас  қажет. Түрлі талдау жұмыстары  бар (дыбыстық, дыбысты - әріптік,  буындық,  морфемалық, морфологиялық,  синтаксистік,  мағыналық, араласқан арнайы орфоэпиялық және орфографиялық).

     Графикалық  жазбада, орфоэпияда, дұрыс айтуда, нақты орфограммалық  негіздерін үйретуде  жазу түрлерін танып меңгеруді  үйрену. Тану  критерийлерін  үйренуде бар,  пәрменімен  ажырату керек, тексерілген және тексерілмеген  жазулар, нашар еститіндер алдын  ала «дайын» орфограммалардың  дұрыс нұсқасын  меңгеру  қажет. Нақты айтқанда әріптер мен сөздердің  морфологиялық  сипаттамасы. Бұл  тапсырманың шешілуі дұрыс жаттығулардың  жүргізілуіне тиісті  дыбыстарды  айту  оппозициялық  жағдайларды  жіктеу, дұрыс айту  және  жазу болып табылады. Орын  толтыру  жұмыстарын жоспар бойынша  орфоэпиялық (сабақтарда дұрыс айту) қалыптастыру  сабақтарына бөлінеді (1-4 сынып) және грамматика, қатесіз  жазу сабақтары  (6 сынып)

     Нашар  еститіндерге  орфограмманы  тану  және жіктеу  үшін жазу түрлері  сенімді  түрде  мағыналы болу  қажет. Бұл  тіл  ғылымдарында  және психологияда  дәлелденген. Осы себепті  Д.Н.Богоявленский (орыс тілінің қатесіз жазылуы  және оның құрылымы)  грамматикалық  ұқсастықтар  және грамматикалық  жазбаларды  меңгеруді шешуші  рөл деп біледі: орфограмманы  білу үшін оның грамматикалық мағынасына мән берілу керек.

     Нашар  еститін балаларда грамматикалық  критерийді  меңгеру және оларды  ажырату  шектелген. Көрсетілген  ұқсастық  меңгеру түрлері және орфограмма  түрлері негізгі тасымалдарды да және қатесіз  жазылуында  көрсетілу  керек.

     Сабақтарда  орфографиялық  дағдылар  морфологиялық  және синтаксистік тұрғыда тиімді  грамматикалық  дағдыларды  қамтиды. Қатесіз  жазуды  үйрету сабағы дыбыстарды  тиімді айту құралы ретінде әріпті – дыбыстық құрамының тілі  әдебиеттерді  айтылу  нормасымен меңгеріледі.

     Көптеген  әдебиеттердің  орфоэпиясын  меңгеруде  нашар  еститіндер  графикалық дамиды және орфографиялық  қырағылық,  байқампаздық,  есте сақтауға  жаттығады (көру арқылы, есту, қозғалыс) салыстыруды  үйренеді, ажыратады,  ой қорытындылайды, индуктивті  және дедуктивті  әдіспен  танысады. Бұл жұмыстың: сенсорлы даму,  тиісті ой операциясын  көруге болады.

     Жұмыстың  нәтижелі  болуы үшін әрдайым  мұғалім  оқушыда  қалыптасып  жатқан  орфографиялық  машықтарды  бақылап  отыру керек. 
 

§5. Нашар еститіндер мектебінде қатесіз жазуды

меңгерудің  қарапайым курсы  мазмұны

және  оны iске асыруының  ұйымдастыру ерекшелiктерi 

     Нашар еститіндер мектепт сыныптарындағы  қатесiз жазудың қарапайым курсы, үлкен көлемде зерттеледi жаппай мектептiң бастауыш сынып бағдарламасына негізделеді.

     Курстарға келесi тақырыптар кiредi: «Қатесiз жазу дауыстылармен ызың қатар, сөз, ажырату  э әрiп басында және және зат  есiм және сын есiмдердiң екпiнсiз  жариялы сөздiк қорларында қосымшалар, аяқтаулардағы қатесiз жазуы й (қоспағанда кейбiр күрделi жағдайлар) жеке дара, сәйкес, тiркестердiң қатесiз  жазуы екпiнсiз аяқтаулардың етiстiктердiң  кең таралғандары, ұяң және сәйкес ортаға және жұмсақтықтың белгiсiнiң  сәйкес жариялы қосымша айтылмайтын  сөздерiнiң аяқтарындағы дауыссыз қатесiз  жазу - чк.-ться және тся тұлға, қатесiз  жазу чн, айыру белгісі ь, ь зат  есiм женс.род 2ден жiктiк жалғаулардың  талдауынан кейiн, жиiрек сөздердегi тасымалдаудың жағдайлары, үлкен  әрiп етiстiктермен, емес атымен меншiктi және тексерiлмейтiн жазуы бар  зат есiм және есiмдiктермен, қатесiз  жазумен ұсыныс, сылтауларды Бөлек  жазу басында.

балалар меңгеруге тиiстi: нүктелер, сұраулы  және леп белгiлерiнiң қойылуын сөйлемнiң  соңында, үндеу және автор сөзiнiң  жанында үтiрдің қойылуын білу керек. Бағдарламаның емле материалы концентрлi орналастырған.

      Емле  талаптары сыныпта орыс тiлi бойынша  жұмыстың әртүрлi бөлiмдерiне қосады:

      Орыс  тілінің І-V сынып аралығында орфографиялық талаптарды әр түрлі бөлімдермен іске кірістіріледі: «Дыбысталуды оқыту», «Тіл дамыту», «Грамматикалық дағдыларды қалыптастыру», «Дыбыстарды оқыту» оқу бағдарламасында барлық жазудың түрлері қамтылады.Фонетикалық сипатта тексерілген және тексерілмеген жазбаның (екпінсіз дауыстылардың қатесіз жазылуы,дауыссыз дыбыстардың сөз соңында келуі,дауыссыздардың қиылысуы, сөз алды қосымшалар без-,раз-,воз-және т.б.)көрсетілген. «Тіл дамыту» бағдарламасында әр түрлі жаттығулар (екпінсіз дауыстылардың жазылуы, дауысты және дауыссыз,сөйлем алды етістіктер) орфографиялық ережелер қамтылған. «Грамматикалық даңдыларды қалыптастыру»бөлімінде арнаулы айдар «Грамматика және қатесіз жазуды жетелеп түсіндіру» қамтылған І-ІІ сыныптағы орфографиялық және тыныс белгілер ережесі және дәптерге дұрыс таза жазу туралы көрсетілген.

      Көптеген  орфографиялық және тыныс белгілер ережесін бірінші бес жылдық білім  беру уақытында игеріледі.(екпінсіз дауыстылар,алфавит,ұяң және қатаң  дауыссыздар). 

      «Грамматика және қатесіз жазу» бағдарламасында  Viсыныптың барлық білім дағдылары қамтылады.Жыл басынан білім басталып білім берудің алтыншы жылыда қорытындылады.

      VІ сыныптың  грамматикалық және тыныс белгілер материалдары грамматикалық тақырыптармен байланысты,фонетика,графика,сөз құрамы,сһз таптары,сөз байланысы,сөйлемнің құрылыстарымен байланысты болады.Бұл әдіспен I-Vсыныпта орфографиялық тақырыптар (I-IIIсыныптар) дайындық кезеңінде берілсе,(«грамматикаға дейінгі орфография деп аталады)»материалдың жүйесі VІсыныпта қатесіз жазумен байланысты.(орфографикалық грамматика).

      «Қатесіз  жазуды оқыту», «Тіл дамыту»бөлімдерінде  нашар еститіндер білімнің мына бөлімдерін қамтып шығады: «топтау және сатылы тақырыптардың орналысуы», орфографиялық  дайындық кезеңі, орфографиялық және тыныс белгілерді меңгеру курсы.

      Көрсетілген білім қоры тек ғана орфографиялық  дағдыны ғана қалыптастырмау керек  және орфоэпияда да, өзіндік жазба  жұмыстарында, жаттығу сабақтары  өтілуі тиіс. 

§6.Орфографиялық сабақ құрылымының әдістемелік ережелері 

      Сабақтың  орфографиялық құрылымы мына факторламен  анықталады: орыс тілінің қатесіз  жазуының ерекшеліктері, алфавиттік кестесі (лингивистикалық фактор), орфографикалық дағдылардың құрылымы мен маңызы, нашар еститіндерді арнайы спецификалық әдістерін дамыту сабақтағы болатын  өзгерістер (психологиялық фактор) арнайы мектептегі педагогикалық талаптар (дидактикалық фактор). Бұл факторлар бір-бірімен тығыз байланысты, сол себепті сабақтағы орфографиялық тізбек ережелер, психологияда тіл ғылымында, дтдактикада да қамтылады. Нашар еститіндерді оқыту барысында мұғалім тек орфографиялық дағдысын ғана қалыптстырып қоймай,сол білімді ауызша және жазбаша тілін дамутада да тиімді қолдана білуі шарт. Орфогрфиялық дағды – бұл тілдік дағды, әрбір орыс орфограммасы (жазудың морфологиялық, фонетикалық немесе дәстүрлі түріне қарамастан) мағыналылықты қамтиды. Семантикалық негіз, фонетикалық және грамматикалық құрылымы (мағынасы бойынша қамтылады, игерілген тақырыптармен тңлдңк ерекшеліктер әріпті-дыбыстық түрде анықталады)

     Сол себепті орфографиялық сабақ  нашар еститіндерге негізгі пән  ретінде қамтылады (мысалы, сөйлемдердің  сөздік  құрылысы, меңгеруге тиіс қатесіз жазу, дыбысталу, мәтінге  сұрақтарды жазбаша түрде жауап  беру, орфографиялық және орфоэпиялық  қиындықтары бар сөйлемдер  және шығармалардың  өлеңдері). Қалған  орфографиялық  сауаттылықты дамытатын  тиісті  жаттығулар тура және жанама  бағытталған (келесілер, мысалы, лексикалық және грамматикалық талаптар,  дыбысталуды  қалыптастыру, оқу дағдыларын  дамыту) болуы керек. Бұған: дамытуға арналған сабақтар, жазбалар,  жаңа сөздерді  айту, сөз тіркестері мен морфемалық  талдау,  сөздерді  грамматикалық  талдау,  грамматикалық  түсініктерді  қалыптастыру,  әріпті – дыбыстық  талдау, әдебиетті оқуда  орфоэпия және орфографияны  меңгеру және т.б.