Дарынды балалармен жеке-дара жұмыс жүргізудің психологиялық-әдістемелік нұсқаулары

Эксперимент бөлімінің міндеттері:

1. Эксперимент  әдістемелері жөнінде тиісті әдебиеттерді оқып,  терең талдау.
2. 5 сынып оқушыларына арналған әдістемелер кешнін іріктеп талдау.

 

№1 әдістеме

Әдістеме атауы:   Е.Е. Туниктің дарындылықты анықтау негізіндегі шығармашылық ойлауды зерттеу әдістемесі.

Мақсаты: Шығармашылық ойлаудың түрлі көрсеткіштерін  -  сөздік-шығармашылық ойлау,  көрнекі-бейнелік ойлауды бағалау,  дарындылықтың негізін анықтау.

Шығармашылық ойлау бағасының көрсеткіштері:

· ой жүйріктігі  (жеңілдігі,  өнімділігі)  -  бұл шығармашылық ойлаудың жүйріктігін сипаттайды.

· ой икемділігі  -  тез ойлауға көшуге сипаттайды.

·  ой ерекшелігі  -  ойдың даралығын білдіреді.

·  ойдың  нақтылығы  - шығармашылық ойлаудың логикалылығын,  бірдйлігін,  дұрыс шешімге келуді білдіреді.

Алынған нәтижелер сандық және сапалы талдауға,  математикалық-статистикалық өңдеуге дайындалды.

Әдістемелік зерттеу нәтижелері.

Зерттеу зорлық-зомбылықсыз,  ішкі қалау ниеті жағдайында өтті.  Көптеген балалар өте үлкен ниетпен жауап берді.

1-ші  субтест.  Газетті  қолдану.  (вербалды сала).

Бұл тест бойынша кейбір балалар қиналды.  Жиі кездесетін жауатар мынандай болды:  «шапка,  ұшақ жасау,  газетті жамылу,  астыға төсеу,  оған бірнәрсе орау тағы басқа ерекше болған жауаптар:  «палатка етіп,  ойынға  қолдану және газет коллекциялау пакеттерді жапсыруда қолдану».

Өте көп ұпайлар санын Жулдыз  (35), Менслу  (33)  жинады.

2-ші субтест.  Қорытынды.

Бұл тестке де көп балалар қиналды орташа алғанда 3 минут ішінде 3 жауап берілді.  0-ден 5 жауапқа дейін берді.  75 жауап берілді.

Жиі кездесетін жауаптар: «адамдар мен аңдар бір-бірін түсініп,  әңгімелесетін болады.  Бір-біріне қонаққа барып,  көмектесетін болады».

Ал ерекше деп танылған жауаптар:  «Аңдар олимпиадаларға қатысатын болады,  ғылымды алға жылжытатын болады,  теледидар құрайды,  адамдармен бірге оқып  -  өмір сүретін болады».

Жоғары нәтижені Алмас пен Ринат көрсетті.

 

3-ші субтест.  Бейнелеу.  (бейнелік сала).

Балалар түрлі өз қалауы бойынша суреттерді салуы тиіс болады.  Көптеген балалар адам,  клоуы,  үй суреттерін салды.

Ал ерекше суреттер еркін тақырыпта болды.  Олар:  түнгі теңіз,  шаршаған өзге планеталық адам,  бассейндегі қайық,  жемістері бар тәрелке.

4-ші субтест.  Жасырылған  форма.

Мұнда балаларға заттар жасырылып сипатталады.  Олар сол зат сипатына орай жауап беруге тырысады.  Жиі берілген жауаптар:  шелек,  адам,  күн,  тышқан.

Ерекше сирек жауаптар:  тиын  (ақша),  көйлек,  стақандағы шыбын,  молекула,  су перісі,  шанышқы.

Алынған зерттеу нәтижелері арқылы балалардың шығармашылық ойлау табиғатын зерттеуге,  әрі педагог-психологтар өз қызметтерінде қолдануға,  ерекше дарынды,  талантты адамдарды іріктеуде кеңінен  пайдалануға болады.

 

№2  әдістеме.

Екі аса ерекше дарынды балалардың интеллект құрылымын зерттеу үшін Р. Амтхауердің тестісі қолданылды.  Бұл тест кәдімгі топтық интеллектуалды тест болып табылады.  Тест тапсырмалары вербалды және сандық материал әрі бейнелерден тұрады.

Әдістеме атауы:  Р. Амтхауердің интеллект құрылымын зерттеу тестісі.

Әдістеме мақсаты: оқушылардың жалпы ақыл-ой деңгейін анықтауға мүмкнідік береді және жекелеген субтестілерді орындаудағы нәтижелілік  -  оқушылардың интеллектісінің жекелеген құрылымын бағалауға мүмкіндік туғызады.

Сынауға алынған балалардың жеке тұлғалық ерекшеліктрі жайлы толық білу үшін,  психогеометриялық тест қолдануды ұйғардық.

 

№3  әдістеме  атауы:  Психогеометриялық тест. 

Әдістеме мақсаты:  бес фигураны қалау бойынша жеке психологиялық мінездеме беру.

Әдістеменің жабдықталуы:  5 фигура  (квадрат,  шеңбер,  ирек сызық)  бейнелері салынған үлестірмелі бланк.

Әдістеме барысы:

Әдістеме келесі нұсқау көмегімен түсіндіріледі.

«Балалар алдарыңдағы,  фигураларды ұнату ретімен алдарыңызға тізіп қойыңыздар.

Балалардың психогеометриялық типтерінің мінездемесі.

Балалардың көпшілігі ирек сызықты қалаған.  Бұл фигура креативтілікті,  шығармашылықты,  интуитивтілікті,  интегративтілікті,  мозайкалылықты,  бейнелілікті білдіреді.  Ойлаудағы үстемдік еткен  синтетикалық стиль болып табылады.  Иректі ұнатқандарға түрлі идеяларды тудыру және соның негізінде ерекше бір жаңа нәрсені құру тән болады.  Мұндай ойлау түрі иректі ұнатқандарға тұтас,  үйлесімді бейнелер мен тұжырымдар құрастыруға мүмкіндік береді.

Иректі ұнатқандар  -  креативтілік символы шеңбер топты тұрақты етіп біріктіреді.  Бұл балалар өте жақсы коммуникаторлар,  өте жоғары сезімталдықпен,  жетілген эмпатиямен ерекшеленіп,  дараланады.  Шеңбер де ирек сызық сияқты «оң жақ жарты шар»  ойшылдары.  «Оң жақ жартышар»  ойлауы  -  өте  бейнелі,  интуитивті,  эмоционалды боялған,  талдағыштан гөрі интегративті болып табылады.

Линейлі формаларды  (төртбұрыш,  үшбұрыш,  тік төртбұрыш)  аз балалар таңдаған.  Бұл психогеометриялық типтер талдағыштық  «сол жақ жарты шарлы»  ойлаумен және ситуацияны терең әрі тез талдауға қабілеттілігімен сипатталады.

 

№4 әдістеме.

Әдістеме атауы:  Ньюттеннің мазасыздануды және қажеттіліктерді зерттеу әдістемесі.

Әдістеме мақсаты: Оқушылардың мазасыздануы мен қажеттіліктерін зерттеу және тұлғааралық және оқу іс-әрекетіндегі мазасыздануды анықтау.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2.  Дарынды балалармен жеке-дара  жұмыс жүргізудің психологиялық-әдістемелік  нұсқаулары

 

 

1.  Практик психологтың  дарынды балалар және мұғалімдермен  жұмыс істеу бағдарламасы.  (Матюшкин  А.М. бойынша)

Бұл  бағдарлама практик психологқа дарынды балалармен түрлі даму кезеңдерінде жұмыс жүргізуде үлкен басшылық рөл атқарады.

 

Дарынды балалар проблемалары.

Лета Холлингуарт дарынды балалар алдында тұрған бейімдеу проблемаларын түсінуде үлкен елеулі үлес қосты.  Ол проблемалар  төмендегілер:

• мектепке немқұрайлылық.  Мұндай қарым-қатынас оқу бағдарламасы дарынды балалар үшін қызықсыз әрі жалықтыратын болғандықтан пайда болады.
• Ойынға қызығу.  Дарынды балаларға күрделі ойындар ұнайды,  ал құрбылары ойнайтын ойындар қызықсыз болады.  Сондықтан да,  дарынды бала оқшауланып, өзіне-өзі терең бойлайды.
• Философиялық проблемаларға шолу.  Дарынды балаларды өлім, өлімнен кейінгі өмір,  діни дәстүрлер мен философиялық проблемалар сияқты құбылыстар толғандыратын болады.
• Дене,  интеллектуалды және әлеуметтік даму арасындағы сәйкессіздік.  Дарынды балалар әдетте өзінен үлкен балалармен араласып,  достасқанды ұнатады. Сондықтан да,  оларға лидер болу қиындық келтіреді.
• Жетіліп кемелденуге ұмтылыс.  Дарынды балалар үшін жетіліп кемелденудің ішкі қажеттілігі тән болады.  Осыдан барып,  қанағаттанбаушылық,  өзін-өзі төмен баға беру өріс алады.

Зерттеулер дарынды балалардың жаңа жағдай-ситуацияларға аса сезімтал болады.  Сондықтан да,  дарынды оқушылармен жұмыс істейтін мұғалімдер келесі қадір-қасиеттерге ие болуы тиіс.

Дарынды балалармен жұмыс істеу үшін қажетті қасиеттер.

( “Astor”  американ бағдарламасының критерийлері).

Мұғалім міндеттері:

1. қайырымды әрі әділетті болу;
2. дарынды балалар психологиясының ерекшеліктерін білуі тиіс,  олардың қажеттіліктері мен қызығуларын сезінуі тиіс;
3. ақыл-ой дамуы жоғары деңгейде болуы тиіс.
4. Қызығуы мен шеберлік шеңбері кең болуы тиіс;
5. Педагогикалықтан тыс басқа бір білімі де болғаны абзал;
6. Дарынды балаларды оқытуға байланысты түрліше міндеттерді орындауға дайын болуы тиіс;
7. Белсенді әрі өте қозғалғыш болғаны жөн:
8. әзіл сезімі болғаны дұрыс (бірақ сарказм емес);
9. икемді,  әрі өзін үнемі жетілдіріп отыруы тиіс;
10. шығармашылық,  мүкін болса,  жеке дүние танымы дәстүрлі емес болғаны дұрыс;
11. денсаулығы балалармен жұмыс істеуге арнайы жоғары білімнен соңғы дайындығы болуы керек және әрі қарай арнайы білім алуға дайын  болуы тиіс.

Дарынды балаларда дамыту керек болатын маңызды қабілеттер мен шеберліктер

1. танымдық қабілеттер мен дағдылар
• үлкен ақпарат көлемін меңгеру
• бай сөздік қор.
• себеп-салдарлы байланыстарды анықтау.
• жасырын тәуелділіктер мен байланыстарды табу.
• қорытындыларды жасай білу.
• күрделі проблемаларды шешуге қатысу.
• ақпаратты ұйымдастыру.
• көзге көрінбейтін айырмашылықтарды байқай білу шеберлігі.
• ситуацияларды талдай білу.
• процестің өзі сияқты нәтижені де бағалай білу шеберлігі.
• болжам құра білу
• идеяларды практикада қолдана білу.
• ойлаудағы сыншылдық
• жоғары дәрежедегі білуге құмарлық.

 

2. шығармашылық қабілеттер.
• қатерге қабілеттілік
• дивергентті ойлау
• ойлау мен іс-әрекеттегі икемділік
• ойлау тездігі
• ерекше идеялар айта білу,  жаңа нәрсе ойлап табу
• бай қиял
• жоғары эстетикалық құндылықтар
• дамыған интуиция
3. эмоционалды аумақ ерекшеліктері.
• реалистік  мен -  тұжырымдама
• өзгелерге сыйластық
• адамдарға эмпатикалық қарым-қатынас
• өзге адамдар ерекшеліктеріне шыдамдылық
• өзін талдауға бейімділік
• сынға шыдамды көзқарас
• тапсырманы орындаудағы табандылық
• жарысқұмарлық
• ойлаудағы тәуелсіздік
• әзіл сезімі
• өз күші мен қабілетіне сенімділік
• ішкі мотивация

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Біз өз зерттеу жұмысымызда осы салада пайдаланатын ұғым,  түсініктердің мәнін ашып,  өзектілігін дәлелдедік.  «дарын»,  «дарындылық»,  «қабілеттілік»  тағы басқа ұғымдарға дара тоқталдық.

Ғалымдар дарындылық ұғымын қаншалықты зерттесе де,  осы күнге дейін оның тұрақты анықтамасы жоқ.  Дарындылықтың пайда болу туралы көзқарастар да әр түрлі екенін анықтадық.

Бүгінгі күнде дарындылық мәселесі түбегейлі шешілмеген,  және дағдарысы мен дарындылық табыстылығы арасында қарама-қайшылық бар.  Дарныдылық нәресте шақтан пайда болады,  ол үнемі дамытуы қажет етеді.

Арнайы ұйымдастырылған оқыту процесінің өзі оқытушы мен дарынды оқушының арасындағы түрі жағынан бірлескен-диалогтық,  ал мазмұны жағынан танымдық іс-әрекеттерді жүзеге асыруға болады.  Осыған байланысты дарынды баланың жеке тұлғалық дамуы жүреді.

Қабілетті біріккен іс-әрекет контекстінде субъект -  убъект қатынасы ретінде қарастыру ғана,  нышандардың дарындылыққа айналу механизмдерін түсіндіруге көмек береді.

ХХІ ғасырдағы білім  беру дарынды балаларды айқындау мен диагностика ұйымдастырудың жаңа жолдарын талап етеді.  Баланың дарындылығын айқындау,  дамыту мәселесі нақты көрінетін,  баланы қарқынды физиологиялық,  интеллектуалдық шағына сәйкес келетіндігін,  әрі этникалық аспектіге негізделетінін білдік.  Дарынды баланың психикалық даму деңгейін анықтап,  жалпы және арнайы қабілеттілігінің даму мүмкнідіктерін аштық.

Дарынды баланың дамуындағы кедергілер анықталды.

Дарындылық мәселесі әрі қарай зерттеуді қажет етеді.  Бұл көпжақты,  көп құрылымды,  көп сипатты мазмұнды да,  мәнді де,  құрылымы мен даму бағыт-бағдары әлі де көптеген ізденістерді қажет ететін,  шеті табылмаған жұмбақты құбылыс пен процестің бірі болып табылады.

Әдебиеттерге шолу жүргізу,  бізге дарындылық мәселесін әр түрлі көзқараста жүргізуге көмектесті.  Берілген жұмыста дарындылықтың оқушыларда қалыптасуы мен дамуына көңіл бөлінді.  Бұл зерттеу жұмысы дарындылық проблемасы бойынша көптеген сәйкес жұмыстарды толықтырады.

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

1. Концепция выявления,  поддержки и развития одаренных детей в Республике Казахстан.  Дарын.  Информационно-методический сборник.  №3, 1999, с. 24.
2. Закон Республики Казахстан «Об обраовании»  -  Учитель  Казахстана. №21-24,  1999.
3. Матюшкин А.М.  Загадки одаренности.  -  Москва,  1993,  220с.
4. Чудновский В.Э.  Одаренность:  дар или … - Москва,  Знание,  1990,  с. 15-28.
5. Учителю об одаренных детях (пособие для учителя) под ред.  В.П. Лебедевой.  В.И. Панова – Москва,  Молодая гвардия,  1997, с. 18-26.
6. Психология одаренности детей и подростков (под.ред. Н.С. Лейтеса,  - Москва.  Издат. Центр  «Академия»,  1996,  с. 4-55.
7. Лейтес Н.С.  Об умственной одаренности.  – Москва,  1960.  С. 158-171
8. Краткий энциклопедический словарь.  Москва.  Юрид. Литер.  1997,  с. 13-17.
9. Яковлев Е.  Развитие творческой одаренности детей школьного возраста  (школьный психолог) №39,  2001,  с. 6-7.
10. Готсдиннер А.Л.  К проблеме многосторнних способностей.  Вопросы психологий.  М,  1991,  №4,  с. 82-88.
11. Лейтес Н.С.  Способности и одаренность в детском возрасте.  -  Москва,  1984.  С.3-12,  54-68.
12. Педагогика и психология одаренности школьников  (под ред.  У.Б. Жексенбаевой,  А.К. Сатовой -  Аламты,  2002,  248с.
13. Одаренные дети  (пер. с анг. // общ. Ред.  Г.В. Бурлинской и В.С. Слуцкого. – м., 1991.  . 151-166,  166-314,  191-194.
14. Асмолов А.Г.  Личность как предмет психологического  исследования.  -  Москва,  изд. МГУ,  1984.  105 с.
15. Выгодский Л.С.  История развития высших психических функции.  В собр. Соч.  в 6-томах.  3 том.  Москва,  Педагогика,  1983.  С. 86-97.
16. Штерн В.  Умственная одаренность:  психологические испытания,  умственной одаренности в их применении к детям школьного возраста.  Пер. с нем.  А.П. Болтукова  (под ред.  В.А. Лукова  - Спб:  Союз),  1997.  С. 61-88.
17. Жұмабаев М.  Педагогика  Алматы,  1992.  24-26 б.
18. Савенков И.А.  Одаренные дети в детском саду и школе  (уч.  Пособие для студ. Высш.  Учеб. Завед.) – Москва,  Изд. Центр «Академия»,  2000.  С. 29-30.
19. Карне М  Одаренные дети. – Москва,  Знание,  1991,  360 с.
20. Чудновский В.Э.  Воспитание способностей и формирование личности.  Москва,  1986.  С. 4-32,  41-55.
21. Туник Е.Е.  Тест Е. Торренса.  Диагностика креативности. С.-петербург,  2000,  с. 50-60.
22. Дружинин В.Н.,  Хазратова Н.В:  Экспериментальное исследование формирующего влияния среды на креативность  (психологический журнал).  1994,  т.  15.,  №4,  с.83-93.
23. Матюшкин А.М.  Таланты нужно беречь.  /Мир психологии,  №1,  2000.  208 с.
24. Айзенк Г. Дж.  Узнай свой собственный ІQ. – Москва,  1996. С. 35-47.
25. Гильбух Ю.З.   Умственно одаренный ребенок.  Киев,  1993.  с.  11-23.
26. Семенов И.Н.  Возрастные особенности одаренных детей  //Инновационная деятельность в образовании  1994,  №1,  с. 56-64.
27. Кулемзина А.  Кризисы детской одаренности.  Школьный психолог,  № 41,   2002,  с. 4-5.
28. Моляко В.А.  Проблемы психологии творчества и разработка подхода к изучению одаренности.  Вопросы психологии,  №5,  1994.  С86-95.
29. Мелхорн Г.  Гениями не рождаются.  Общество и способности человека.  -  москва,  1989,  с. 107-135,  147-153.
30. Холодная М.А.   Существует ли интеллект как психическая реальность?  //Вопр. Психол.  1990.  №5 . с. 121-128.
31. Бекбаева К.  “Дарын”  ақпараттық-әдістемелік жинағы. №2,  2003.  Ауыл мектебінде дарынды балалармен жұмыс жүргізу жүйесі. Б.104
32. Клименко В.В.  Психологические тесты таланта.  Харьков,  1996, с.69-75.
33. Этнопедагогика и проблемы одаренных детей св системе образования (материалы Международной научно-педагогической конференции) Аламты 2000г.  447с.
34. Матюшкин А.М.,  Сиск Д.А.  одаренные и талтнливые дети. Вопр. Психол.  1989.  №4.
35. Попова Л.В.  Что такое одаренность  //Школа здоровья,  1995.  №1.