Мемлекеттіңтүсінігі, мәніжәнеәлеуметтіктағайындалуы

Ұйымдастырушылықнысандарғамыналаржатады:

а) ұйымдастырушылық-реттеуші–бұлбелгілібірқұрылымдардыңқұжаттаржобаларындайындаумен, сайлауларжүргізумент.б. байланыстымемлекеттікоргандардыңқызмететуінқамтамасызетугебағытталғанағымдағыжұмысы;

ә) ұйымдастырушылық-шаруашылық–  бұлбухгалтерлікесеппен, статистикамен, қамтамасызетумент.б. байланыстыжедел-техникалықжәнешаруашылықжұмыс;

б) ұйымдастырушылық-идеологиялық–бұлжаңаданқабылданғаннормативтікактілердітүсіндірумен, қоғамдықкөзқарастықалыптастыруменжәнет.б. байланыстымемлекеттіңәртүрліфункцияларынорындаудыидеологиялыққамтамасызетудегікүнделіктітәрбиежұмысы.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Мемлекет  механизмі (аппараты) 
Мемлекет механизмінің түсінігі. Әдетте заң әдебиеттерінде «мемлекет механизмің және «мемлекеттік аппаратң түсініктері синоним сөздер ретінде қолданылады. Мемлекет механизмі–бұл мемлекеттің міндеттері мен функцияларын жүзеге асыруға бағытталған мемлекеттік органдардың жүйесі. Мемлекет аппаратының, оның барлық бөлімшелерінің мазмұнын қоғамдық өмірдің барлық салаларының тиісті ұйымдаусы мен тиімді қызмет етуні қамтамасыз етуге бағытталған басқарушылық, ұйымдастырушылық қызмет құрайды.

Бұл қызметтің нысандары  көп жағдайда басқарудағы заңдар мен құқықтық механизмдердің қолданылу  шамасына байланысты. Осыған сәйкес мемлекеттік  аппарат қызметінің келесі нысандарын бөліп қарастыруға болады:

1) тікелей басқарушылық–бұл  ғылыми ұсыныстар жасаумен, тәжірибе  алмасумен байланысты, құқықтық  сипатты иеленбеген қызмет түрлері;

2) құқықтық нысандар–құқықтық  заңды сипаттағы қызмет түрлері,  яғни, олар барлық субъектілер  үшін міндетті болып табылады  және мемлекеттік-міндетті салдарды  туындатады. Мемлекет аппараты қызметінің  негізгі құқықтық нысандарына  мыналар жатады:

а) құқықшығармашылық қызмет–бұл нормативтік актілер жобаларын  дайындауға, оларды қабылдау мен жариялауға байланысты қызмет;

ә) құқыққолданушы қызмет–бұл құқықтық нормаларды жүзеге асырумен байланысты қызмет;

б) құқыққорғаушы қызмет–бұл заңдардың сақталуын бақылаумен және қадағалаумен, кінәлі тұлғаларды заңды жауапкершілікке тартумен т.б. байланысты қызмет.  

 

2. Мемлекет механизмінің  құрылымы. Бұл құрылымға мыналар  кіреді:

1) өздерінің тікелей биліктік  функцияларын жүзеге асыру барысында  тығыз байланыстағы және өзара  бағыныстылықтағы мемлекеттік органдар;

2) биліктік өкілеттіктерге  ие емес, алайда, экономика, білім  беру, мәдениет, денсаулық қорғау, ғылым  т.б. салаларда жалпыәлеуметтік  функцияларды атқаратын мемлекеттік  мекемелер мен кәсіпорындар;

3) басқарумен арнайы айналысатын  мемлекеттік қызметшілер;

4) мемлекеттік аппараттың  қызметін қамтамасыз ету үшін  қажетті ұйымдастырушылық,қаржылық  және күштеу құралдары.  

 

3. Мемлекеттік аппаратты  ұйымдастырудың және оның қызметінің  қағидалары– бұл мемлекеттік  органдарды құру мен олардың  қызмет етуіның негізгі бағыттарын анықтайтын бастамашылық ережелер. Оларға мыналар жатады:

1) адам мен азаматтың  құқықтары мен бостандықтарының  артықшылығы қағидасы, бұл қағидаға  сәйкес, мемлекеттік қызмешілер  аталған құқықтар мен бостандықтарды  мойындауы және қорғауы тиіс;

2) демократиялық қағидасы, бұл қағида мемлекеттік органдар  қызметін қалыптастыру мен ұйымдастыруға  азаматтардың кең көлемде қатысуын  білдіреді;

3) биліктің тармақтарға  бөліну қағидасы, бұл қағида билік  органдары мен лауазымды тұлғалар  тарапынан заңсыз әрекеттерді  болдырмауға негізделген;

4) заңдылық қағидасы, бұл  барлық мемлекеттік қызметшілердің  Конституцияны, заңдар мен заңға  сәйкес актілерді сақтау міндеттілігін  білдіреді;

5) жариялылық қағидасы, бұл  қағида нақты бір мемлекеттік  органдардың  тәжірибелік қызметіне қатысты құқық субъектілерінің ақпараттармен танысуын білдіреді;

6) кәсібилік қағиадсы, бүл  қағида мемлекеттік аппарат қызметінде  мейлінше кәсіби қызметкерлерді  пайдалануға қолайлы жағдайлар  жасайды,

7) алқалық пен жалғызіліктіліктің  үйлесу қағидасы, бұл қағида мемлекеттік  аппараттың демократиялық және  бюрократиялық бастамаларының саналы  сәйкестігін қамтамасыз етеді;

8) сайлаушылық пен тағайындаушылықтың  үйлесу қағидасы, бұл қағида мемлекеттік  басқарудағы орталықтандыру мен  орталықсыздандырудың тиімді байланысын  білдіреді;

9) бағыныстылық (иерархичность)  қағидасы, бұл қағида мемлекеттік  органдардың мемлекеттік аппараттағы  әртүрлі деңгейде орналасқанын  білдіреді. 

 

4. Мемлекет органдарының  түсінігі және түрлері. Мемлекеттік  орган– бұл мемлекеттік міндеттерді  орындаушы және осы мақсатта  сәйкес биліктік өкілеттіктерді  иеленген ұйым немесе мекеме. Әрбір мемлекеттік органға мыналар  тиесілі: а) оның оралымды басқаруындағы  мемлекеттік, қазыналық мүліктер; ә) қаржы құралдары, банктегі  есепшот, бюджеттен қаржыландыру  көзі; б) өзіне тән ұйымдастырушылық  құрылымы, онымен байланысты қызметтік  бағыныстылық және қызметтік  тәртіп жүйесі; в) биліктік өкілеттіктердің  қажетті көлемі, олардың негізінде  лауазымдық тұлғалар мен алқалық  органдар заңды міндетті әрекеттерді  жүзеге асырады.

Мемлекеттік органдардың  түрлері:

1. Мемлекеттік қызметті  жүзеге асыру нысанына қарай  мемлекет органдары өкілдік, атқарушылық,  сот, прокурорлық және басқа  да бақылаушы-қадағалаушы органдар  болып бөлінеді.

2. Биліктің тармақтарға  бөліну қағидасы бойынша– заң  шығарушы, атқарушы және сот органдары.

3. Қызметінің құқықтық  нысандары бойынша– құқықшығарушы,  құқыққолданушы және құқыққорғаушы  органдар.

4. Бағыныстылық деңгейіне  байланысты–республикалық және  жергілікті органдар.

5. Өкілеттіктерінің мерзіміне  байланысты–тұрақты (қызмет ету  мерзімі шектеусіз түрде құрылады) және уақытша (қысқа мерзімді  мақсаттарға жету ұшін құрылады).

Қоғамның  саяси жүйесіндегі мемлекет

Қоғамның саяси жүйесінің  түсінігі. Қоғамның саяси жүйесі–бұл белгілі бір саяси функцияларды атқарушы мемлекеттік және мемлекеттік  емес әлеуметтік институттардың жүйесі. Мұндай институттардың қатарына қоғамдық өмірдің билікке байланысты саласына қатысушы мемлекет, партиялар, кәсіптік одақтар және басқа да ұйымдар  мен қозғалыстар жатады. Саяси  жүйе сыртқы және ішкі саясаттың жүзеге асуын қамтамасыз етеді, әлеуметтік топтардың мүдделерін қалыптастырады, білдіреді және қорғайды. Оның сипаты, ең алдымен, осы саяси жүйенің  пайда болған және қызмет ететін әлеуметтік ортасы арқылы анықталады:

1. Еңбек нәтижелері саналы  түрде мемлекеттік ұйымдасқан  адамдардың ерекше тобымен бөлінетін  әлеуметтік орта. Мұндай ортада  меншіктің мемлекеттік және қоғамдық  түрлері орын алады; өзіндік  меншікке рұқсат берілуі мүмкін, ал жеке меншік мүлдем болмайды. Мұндай саяси жүйелерде мемлекеттік  билік қоғамның экономикалық  өміріне тоталитарлы түрде араласады;  мемлекет идеологиясынан өзгеше  ойлау басып-жаншылып отырады;  мемлекеттік идеология, дін, мәдениет, білім, ғылым қалыптасады. Билікте  тек бір саяси партия болады.

2. Әлеуметтік ортаның  екінші түрі қоғамның экономикалық  өмірінің нарықтық-ақшалық негізіне, еркін кәсіпкерліктің тәжірибесі  мен идеологиясына негізделеді.  Мұндай саяси жүйелерде мемлекет  нарықтық экономика үшін жағдайларды  ұйымдастырушы ретінде көрініс  табады, азаматтардың құқықтары  мен бостандықтарын қамтамасыз  етеді. Мұндай жүйеде партиялар  билікті сайлау кампанияларына  қатысу арқылы жаулап алуға  тырысады; құқықтық нысандар саяси  мақсаттарға жетудің негізгі  құралына айналады.

3. Әлеуметтік ортаны ұйымдастырудың  үшінші түрі–аралас түр, ол  конвергенция деген атқа ие  болды. Конвергенциялық саяси  жүйелер бір әлеуметтік ортадан  екінші әлеуметтік ортаға өту  кезінде пайда болады. Конвергенциялық  саяси жүйелерге әртүрлі мақсаттағы  және мазмұндағы көптеген саяси  институттардың араласуы тән  болып келеді.    

 

2. Саяси жүйелердің түрлері.  Саяси жүйелердің пайда болатын  әлеуметтік ортасының сипатына  қарай мынадай саяси жүйе түрлері  болады: тоталитарлық, либералдық-демократиялық  және аралас жүйелер; ал өзара  байланысу сипатына қарай ашық  және жабық саяси жүйелер болады.  

 

3. Қоғамның саяси жүйесіндегі  мемлекеттің орны мен рөлі. Мемлекет  саяси жүйеге белгілі бір жекелеген  органдары арқылы  емес, өзіндік бір саяси, аумақтық, құрылымдық бөлік ретінде кіреді. Ол өз функцияларын басқа әлеуметтік инстиуттармен, партиялармен, кәсіптік одақтармен, жергілікті басқару органдарымен бірлесе отырып атқарады. Ол саяси жүйеде жетекші рөлді иеленген, себебі:

а) оның аумақтық шекараларында  азаматтық белгісі бойынша біріккен халықтың жалғыз ресми өкілі рөлін  атқарады;

ә) егемендіктің жалғыз иесі болып табылады;

б) қоғамды басқаруға бағытталған  әлеуметтік аппараты болады;

в) қарулы құрылымдары болады;

г) құқықшығармашылыққа қатысты  монополияға ие;

д) материалдық құндылықтардың ерекше жиынтығына (мемлекеттік меншік, бюджет, валюта және т.б.) ие.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Құқықтық  мемлекет және азаматтық қоғам

Құқықтық мемлекеттің  түсінігі және қағидалары. Құқықтық мемлекет–бұл адам мен азаматтың құқықтар мен  бостандықтарының толық түрде қамтамасыз етілуіне және құқықбұзушылықтарды  болдырмау мақсатында мемлекеттік  билікті құқықпен мейлінше байланыстыруға  жағдай жасаушы саяси билік ұйымы.

Құқықтық мемлекеттің  мәнін қарастыруда оның негізгі  екі жағын (екі негізгі қағиданы) бөліп қарастыруға болады:

1) мазмұнды жағы– адам  мен азаматтың құқықтары мен  бостандықтарын мейлінше толық  көлемде қамтамасыз етуден, тұлға  үшін құқықтық ынталандыру режимін  орнықтырудан көрінеді;

2) формальды-заңды жағы–мемлекеттік  билікті құқықпен байланыстырудан,  мемлекеттік құрылымдар үшін  құқықтық шектеу режимін орнықтырудан  көрінеді.

Сонымен қатар, құқықтық мемлекеттің  қағидасына мыналар да жатады:

- билікті заңсыз пайдалануды  болдырмау мақсатында оны заңшығарушылық, атқарушылық және сот тармақтарына  бөлу;

- заңның үстемдігі, яғни, биліктің жоғары органымен барлық  конституциялық тәртіптерді сақтай  отырып қабылданған заң атқарушылық  билік актілерімен жоққа шығарылуы,  өзгертіліуі және       тоқтатылуы мүмкін емес;

- мемлекет пен тұлғаның  өзара жауапкершілігі;

- қоғамдағы құқықтық сана  мен құқықтық мәдениеттің жоғары  деңгейі;

- азаматтық қоғамның болуы  және тарапынан құқық субъектілерінің  заңдарды орындауына бақылау  жүргізілуі. 

 

2. Биліктің тармақтарға  бөлінуі құқықтық мемлекеттің  қағидасы ретінде.  Бұл қағиданы алғаш рет Д.Локк пен Ш.Монтескье ұсынған болатын. Қағиданың басты талабы–саяси бостандықты бекіту, заңдылықты қамтамасыз ету және белгілі бір әлеуметтік топтың, мекеменің немесе жеке тұлғаның билікті асыра пайдалануын болдырмау үшін мемлекеттік билікті заң шығарушылық (халық сайлайтын және қоғамды дамытуды заңдар қабылдау жолымен жүзеге асыруға бағытталған), атқарушылық (биліктің өқілдік органы тағайындайтын және заңдар мен оралымдық-шаруашылық қызметті жүзеге асырумен айналысатын) және сот (бұзылған құқықтарды қалпына келтірудің, кінәлілерді әділетті түрде жазалаудың кепілі болып табылатын) биліктері деп бөлу қажет. Және осы әр бір билік түрлері дербес және бір-бірін тежей отырып, өз функцияларын органдардың ерекше жүйесі арқылы және арнайы нысандарда жүзеге асыруы тиіс.

Констиуцияда бекітілген «тепе-теңдік және тежемелік жүйесің  заң шығару, атқарушы, сот билігінің  нақты бір билік түріне қатысты  құқықтық шектеулерінің жиынтығын  білдіреді. Мысалы, заң шығару билігіне қатысты тежемелік жүйесінде  ерекше рөлді Президент иеленген, ол заң шығарушыға қатысты вето құқығын  иеленеді; атқарушы билікке қатысты  тежемелік сипатта болып президент  өкілеттіктерінің мерзімі, импичмент, сенімсіздік вотумы, атқарушы органдардың  жауапты қызметкерлеріне заңшығарушылық құрылымға сайлануға тыйым салу, коммерциялық қызметпен айналысу табылады; сот билігі  үшін конституцияда көрініс тапқан құқықшектеуші құралдар болып мыналар табылады: кінәсіздік презумпциясы, қорғану құқығы, азаматтардың заң мен сот алдындағы теңдігі, іс жүргізудің жариялылығы мен жарыспалылығы, соттарға отвод жариялау және т.б. 

  

3. Мемлекет пен тұлғаның  өзара жауапкершілігі. Бұл құқықтық  мемлекеттің дербес қағидасы  болып табылады. Бұл саяси билікті  шектеудің өзінше бір тәсілі, ол сасяи биліктің иесі ретіндегі  мемлекет пен оны жүзеге асырудың  қатысушысы ретіндегі азаматтың  арасындағы қарым-қатынастардың  адамгершілік-заңды бастамаларын  көрсетеді. Қоғам мен тұлғаның  бостандығын заңшығарушылық нысанда  бекіте отырып, мемлекет  өз шешімдері мен әрекеттерінде белгілі бір шектеулерді иеленеді. Заң арқылы ол өзінің азаматтармен, қоғамдық ұйымдармен, басқа мемлекеттермен қарым-қатынастарындағы әділеттілік пен теңдікті қамтамасыз ететін міндеттемелерді өз мойнына алуы тиіс.