Дарынды балалармен жеке-дара жұмыс жүргізудің психологиялық-әдістемелік нұсқаулары

Жалпы ақыл-ой қабілеттілігіне біршама психологтардың зерттеу жұмыстары арналған. "Ақыл-ой» мүмкіндігінің біртұтас сипаттамасын, жиі «интеллект» сөзімен белгілейді. Психологияда бұл термин аумағында дау-жанжал туылуда: интеллект құрылымының күрделілігі анықталуда, оның әр түрлі сапалы түрлері бөлінуде. Бірақ бұл терминнен бас тарту дұрыс емес секілді көрінеді. Ол таным және шығармашылық мүмкіндіктердің өзіндік деңгейін белгілеуге арналады (ақыл-ой сферасында), яғни көбіне «ақыл-ой дарындылығы» түсінігінің термині ретінде қолданылады.

Интеллект - өсіп жатқан адамның түрткі болулары мен ұмтылыстарымен біртұтас дамуы күмәнсіз. Ақыл-ой дарындылығы интеллектке сай келмейді. Дарындылық - бұл жеке тұлғаның ерекше қүрылымы.

Ақыл-ой дарындылығының арнайы  түрлері, яғни философиялық-теоретиялық жаттығуларға, қоғамдық іс-әрекетке, қандай да бір ғылым аумағында, техникаға немесе ұйымдастырушылық -практикалық іс-әрекет түрлеріне дарындылық - Мәселенің маңызды бөлігі болып табылады.

Ақыл-ой дарындылығы - бұл жалпы және жеке ақыл-ой сапасының сәйкес келуі. Психологиядағы бар материалдар, мұғалімдер мен тәрбиешілерді ақыл-ойға байланысты дарынды балалардың 3 категориясына назар аударуға көмектеседі. Бірінші категорияда - өмірдің бірдей шартында ақыл-ой дамуының ерекше жоғары деңгейін көрсететін балалар. Олар жиі мектепке дейінгі және төменгі сынып жасындағы балалардың арасында кездеседі. Екінші категорияда - арнайы, мысалы: математика немесе басқа ғылымның қандай да бір аумағында ақыл-ой қабілеттілігінің белгілері бар балалар. Мұндай оқушылар жасөспірім жаста байқалуы мүмкін. Үшінші категорияда - оқуда табысты болып үлгермеген, бірақ психикасының оригиналдылығымен, танымдық белсенділігімен, сирек кездесетін ақыл-ой қорымен қамтамасыз етілген балалар енгізілген. Бұл жерде потенциалды немесе «жасырынды» дарындылық туралы сөз болып отыр. Мұндай ақыл-ой мүмкіндігі бар оқушылар жоғары сыныпқа дейінгі жаста жиі көрінеді.

Потенциалды дарындылық - бұл қандай да бір іс-әрекет түрінде жоғары жетістікке жету үшін, белгілі психикалық алғышарттары потенциалды болатын баланың психологиялық ерекшелігі. Бірақ бала, бұл мүмкіндіктерді тап осы уақытта қызметтік жетіспеушілікке сәйкес орындай алмайды. Бұл потенциалды мүмкіндіктің дамуы қолайсыз себептермен    бірге         жүруі    мүмкін    (жанұялық    қиын    жағдаймен, квалификацияланған   мұғалім - кәсіпкерлердің болмауынан тағы басқа). Потенциалды     дарындылықты     анықтау,      кезеңмен     жүргізілген диагностика бойынша орындалуы  мүмкін.  Өйткені    әрі  қарай    дамуы туралы, тек кейбір   белгілер бойынша   айтуға болатын, әлі қалыптасып болмаған қабілеттіліктер туралы сөз болып отыр.

Дарындылықтың бұл турлері, бұған дейін айтылып кетілген іс-әрекет түрлерімен сәйкес жүреді. Шығармашылық дарындылығына байланысты дарындылықтың белгілі түрінің креативтілігін бөлуде ғалымдар пікірінде айырмашылық байқалады.

Жасырынды дарындылық іс-әрекетте аздап білдірілген формада көрінеді. Сондықтан да дарындылықты балалардан анықтау және олармен жұмыс жасауда қателер кетуі мүмкін. Осымен қатар, мұндай «перспективасы жоқ балалар» уақыты келе жоғары нәтижелерге жетуі мүмкін. Мүндай қателер келтірмеу үшін, балаларға әдістемелерді кешендік-кезеңді қолданумен диагностика жүргізу қажет.

Шығармашылықта психикалық процестер (ойлау, ес, қиял, эмоциялар т.б.), психикалық күйлер (құмарлық, зерігу, яғни уайымдау мен қылықтың бірлігі) және индивидтің жеке түлғалық қасиеттері байқалады (Н.Д-Р.евитов, А.О.Прохоров). Ғалымдардың айтуы бойынша мүндай түсінік дарындылық типологиясының әлеуметтік критерийлерінен (әлеуметтік маңызды іс-әрекет пен жетістік деңгейінің басқа түрлері бойынша), дарындылықтың психологиялық құбылыс ретінде даму деңгейі үшін   психологиялық критерий жасауға әсер етеді.

•   психологиялық процесс түрінде, ол кейде эпизодтық    түрде    пайда болады,   өйткені   белгілі   индивидтің  жеке  түлғалық  дамуына   әсер етпейді.

•   психикалық күй түрінде, бұл уайым мен жеке тұлғалық өзін-өзі сыйлау үшін ситуациялар іздеу және қалыптастыру ретінде кездеседі. Бірақ ол белгілі   индивид  үшін   «өміріндегі  жалғыз  ғана   мән-мағына»   болып табылмайды

•   жеке тұлғалық мінездеме түрінде.  Бұл «өмірдің жалғыз мағынасы» болып табылатын және шығармашылық актінің кез-келген ситуацияда өмір сүру   қажеттілігінде  көрінетін және кез-келген  іс-әрекет түрінің, әсіресе     жеке     тұлғаға     қызығушылық     туғызатын      іс-әрекеттің орындалуында көрінетін, жеке тұлғалық мінездемелер ерекшелігі .

2. Дарындылық проблемасын зерттеу тарихынан

Бірқатар жас ғалымдар  -  Дж. Гилфорд,  П. Торренс,  Ф. Баррон,  К. Тейлор және тағы басқа психологияда шығармашылық дарындылықтың жаңа шекарасын белгілейтін бірқатар ауқымды ірі зертетулерді жүргізді.  Бұл зерттеулер және жеке-дара айырмашылықтар психологиясы бойынша теориялық зерттулердің шоғырлауына себепші болды.

70-ші жылдардың басында жеке-дара  айырмашылықтар психологиясы практикалық  ғылым болып қалыптасады.  Зерттеулер  білім саласына ығысады.  70-ші жылдардың соңы  -  80-ші жылдардың басында енді мүлдем жаңа,  психологияның қолданбалы саласы  -  таланттылар психологиясы  саласы пайда бола бастайды.

Дж. Гилфорд еңбектері мынаны көрсетті:  мектептің соңында көптеген дарынды балалар ауыр депрессия күйін бастап кешеді,  өз құрбылары мен ересектер өз дарындылығын жасырғысы келеді.

Дарынды балалар мектепте олар үшін даралап оқыту болмағандықтан “дискриминацияны”  сезінеді  (С. Марленд,  1972).

70-ші жылдардың соңында тек  жеке емес,  әрі мемлекеттік  мектептер даралап оқытуды таңдауға  көшті.

80-ші жылдардың басында дамыту  жоғары дарынды балалар мүмкнідігін  дамыту бойынша халықаралық ірі  жоба жүзеге асты АҚШ-та дарынды  балалардың жетекшілігі (лидерлігі)  бойынша оқытудың арнайы курстары құрылды.

Біздің елімізде 20-шы-30-шы жылдары дарындылықты зерттеудің пәні ретінде когнитивті әдістемелер диагностикасы табылды.

В. Штерн дарындылыққа мынандай анықтама берді:  “Ақыл-ой дарындылығы жаңа талаптарға өз ойлауын саналы бағыттау,  жаңа міндеттер мен өмір жағдайларына бейімделудің жалпы ақыл-ой икемділігі болып табылады”.  Дарындылықтың мұндай сипаттамасы оның деңгейлерін саралап бөлуге мүмкіндік берді.

Ерте уақыттан бастап, ХІУ ғасырға дейін данышпандық тек өнерде көрініс береді деген тұжырым қалыптасты.  Мемлекеттік іс-әрекеттенушілерге,  әскери басшыларға,  ғалымдарға данышпандық атағы берілмеді.  Бірақ бұл көзқарасты қайта қарастыруға талпыныс болды.  Аристотель көркем шығармашылықтың интеллектуалдық іс-әрекетпен байланысын ескерген.  “Созерцательная деятельность разума”  терминін енгізе отырып,  ол адам іс-әрекетінің түрлерін ерекшелеуге талпынды.  “Сананың мазмұнды іс-әрекеті”  (ғылыми және көркемдік),  оның ойынша кез-келген басқа іс-әрекеттен жоғары рақымдылық іс-әрекеті  (саяси және әскери)  басқалардан әдемілігімен,  кеңдігімен ерекшеленеді.  Осыған қарамастан Аристотельде шығармашылық процесі белгілі бір деңгейде мистикалық көрінісін жоғалтады.  Оның пікірі бойынша шығармашылық бақылауға жүктелген.  Ол өнер шығармашылығы қажет болып табылатын ережелер,  нормалар қатарына негіздеуге талпынды.  Аристотель көркем шығармашылықты оқу қажет деген талап қойды.

Ертедегі грек философтары данышпандылықты құдай күшімен пайда болды дей келе,  тәрбие мен білімнің маңызды екенін айтты.  Бірақ олар талантты дамыту үшін қоршаған орта мен оқытудың маңыздылығын “құдайылық”  қабілеттілігімен салыстырғанда қосалқы,  екіншілік деңгейдегі іс деп санайды.

Жаңа дәуірде дарындылықтың табиғатын испаниялық дәрігер Хуан Уарте мәнді түрде түсіндірді.  Ол Испаниялық империяның жаңа дәуірдегі перспективасын мемлекеттік қызметте максималды түрде ерекше дарынды балалармен байланыстырды.  Оның зертетуінің негізгі міндеті кәсіптік таңдау мақсатымен қабілеттілігі даралық ерекшеліктерді зерттеу болып табылады.  Бұл зерттеу дифференциалды психологияның пайда болуына үлкен әсер етті.

Х. Уарте іс-әрекеттің кез-келген түрінде анықталатын негізі қабілеттіліктер сапасы ретінде қиял,  ес және интеллектті бөліп көрсетті.  Оның ойынша,  бұл қабілеттіліктің адамда көрініс беруі “ми темпераменті”  бойынша анықталады.  Ол белгілі бір ғылым,  өнер салсында талап етілетін қабілеттіліктерге талдау жасаған.  Осы мақсатпен қолбасшы дәрігер,  заңгер,  геологтар тағы басқа “психологиялық портретін”  құрастырды.  Х. Уарте талант табиғаттан,  генофонға тәуелді дей отырып,  оның дамуы үшін тәрбие мен еңбек қажет екенін айтты.  аДамның табиғи қабілетіне сәйкес келетін мамандықты таңдауда шатаспас үшін,  кіші жасында көмектесетін әдейі ақыл-ойы  мен білімі жоғары адамдарды бөліп көрсету керек.  Жеке тұлғаның қабілет және дарындылық мәселесін Орталық Азия мен Қазақстанның көптеген ғалымдары мен ағартушылары зерттеген.

Арабтың сөз бостандығының негізін қалаушылар  (Әл-Хорезми,  Ферғани,  Әл-Фараби,  Ибн Сина,  Беруни тағы да басқалар)  философия,  логика,  химия,  атсрономия,  география,  медицина,  психология,  сонымен қатар жасөспірімдерді тәрбиелеуді дамыту үшін үлкен үлес қосты.

Осылай,  Әл-Фараби “Бақытқа жету туралы”  трактатында этикалық сұрақтармен қатар,  адам қабілеттілігіне,  оқуды жақсарту мақсатындағы түрлі тәсілдерді қолдануға назар аудартады.

Ғылымды дифференциациялаумен байланысты  (ХІХ ғ.)  психология мен педагогикада адам психологиясы мен қабілеттілігі туралы зерттеу жұмыстары жүре бастады.  Қабілет түсінігінің алғаш негізін қалаушылардың бірі  -  англиялық психолог Френсис Гальтон  (ХІХ ғ.).  Ол  адамдардың даралық ерекшеліктер мәселесін зерттеді.  Ф. Гальтон өзінің “Таланттың тұқым қуалаушылығы:  оның пайда болуы мен заңдылығы”  атты еңбегінде қабілеттің пайда болуының әдістемелік базасын негіздеді және келесі заңдылықтарды бөліп көрсетті.

• Егер адам аса жоғары қабілеттерге ие болмаса,  бір де бір адам қоғамда жоғары дәрежеге ие болмайды.
• Тек жоғары қабілетке ие болатын адамдардың өмірбаяны талдай келе, қабілеттің кез-келген деңгейі тұқым қуалаушылыққа негізделген деген қорытындыға келеді.

Э. Мейман (ХІХІ-ХІХ ғ.ғ.)  дарындылықтың теориялық негізін зерттеуді жалғастырды.  Ол дарындылықтың туа біткен аспектілерін зертетй отырып,  осының негізінде “нышан типтерін”  бөлді.  Осымен қатар,  Мейман табиғи,  жасанды моменттерді біріктіруге ұмтылды.  Бұл феномен түрлерінен дарындылықты ес,  қиял тағы басқа даралық ерекшелітерді зерттей отырып,  олар бөлек адамдарда кездесетінін анықтады,  әрі адамдардағы дарындылықтың деңгейін анықтауға көңіл бөлді.  Э. Мейман дарындылықтың педагогикалық аспектісін:  тәрбие мен дарындылықтың,  табыстылықтың және жұмысқа қабілеттілігінің байланысын зерттеген.

Диффренциалды психологияның зерттелу көзі  -  адамның жекелігі болып табылады,  бұл істің бастауында неміс психологы В. Штерн (ХХ ғасырдың бірінші жартысында) тұр.  Ол ойлау қабілетін бағалаудың шараларын зерттеп,  “ойлау қабілеттерін” зерттеу үшін пайдаланған.

В. Штерн бойынша ақыл-ой қабілетінің белгілері ойлаудың қандай да бір жаңашылдыққа бағытталуы  (ақыл-ой қабілетін естен ерекшелейді)  және сыртқы жағдайға тәуелділікті мінездемелейтін  (өмір талаптары,  міндеттері)  және өзіндік шығармашылық мәні бар данышпандықты ақыл-ой дарындылығынан ерекшелейтін үйренусішілік болып табылады. Үйренусішілік қабілеттің жалпылық белгілері,  ақыл-ой дарындылығын мінездемелік ерекшелігі бойынша,  ақыл-ой қабілеті бар ғана облыстың мазмұнын қамтумен шектелетін талант ұғымын ерекшелейді.

Адам тек түрлі шарттардағы және түрлі облыстардағы жаңа талаптарға оңай үйренісе алатын болса ғана,  ақыл-ой дарындылығымен қамтамасыз етіледі.  Бұл белгілердің бөлінуі зерттелушілерде “санадағы зерттеуді емес,  ақыл-ой дарындылығын” зерттеуге мүмкіндік береді.  Ақыл-ой дарындылығының диагностикасын жасау үшін тесттер сериялары жасалды  (Бине-Симон әдістемесі).

В. Штерн психологиялық теорияда алғаш рет жеке тұлға біртұтастылығы принципіне негізделген,  қабілеттілік пен дарындылықты барлық психикалық процестер мен жеке тұлғалық сапалармен тығыз байланыста қарастырады.

ХІХ ғасырда халықтық ағартуға байланысты,  қазақтың орыс мәдениті негізделуіне,  балаларды жүйелі дамыту және оқыту қажеттілігі туылғаннан қазақ педагог-ағартушылары мен қоғамдық қызметкерлері әрекет ете бастады.  Осылай,  Ы. Алтынсарин  “табиғи ойлау тек өзін қоршаған ортаны қамтамасыз етуге қабілетті,  ал оларды дамыту үшін және оның көрмегенін біліп,  үйренуге тек білім беру ғана қабілетті”  деген.  Біз осыны саналы түрде түсінеміз және осыған қарамастан өз балаларымыздың орысша-қазақша мектептерге береміз.

Жеке тұлғаны қалыптастырудағы тәрбие мен оқытудың шешуші рөлі туралы Мәселені өз шығармаларында Ш. Уәлиханов қарастырды.  Оның ойынша,  ақыл-ой қабілеті мен деңгейі адам мәдениетінде негізінен тәрбиеге жүктелген.  Қазақтардың ақыл-ой қабілеті туралы,  ең жоғары пікірде болды,  “қырғыз-қазақтар табиғатынан ақылды және таң қаларлықтай әсерленгіш".

Абай  Құнанбаев “адамдарды қоршаған ортадағы объективті шынайылықтың табиғи бөлігі дей отырып,  балаға туғаннан білімге ұмтылу дарыны беріледі,  бірақ өсе келе,  ол біртіндеп бұл дарынды жоғалтады”. Ақынның тұжырымы бойынша,  сана мен ақыл-еңбек іс-әрекеті,  еңбек процесінде қалыптасады.  Осылай,  қазақ ағартушылары қабілеттің туа біткенімен келісе отырып,  жеке  - тұлғаның қалыптасуында тәрбиенің күші,  еңбек іс-әрекеті және қоршаған ортаның әсері бар деген.