Тәрбиенің әдістері, құралдары

 

Кіріспе

 

1. Тәрбие әдістері.

1.1. Тәрбие формалары.

1.2.  Тәрбие технологиялары

 

 

КІРІСПЕ

 

 

Оқыту әдістерінің  барлығы ретімен білім, білік, дағдыны  қалыптастыруға бағытталған. Тәрбие әдістерінің  олардан айырмашылығы, мұғалім мен  оқушы арасындағы өзара байланыс  іс-әрекеттерінің соңғы нәтижесінде  тәрбиелі тұлғанының сапалы даму деңгейін анықтайды. Тәрбие мақсаты жемісті болу үшін тәрбие әдістерін тиімді пайдалану қажет. Әдістердің бірлігі оқушылардың  тәрбиелеу деңгейін және әрбір кезде адекватты қойылған мақсатты іске асыруға бағытталған.

Тәжірибелі  педагогтың жеке іс-әрекет стиліне  байланысты  тәрбие әдісі әртүрлі  өткізіледі. Педагог жалпы тәрбие әдісін өзінің нақты іс-әрекетінде қолдана білуінде көрініс табады.Жеке жағдайларда тәрбиеші жеке өзінің әлде әріптестерінің әдістерін қолдана отырып жаңа, дәстүрлі емес шешімдерге келеді. Әдістерді жетілдіру тапсырмасы  үнемі бар болған және әрбір тәрбиеші өзінің күш деңгейіне сүйене отырып жалпы әдістерге  тәрбие процесінің жеке шарттарына сәйкес келетіндей  толықтырулар мен өзінің жеке өзгерістерін енгізеді.

Педагогикада  тәрбие әдістерінің классификациялық  әртүрлі нұсқасы бар. Тікелей  және жанама педагогикалық әсердің  тәрбиелік әдістерінің  тобын  шартты түрде бөлуге болады. Тікелей  педагогикалық әсердің әдістері оқушының жылдам әлде баяу реакциясын  және оның өзін-өзі  тәрбиелеуге бағыталған сәйес іс-әрекетін анықтайды. Жанама педагогикалық әсердің  әдістемесі осындай жағдайдың ұйымдастыру іс-әрекетінде тәрбиеленушінің бойында өзін-өзі жетілдіруге бағытталған және оның педагогтармен, жолдастаымен және қоғаммен қарым –қатынас жүйесінде белгілі бір позицияның қалыптасуының пайда болуын анықтайды.

Қазіргі  заманғы  педагогикада оқушыға әсер етуіне сәйкес тәрбие әдістерін сенім, жаттығу, ынталандыру  және жазалау  деп бөледі. Кездейсоқ  мәліметтерде жалпы жіктелу белгісі бойынша «әдістер сыйпатын»  қоса алғанда  өзін-өзі бағыттылық, іске асатындық, айрықшалық және басқа да әдістер бар.

 

 

 

 

 

Тәрбие түрлері

 

Оқушылардың жүріс – тұрысын ынталандыру, іс-әрекетін  ұйымдастыру және сенім әдісіннің  үйлесуіне сәйкес жіктеледі. И.С.Марьенко келесі тәрбие әдісінің жіктелу тобын көрсетеді: анықтау – репродуктивті, проблемалық – ситуатсиялық,  дағдыландыру – жаттықтыру, ынталандыру, тежелу (кедергілеу), жетекшілік және  өзін — өзі тәрбиелеу.

Тәрбие әдісінің мақсаттылық, мазмұндылық, іскерлік жақтарын қамтитын дәстүрлі классификация болып  табылады. Бағыттаушылық негізіне сай  әдістердің үш түрлі тобын көрсетуге  болады. Олар сананы  қалыптастыру әдістері (әңгімелеу, түсіндіру, анықтау  дәріс, этикалық әңгімелесу, иландыру, нұсқау беру, пікірталас, баяндама, өнегілілік); ұйымдастырушылық пен мінезді қалыптастыру әдістері ( жаттығу, тапсырма, тәрбиелік жағдаят); ынталандыру әдістері (жарыс, ынталандыру, жазалау).

Профессиялық  педагогикада педагогтар мен тәрбиеленушілер негізінде әдістер классификациясы қалыптасқан:

● коллективті  ұйымдастыру әдістері.

● сендіру әдістері

●ынталандыру  әдістері.

Коллективті ұйымдастыру  әдістері. Ұйымдастырылған кәсіпкерлік  ұжым мен мүшелерінің  тәрбиенің  жоғарғы деңгейі мен қарым – қатынас мәдениетін анықтайды. Осыған орай келесі әдіс түрлерін көрсетуге болады: дисциплина (пән,тәртіп), өз-өзіне қызмет көрсету,  жарыс және өзін-өзі басқару.

Дисциплина – бұл ұжым мүшесінің қарым-қатынас мәдениетін қамтитын тәрбие әдісі. Сондай-ақ, ол ішкі тәрбие ережелері мен пайдалы дәстүр мен жақсы мінездердің қалыптасуына және олардың бір-біріне деген тең дәрежедегі  талабы ретінде ұсынылуы қамтылады.

Өз-өзіне қызмет көрсету  – ұжым еңбегі мен өмірінің ұжымдық  шарттарының пайда болуын көздейді.

Қазіргі қоғамда өзіне  қызмет ету өмір сүру нормасына айналды.  Кәсіпкерлер ұжымы мен оқушылар ұжымында өзіне қызмет көрсету мекеме мен жұмыс орнын жинастырудан бастап,  оны безендіру дейін  жетеді (көгалдандыру, демалыс орындарын  жасау, безендіру т.б.). Өзіне қызмет көрсетуге ұжымның барлық мүшелерінің  қатысуы маңызды болып табылады.

Өзі — өзіне қызмет көрсету  мен оның  рационализациясының  ұжымдық нормалары педагогтардың  бақылауын алатын басты пәнге  айналады. Ол қажетті материалдар  мен қ ұралдармен қамтамассыздандыру  сияқты дайындықты, қызметтердің бөлмесін жұмыс істеуді анықтайтын нақты кестені көрсетеді.

Жарыс -  жеке және ұжымдық еңбекті ынталандырады және оның қатысушыларының қызғаныштық қатынасын қамтиды. Бұл жерде бірлескен ұжымның нәтижелерді салыстыру мен тіркеу маңызды рол атқарады, сондықтан қатысушыларды ынталандыру, оның ішіндегі жеңімпаздарды ынталандыру да ең маңызды ролді иеленген. Жарысты тәрбиенің нәтижелі тәсіліне айналдыру үшін оның шарттарын орындау қажет.  Біріншіден, ұйымның ұжымдық талпынысы шынайы  төгіліп тұруы қажет және өндіру мен оқыту қажеттілігімен бекуі керек. Екіншіден, жарыс шарттарын орындаушы педагогтар мен өзін-өзі басқарудың мүшелері  сияқты жағдай мен нақты өзекті тапсырмалардың шығуы керек.  Үшіншіден, жарыстың негізін ұйымдастырушылық нәтижелердің тікелей тіркелуінен құрылуы тиіс, екінші формалдық көрсеткіштерден емес.

Өзін-өзі басқару  –  жауапкершілік пен ұйымдастырушылықты қамтамассыз етеді. Бірақ, оның шарттары: ұжым жұмысын басқаруға жұмысқа  қабілетті және нақты құқықтары мен мүмкіндіктері анықталады. Органдардың қатысуы қажет. Нақты ұжымда өзін басқару құрылысы үш  түрлі фактормен анықталады:  коллектив құрылымы, оның өмір сүру мазмұны, оның мүшелерінің ұйымдастырушылық қабілетімен анықталады. Басқару – бұл күрделі әлеуметтік функция . Ол табысты болуы үшін барлық ұжым мүшелерін жүйелі және бірізді қабілетпен және ұйымдастырушылық икемділігін қаруландыру керек.  Сондай-ақ,  тіркеу мен бақылауды ұйымдастыруға, жоспарлауға, ұйымдастырылған кеңес пен жиналыстардың өткізуіне есеп беру формасы мен нұсқауды жүргізуге үйрету керек.

Сендіру әдістері – конференция, дискуссия, ағарту істеріне  қатысушы болашақ  мамандардың гуманитарлық көзқарасы мен жеке пікірлеріне  негізделеді. Сендіру бір ұғымның саналы дәлелі мен өнегелі позициясын және орын алған жағдайда  бағалауды болжайды. Айтылғандардың шын екендігіне көз жеткізсек оқушы өзінің әлемге, қоғамға, әлеуметке деген көзқарасын қалыптастырады. Сендіру де  тәрбие әдістері тәрбие түрлерінің  формалары арқылы жүзеге асады. Сендіру көркемдік шығармаларды үздікті оқу, әртүрлі пікір-талас жүргізу формаларынан тұрады.

Сендіру өзін — өзін тәрбиелеу  әдісі болып табылады.  Сендіру  өзін сендірумен тығыз байланысты және бұл тәрбиеленушілердің әлеуметтік проблемасын қабылдауға  саналы, өз шешімімен жеке көзқарасын қалыптастырады. Осы құрылым негізінде талқылау мен қорытындылау жатады.

Ақпарат – тәрбиеленушілердің белгілі бір мағұлыматтарымен қамту. Бұл әдісті бастапқы деп санауға  болады, себебі ол жаңа идея, теория, ереже, тәрбие мазмұнын құраушы басқа ақпараттармен алғаш танысуда қолданылады.

Ақпарат әдісін қолданудың ең басты тәсілі педагогтың жеке мысалы мен өз сөзі болып табылады. Сондықтан  әңгіме, сұхбат, нұсқау, лекция формаларын да қолданады. Мақсатқа лайықты  басқа да адамдардың  осы іске деген назарын бөледі. Олар маңызды оқиға куәгерлері, оқымыстылар, политиктер және қоғам қайраткерлері т.б.

Іздеу – ақпаратты жинау мен зерттеу құндылықтарының  бағдарлануына және өздігінен білім алу процесіне тәрбиелеуді бағдарлайды. Іздену барысында өзін-өзін оқыту мен дағдылану қалыптасады. Іздену түрлері – туристтік-краеведтік жұмысты, туған жерінің атақты адамдарының өмірі туралы ақпарат жинау, яғни биографиялық іздеу болып ажыратылады. Бұлар қазіргі заманғы, тұлғалар болуымен қатар тарихи тұлғалар болуы да мүмкін. Бұл өте күрделі тәсіл  бола келе әдеттің негізін қалаушылар туралы конспектілеуді жиналған деректі сұрыптауды, видиофильм жасауды т.б. талап етеді.

Дискуссия – тәрбиеленушілердің пікір алмасуына және өнегелік – этикалық ойларының дамуына, сондай-ақ , сынай білуге, сынды қабылдай білуге, қиын бір жағдайлардан шыға білуге үйретеді. Дискуссия барысында серіктесіңе адамгершілік көмек беріп, оны демеу, қиын жағдайлардан көңіл бөлу де маңызды болып табылады. Дискуссия тақырыбының дамуын, қозғалыс үстінде болуы маңызды болмақ. Бірақ бұл зиянсыз сын мен жалған ұсыныстардың ашылмай қалуына кепіл бола алмайды.. Дискуссия достар, оқушылар мен оқытушы арасындағы сенімділікті  нығайтуға,  жастар мен қамқоршыларының арасындағы бір-біріне деген сыйластықты күшейтуге, ұжым мүшелерінің жақсылық тілеуін болжайды, көрсетеді.

Взаимное просвещение ( жауапты ағарту) — өз білімін дәлелдеу қажеттілігіне бағытталып,  достарының арасында оқушылырдың білімін дәлелдеудегі  оның көзқарасын, сенімін қамтамассыз етеді. Бұл этапта ұжым тәрбие істерінің субъектісіне айналса, педагог , көмекші және консультант қызметін атқару болып табылады. Жауапты ағарту ұжымның тәрбие функциясын күшейтеді және өз білімін басқалармен бөлісуге  адамдар санын көбейтеді.

Ынталандыру әдісі -  бұл топ өмір сүруге үйренушілердің құрылымынан тұратын  формалдық саласына бағытталады. Ынталандыру әдістері  талап, ынталандыру, жазалау, болашақ пен көпшілік  пікірлерінен тұрады. Педагогика саласында оның басты компоненті  ретінде ынталандыру мен жазалау кең таралған.

Ынталандыру –  оқушыларыдың  жақсы бағалануын көрсетеді. Ол жағымды дағдылар мен  әдеттерді бекітеді және қалыпты  эмоция мен сенімділікті  қалыптастырады.. Ынталандыру әртүрлі формада  беріледі: мақұлдау, мақтау, мадақтау, марапаттау т.б. Ынталандыру  барысында  индивидтің жеке қасиеттерін ескеру қажет.

Жазалау – ынталандыру  әдісінің бір түрі. Ол оқушыларды ескерту, тоқтату, үшін  қателіктері басқа  адамдар алдында өзін кінәлі сезіндіруге  бағытталады. Жазалаудың әр түрі бар. Мысалы, қос тапсырма беру, кейбір мүмкіндіктерге шектеу қою, талқыға салу т.б.  Жазалау әділетті, дұрыс ұйымдастырылған болуы керек. Бірақ, педагог жазалау оқушыға әсер ететініне  көзі жеткенге дейін асықпауы тиіс. Ынталандыру әдісі адамдардың өз мінездерін дұрыс бағалауға, өз қажеттіліктерін, өмір мәнін, түсінуге,  түрткі мен мақсат таңдауына көмектеседі.

Талап – оқушылардың тәртібіне, олардың іскерлік адамгершілік сапасын ынталандырады және педагог пен оқушы арасындағы жеке контактының басқарудағы ұсыныстарын сақтау нормаларын көрсетеді. Көрсету ұсыну формаларына сай тікелей және жанама болып бөлінеді. Тікелей талапқа  анықтылық,  нақтылық, түсініктілік тән болса, жанама талапқа психологиялық факторлар: уайым, ұмтылыс, қызығушылық тән.

Перспектива (болашақ)  — педагогикада ынталандыру әдісі ретінде  оқушылардың қалауын арттыратын, ұмтылысын, қызықты мақсат көздеу, қоғамға пайдалы әрекеттерді қамтамассыз ету. Педагогтың шеберлігі оның оқушылар алдындағы  маңызды перспективаларды құрудан көрінбек. Өмірлік жоспар мен мақсаттар құратын оқушыларды ынталандырып отыру керек.

Перспективаны: жақын (достармен кездесу, кинотеатрға  бару, клубқа бару), орта ( дәстүрлі мереке, демалыс т.б.), алыс – оқушылардың  өмірлік жоспарының белгілі түрі ( алдағы оқу, кәсіптік әрекет, отбасы өмірінің перспективасы.).

Қоғам пікірі -  ұжым мүшелерінің адамгершілік бағалау әрекеті, қоғамның маңызды перспективаларының құрылымын және оқушылардың  талапты орындауындағы моральдік  қасиеттерін таныту мен  қоғамның  пайдалы әрекеттерді  қамтамасыз етеді. Қоғам пікірі адамдардың мінезіне әсер етеді. Қоғамдық пікір болдырмаудың  бір тәсілі белгілі бір жұмысты, әлде мерекелік шараны ұйымдастыруға таңданып алынған қауымның қызметі болып табылады. Әрекет етуші болып радиовещание де қызмет жасауы мүмкін.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Тәрбие формалары.

Мектеп пен  жанұяның педагогикалық процесінде оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастыру жүзеге асады. Педагогикалық процесті сауатты ұйымдастыру үшін мұғалім  оның теориялық негіздерін түсініп, оның мақсаттарын, міндеттерін, мазмұнын, құралдары, формалары жэне әдістерін, тәсілдерін ажырата білуі керек.

 Құралдары  формалар мен әдістер педагогикалық  процеске қатысушылардың іс-әрекетінің  қозғаушы күші болып табылады, соның арқасында жеке тұлғаның  қалыптасуы жүзеге асады (Н. Д. Хмель).

 Материалистік  диалектика адам табиғатын биологиялык  пен әлеуметтіктің (тұқымқалаушылық  мүмкіндіктер мен әлеуметтік  ортаның) бірлігі деп түсіндіреді.  Адам, басқа да тіршілік иесі  сияқты, табиғат және қоғаммен  өзара әрекеттестікте болады, оларды өзінше қабылдайды, яғни осы әрекеттестіктің белсенді қатысушысы.

 Қоршаған  дүниені өзгерте отырып, адам  өзін де өзгертеді (К. Маркс). Бұл ретте әр түрлі іс-әрекеттің  орны ерекше. Адамның психикасы  мен санасы қоршаған ортамен  әрекеттестігі арқасында және нақты бір іс-әрекет барысында дамиды. Бұл ретте индивидумның іс-әрекеті жеке дара емес, басқа адамдардың (ата-ана, мұғалімдер, оқушылар т.б.) іс-әрекетімен тығыз байланыста жүзеге асады. Сондықтан жалпы адамзаттық мәдениетті игеру үшін бала қоршаған ортамен басқа адамдар арқылы әрекеттестікте болуы керек, яғни олармен қарым-қатынас жасауы қажет. Осылайша, іс-әрекет пен қарым-қатынас жеке тұлғаның қалыптасуының ең маңызды шарты болып табылады. Педагогикалық ықпал етудің амалдары да осылар.

 Педагогикалық ықпал ету тәсілдері дегеніміз жеке тұлғанын қоршаған ортамен мақсатты әрекеттестігін ұйымдастыруға жағдай жасау. Сондықтан педагогикалық құралға жеке тұлғаның әрекеттестік жасайтын ортасы (табиғи, әлеуметтік, материалдызқ, рухани) және осы әрекеттестікті ұйымдастыратын іс-әрекеттің түрлері (қарым-қатынас, таным, ойын, еңбек, т.б.) жатады.

 Педагогикалық  құралға қатысушылардың іс-әрекеті  мен қарым-қатынасы педагогикалық  ықпал ету арқылы жүзеге асады.  Оқу-тәрбие процесінің субъектілері-әрекеттестігінің формалары мен әдіс-тәсілдер арқылы шешілетін белгілі бір мақсаттары мен міндеттері, тиісті мазмұны бар, логикалық тұрғыдан аяқталған, белгілі бір уақыт аралығындағы педагогикалық процесс.

 Ұйымдастыру  формалары тұтас педагогикалық  процеске қатысушылардың қарым-қатынасы мен әрекеттестігінің тәсілі ретінде де қарастырылады. Педагогикалық процестің ұйымдастыру формаларын былай жіктеуге болады: