Мемлекеттіңтүсінігі, мәніжәнеәлеуметтіктағайындалуы

 

 

 

 

 

 

СОӨЖ тақырыбы:Мемлекеттіңтүсінігі, мәніжәнеәлеуметтіктағайындалуы

Мемлекет нысаны 
Мемлекет функциялары 
Мемлекет механизмі (аппараты) 
Қоғамның саяси жүйесіндегі мемлекет 
Құқықтық мемлекет және азаматтық қоғам

 

 

Орындаған: Нұрбаев  Әлібек

Тексерген: Темирбеков Ж.Р.

 

 

 

 

 

 

Астана 2013

Мемлекеттің түсінігі, мәні және әлеуметтік тағайындалуы

 

Мемлекеттің түсінігі және белгілері. Мемлекет–бұл арнайы басқару  және мәжбүрлеу аппараты бар, қоғамның өкілі бола тұра, оны басқаратын және оның дамуын қамтамасыз ететін, бұқаралық  биліктің саяси-аумақтық, егеменді ұйымы.

Мемлекетті рулық құрылымдағы  әлеуметтік биліктен ажырататын төмендегідей белгілері болады:

1. Бұқаралық биліктің  болуы. Міндетті түрде мемлекеттің  басқару және мәжбүрлеу аппараты  болуы тиіс, себебі, бұқаралық билік–бұл  шенеуніктер, әскер, полиция, түрме  мен басқа да мекемелер.

2. Аумақтық бөлініс. Мемлекет  өз аумағында өмір сүруші барлық  адамдарды өз билігімен және  қорғау арқылы біріктіреді.

3.Салықтар жүйесі. Олар  мемлекеттік аппараттың өмір  сүруін қамтамасыз ету үшін  қажет. 

4. Егемендік. Бұл мемлекетке  тән  өз аумағындағы үстемдік пен халықаралық қатынастардағы тәуелсіздік.

5. Құқықтың болуы.  Мемлекет  құқықсыз өмір сүре алмайды, себебі, құқық мемлекеттік билікті заңдастырады.

2. Мемлекеттік билік әлеуметтік  биліктің ерекше түрі ретінде.  Мемлекеттік билікке сипаттама  берместен бұрын әлеуметтік билікке  анықтама беріп алу қажет. Әлеуметтік  билік–бұл адамдарың кез-келген  бірігуіне тән үстемдік пен  бағынушылық қатынастары, бұл  кезде бір тұлғалардың–билік  құрушылардың– еркі мен әрекеттері  басқа тұлғалардың–бағынушылардың–еркі  мен әрекеттеріне үстемдік құрады. Әлеуметтік билік кез-келген ұйымдасқан, белгілі бір дәрежеде тұрақты  адамдар тобына–руға, тайпаға,  отбасына, қоғамдық ұйымға, партияға, мемлекетке, қоғамға және т.б.  тән. 

Мемлекеттік билік әлеуметтік биліктің ерекше бір тұрі ретінде  көрініс табады. Бұл мемлекеттік  мәжбүрлеуге сүйенген, субъектілер  арасындағы үстемдік және бағынушылық  сипаттағы бұқаралық-саяси қатынас. Мемлекеттік биліктің ерекшеліктері:

1. Бұқаралық билік. Ол  бүкіл қоғамның, халықтың атынан  қызмет етеді және өз қызметінде  бұқаралық негізге–қазына мүлкіне,  өз кірістеріне, салықтарға ие.

2. Аппараттық билік. Ол  аппаратқа, мемлекеттік органдар  жүйесіне сүйенеді және олар  арқылы жүзеге асырылады.

3. Заң қолдайтын билік.  Сол себепті, ол аппарат пен  заң нормаларының көмегімен елдегі  барлық халық үшін міндетті  сипатты иеленеді.

4. Егеменді билік–ол кез-келген  биліктен дербес және тәуелсіз.

5. Заңдастырылған билік.  Яғни, ол заңды негізді және  қоғамдық тануды иеленген.

Мемлекетте еңбек бөлінісі болған жағдайда ғана, яғни, ерекше қызмет түріне негізделген дербес билік  түрлері қалыптасқан жағдайда ғана, мемлекеттік биліктің тиімділігі артады. Мұндай биліктің үш түрі бар: заң шығарушы билік, атқарушы билік және сот билігі.             

 

3. Мемлекеттің мәні. Мемлекеттің  мәнін түсіну мемлекет және  құқық теориясының негізгі міндеттерінің  бірі болып табылады. Мемлекеттің  мәні–бұл оның мазмұнын, мақсаттарын,  қызмет етуін анықтайтын басты  қасиеті. Мемлекеттің мәнін бұл  түсініктің кең және тар мағынасында  анықтауға болады.

Кең мағынада мемлекеттің  әлеуметтік мәнін биліктік-саяси  ұйымдасқан қоғам, құқықтық заңдарға бағынған көптеген адамдар бірлестігі ретінде  анықтауға болады. Мұндай бірлестіктердің  тұтастығы сәйкес мемлекеттік-құқықтық институттар мен қатынастарда көрініс тапқан бұқаралық-биліктік құрылымдар негізінде қалыптасады.

Тар мағынада мемлекеттің  әлеуметтік табиғатын қоғамнан бөлектенген, жекелеген класстар мен әлеуметтік топтардың да, қоғамның да мүддесін білдіруші әрі қорғаушы басқару  аппараты,    бұқаралық биліктің әртүрлі мекемелерінің жүйесі ретінде анықтайды.

Жоғарыда аталғандардың  негізінде, мемлекеттің мәнін қарастыруда  екі аспектіні ескерудің маңызы зор:

1) формальды–кез-келген  мемлекеттің саяси биліктің ұйымы  екендігі;

2) мазмұнды–осы ұйымның  кімнің мүдделеріне қызмет ететіндігі.

Мемлекеттің мәнін анықтауда  келесі бағыттарды атап өтуге болады:

- класстық, бұған сәйкес  мемлекетті экономикалық үстемдік  құрушы топтың саяси билігінің  ұйымы ретінде анықтауға болады;

- жалпы әлеуметтік, бұған  сәйкес мемлекетті әртүрлі класстар  мен әлеуметтік топтардың мүдделерін  ескеру үшін жағдай жасайтын  саяси биліктің ұйымы ретінде  анықтауға болады.

Сонымен, мемлекеттің мәні саяси билік аппаратының көмегімен  қоғамның тұтастығын және қалыпты қызмет етуін қамтамасыз етуден көрінеді.     

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Мемлекет  нысаны

 

Мемлекет нысанының түсінігі.Мемлекет нысаны–бұл қоғамның басқару, мемлекеттік  құрылым және саяси режим нысандарынан  құралған құрылымдық ұйымдастырылуы. 

 

2. Басқару нысаны–бұл  мемлекеттік биліктің жоғары  органдарының өкілеттіктерінің  өзара қатынасы, олардың құрамы  мен құрылу тәртібі. Басқару  нысаны жоғары билікті жалғыз  адамның немесе сайланбалы алқалық  органның  жүзеге асыруына байланысты ерекшеленеді. Осыған сәйкес, басқарудың негізгі түрлері болып монархия мен республика болып табылады.

Монархия–бұл жоғары мемлекеттік  биліктің бір тұлғада ғана, монархта, болуымен сипатталатын басқару нысаны. Монарх билікті мұрагерлік бойынша  өмір бойы иеленеді.

Егер монарх мемлекеттік  биліктің жалғыз органы болып табылса, бұл монархия шектелмеген деп  аталады, ал жоғарғы билік монарх пен басқа бір органның арасында бөлінсе, бұл монархия шектелген  деп аталады. Шектелген монархиялар, өз кезегінде, өкілдік (дуалистік) және парламантарлық болып екіге бөлінеді. Өкілдік монархияда монарх атқарушылық  билікті жүзеге асыра алады, ол үкіметті құру, министрлерді тағайындау, вето және парламентті тарату құқықтарын иеленеді. Ал парламентарлық монархияда монархтың  құқықтық жағдайы әлдеқайда шектелген  болады, монарх тағайындаған министрлер парламенттің сенімсіздік вотумына тәуелді болады және монарх заңда  көзделген жекелеген жағдайларда  ғана парламентті тарата алады.

Республика–жоғары мемлекеттік  билік белгілі бір мерзімге сайланатын сайланбалы органға тиесілі басқару  нысаны. Халықтың қай бөлігінің мемлекеттік  биліктің жоғары органдарын сайлауға қатыса алатынына байланысты республика аристократиялық және демократиялық  болып екіге бөлінеді.

Демократиялық мемлекеттер, өз кезегінде, төмендегідей түрлерге бөлінеді:1) парламенттік, бұл мемлекетте  саяси  өмірдегі шешуші рөл парламент сайлаған үкіметке тиесілі болады; 2) президенттік, бұл мемлекетте сайланға ел басшысы үкіметтің де басшысы болып табылады, сол себепті, ол үкімет мүшелерін тағайындайды және оларды қызметінен босатады; 3) аралас, бұл мемлекетте үкіметті президент пен парламент бірлесе отырып құрайды.         

3. Мемлекеттік құрылым  нысаны– бұл мемлекеттің аумақтық  құрылымы, оның құрамдас бөліктерінің  және осы бөліктердің әрбірінің  мемлекетпен қарым-қатынасының сипаты. Барлық мемлекеттер өздерінің  мемлекеттік құрылымы бойынша  жай және күрделі болып екіге  бөлінеді.

Жай немесе біртұтас мемлекет –бұл өз ішінде бөлінбейтін тұтас  мемлекет, оның өз ішінде дербес мемлекеттік  құрылымдар болмайды, бұл мемлекетте жоғары органдардың біртұтас жүйесі, заңнаманың ортақ жүйесі, ортақ сот жүйесі, ортақ азаматтығы мен салықтардың бір каналды жүйесі болады.

Күрделі мемлекет – бұл  белгілі бір дәрежедегі дербестікке  ие жекелеген мемлекеттік құрылымдардан  құралған мемлекет. Күрделі мемлекеттерге  империялар, федерациялар, конфедерациялар, достастықтар мен одақтастықтар  жатады.

Империялар күштеу арқылы құрылатын күрделі мемлекеттер, бұларда құрамдас бөліктердің жоғары билікке бағыныстылық деңгейі әртұрлі  болған. Империялардың басты ерекшелігі–олардың құрамдас бөліктерінің ешқашан ортақ  мемлекеттік-құқықтық мәртебесі болмаған.

Конфедерация империяғақарағандаеріктінегіздеқұрылады. Бұлнақтыбіртарихикезеңшегіндебелгілібірмақсаттарғажетуүшінқұрылғанмемлекеттердіңуақытшаодағы. Конфедерациянықұрағанегемендімемлекеттерхалықаралық-құқықтыққатынастарсубъектісіболыпқалабереді, олардаөзазаматтығы, билік, басқаружәне  сот әділдігіоргандарыныңжүйесіболады.

Федерация –бұлкүрделі, одақтасмемлекет, оныңбөліктерімемлекеттікқұрылымдарболыптабыладыжәнежәнебелгілібірдәрежедемемлекеттікегемендіккеиеболады; федерациядажоғарғыфедералдықоргандар мен федералдықзаңнамаменқатар  федерация субъектілерініңжоғарғыоргандары  мен заңнамасы да болады; федерауиядасалықтыңекіканалдыжүйесіпайдаланылады, оныңбелгілерініңбіріболыпқосазаматтықтабылады. Федерациялараумақтықнемесеұлттық-мемлекеттікқағидабойыншақұрылуымүмкін.

Достастық–бұл  ортақбелгілермен, біртектіліктіңбелгілібірдеңгейіменсипатталатын  мемлекеттердіңұйымдастырушылықбірлестігі. Олардыбіріктіретінбелгілерэкономикаға, құқыққа, тілге, мәдениетке, дінгеқатыстыболуымүмкін. Достастықтыңмүшелері–бұлтолығыментәуелсіз, егемендімемлекеттер, халықаралыққатынастардыңсубъектілері.

Одақтастық– бұл  қоғамдымемлекеттікұйымдастырудағыауыспалынысан. Одақтастықтыңнегізіндекөпжағдайдамемлекетаралықшартболады. Олодақтастыққакіретінмемлекеттердіңинтеграциялықбайланыстарынкүшейтетүседіжәнеолардыконфедеративтікбірлестіккеқарайитермелейді.      

 

4. Саяси режим–бұлмемлекеттікбиліктіжүзегеасыруғажәрдемдесетінтәсілдер мен әдістер. Мемлекеттікбиліктегітәсілдер мен әдістердіңжиынтығынақарайекітүрлірежимдібөліпатауғаболады–демократиялықжәнеантидемократиялықрежимдер.

 

 

 

Мемлекет  функциялары

. Мемлекет функцияларының түсінігі. Мемлекет функциялары–бұл мемлекеттің қызметінің негізгі бағыттары, олардан мемлекеттің мәні мен мақсаты көрініс табады.  Мемлекеттің функциялары оның міндеттерімен тығыз байланысты, олар мемлекеттің мәніне тәуелді болып келеді және оның өзгеруіне қарай өздері де өзгереді. Сонымен, мемлекет функциялары–ауыспалы сипаттағы категория. Олар мемлекет түрінің басқа түрге ауысу жағдайында да өзгереді.  

 

2. Мемлекет функцияларының  түрлері. Мемлекет функцияларын  түрлерге бөлуді әртүрлі негіздер  бойынша жүзеге асыруға болады:

а) әрекет ету ұзақтығына қарай функциялар тұрақты және уақытша  болып бөлінеді. Тұрақты функциялар  мемлекет дамуының барлық кезеңдерінде жүзегеасырылса, уақытша функциялар төтенше сипаттағы белгілі бір міндетті шешумен өз әрекетін жояды.

ә) маңыздылығына қарай–негізгі  және қосымша функциялар;

б) қоғамдық өмірдің қай  саласында жүзеге асырылуына байланысты–ішкі  және сыртқы функциялар.

Мемлекеттің ішкі функциялары–оның алдында тұрған ішкі міндеттерді  шешудегі қызметінің негізгі бағыттары. Ішкі функцияларға мыналар жатады: адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын қорғау, құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету функциясы, экономикалық функция, салық салу функциясы, әлеуметтік қорғау функциясы, экологиялық функция  және мәдени функция.

Мемлекеттің сыртқы функциялары–оның алдында тұрған сыртқы міндеттерді  шешуге байланысты қызметінің негізгі  бағыттары. Сыртқы функцияларға мыналар  жатады: мемлекетті қорғау функциясы, бейбіт тәртіпті сақтау функциясы, басқа  мемлекеттермен одақтасу функциясы  және т.б.   

  

 

3. Мемлекет функцияларын  жүзеге асырудың нысандары –  бұл мемлекеттің функцияларын  жүзеге асыруға бағытталған оның  органдарының біртектес қызметі.  Мұндай нысандарды екіге бөлуге  болады: құқықтық және ұйымдастырушылық  нысандар. Құқықтық нысандарға мыналар  жатады:

а) құқықшығармашылық–бұлнормативтікактілердідайындау  мен шығаруғақатыстықызмет;

ә) құқыққолданушы–бұлқұқыққолдануактілеріншығаруарқылынормативтікактілердіжүзегеасыруғабайланысты  қызмет, бұлзаңдардыорындау мен басқарушылықсипаттағыәртүрлімәселелердішешугебайланыстыкүнделіктіжұмыс;

б) құқыққорғаушы–бұладам  мен азматтыңқұқықтары мен бостандықтарынқорғауға, құқықбұзушылықтардыңалдыналуғажәнекінәлітұлғалардызаңдыжауапкершіліккетартуғажәнет.б. байланыстықызмет.