Тәрбиедегі мінез-құлық әдеттерін қалыптастыру жолдары

Жеке тұлғаның тәрбиесі, қалыптасуы

 

 

 

 

Жеке тұлғаның тәрбиесі, қалыптасуы

Жоспар:

1. Негізгі ұғымдар.

2.  Бала дамуына әсер ететін  әлеуметтік, биологиялық, психологиялық  факторлар.

3.  Жас ерекшеліктері туралы  ұғым. Белгілі кезеңдерге бөлінуі.

1. Жеке адамның бір-бірінен ажырағысыз  және оған пәрменді түрде ықпал  ететін биологиялық белгілері  мен ерекшеліктері бір-бірімен  байланысты. Анықтауыш қасиеттер  - жеке адамның әлеуметтік сипаттамасы,  оның себептері, мүдделері, мақсаттары.

Жеке адам болу үшін психикалық дамудық  белгілі бір дәрежесіне өтіп, басқа  адамдарға қарағанда ерекшелігі бар екенін білетіндей біртұтас тұлға  болуы тиіс.

Өмір бойы даму мен тәрбиенің  нәтижесінде жеке адамның орнығып, жетілуін қалыптасу деп атайды.

Жеке адамның қалыптасуы - күрделі, ағзаның өсуі мен жетілуін, стихиялы әсерлерді, мақсатты, ұйымдасқан тәрбиені қамтитын қарама-қайшылықты процесс.

Жеке адамның қалыптасуы өмірге келген сәтінен басталады, жеткіншек  және жасөспірім шақта жедел жүреді, ересек шақта өзінің біршама аяқталу  кезеңіне жетеді.

Сондай-ақ жеке адамның дамуы деген  ұғымды анықталық.

Даму ұғымына ағзаның өсуі мен  пісіп жетілу процесін жатқызады. Бұл  процестер психикалық дамумен өзара  тығыз байланыста өтеді, оған ықпал  жасайды, бірақ адамның жеке адам ретінде қалыптасуын белгілеп бере алмайды. Жеке адамның дамуы - бұл  оның рухани өсуінің, жетілуінің процесі  жеке адам үшін елеулі болып табылатын  барлық сфераларды іс-әрекетте, өзін қоршаған құбылыстарға, адамдарға деген қарым-қатынасқа, танымдық процестерінде болатын  сапалық өзгерістер процесі.

Жеке адамның әсіресе балалың  және жасөспірім шақтарында дамып, жетілуі  ең алдымен тәрбиенің ықпалы арқылы жүріп отырады. Бірақ тәрбие әсерінің дәрежесі мен сипаты көп жағдайда тәрбиенің даму заңдылықтарын қаншалықты ескергеніне байланысты болады. Сөйтіп, тәрбие мен дамудық арасында екі  жақты байланысы болады. Сондықтан  жеке адамның даму заңдылықтарын  тереңірек қарастырған жөн.

Жеке тұлға мен қоғамдық ортаның  қарым-қатынасы философия, психология, педагогика, т.б. қоғамдық ғылымдардық  көптен айналысып жүрген көкейкесті мәселелері. Бұл жөнінде кейінгі  жылдары жарық көрген философиялық, педагогикалық, психологиялық, этикалық, ұлтаралық қарым-қатынастарға арналған еңбектерден басқа П.И.Подласыйдық, М.Ф.Хар-ламовтың "Педагогика" (М.1996-1997), Б.С.Гершунскийдің "XXI ғасырда білім  берудің философиясы" (1993), Г.К.Нұрғалиеваның "Тұлғаның құндылық бағытын қалыптастырудық  методологиясы, практикасы" (АД995) секілді  ондаған монографиялық еңбектері  жарық көрді.

Адам баласы материалдық және рухани өмірдің ортасында тіршілік етеді  де, өзі өмір сүріп отырған қоғамның, ұжымның, ұлттың, рудық мүшесі ретінде  өзіндік ақыл-парасатымен, жеке бастың өзіне тән ақыл-ой, ерік-жігер, мінез-құлық  ерекшелігімен көрінуге тырысады. Қоғам  мүшелерінің бәріне ортақ біркелкі мінез-құлықтың, қасиеттің болуы  мүмкін емес. Әр адам өзінше жеке тұлға.

Жеке тұлғаның ерекшелігі дегеніміз  — оның өзіне тән мінез-құлғындағы, іс-әрекетіндегі, көзқарасындағы ерекшелігімен  даралануы.

Қоғамдық тұлғаларға ортақ этикалың бірыңғай талаптардың болуына қарамастан, қоршаған орта жөнінде әр адамның  қалыптасқан өзіндік ой-пікірінің, көзқарасының болуы, олардың өзі  өсіріп-білген құбылысқа деген көзқарасын, ой-пікірін білдіруі заңды құбылыс. Мәселен, біреулер - айналасындағы құбылысқа  таңдана, тамашалай қараса, енді біреулер - сын көзімен қарап, ой-қорытуы, сын  пікірлер айтуы мүмкін.

Адамдардық қоршаған ортадағы құбылыстарды түсініп қабылдауы да әр түрлі. Ол әр адамның жеке басына тән физиологиялық, психологиялық, биологиялың ерекшеліктеріне  байланысты. Жеке тұлғаның ой-санасының, білім көлемінің толысуына байланысты оның өмірге көзқарасы, белгілі құбылыстарға баға беруінде де өзгерістердің болуы, толысып жаңарып отыруы заңды  құбылыс.

Өмірде бір анадан туған егіз балалардың түр жағынан бір-біріне ұқсас болғанымен, мінез-құлқы, іс-әрекеті, өмірге деген икемділігі, қабілеті бірдей болмайды. Сондықтан әр адамды өзінше даралаған жеке тұлға деп  қараймыз. Адамның саналық, мінездемелік қасиеттерін анықтайтын оның санасы болып табылады. Сана ақыл-ойдан  туындайды. Адамның ақыл-ойы біркелкі дамымайды. Адамдар бір-бірін бағалауда  қателіктер жіберуі де мүмкін. Кейбір адамдар өзінің жеке басын басқалардан  артық бағалауға тырысады.

Жеке тұлғаға тән қасиеті - ақыл, ес, яғни, өмірді өзінің сана-сезім өлшемімен  қарап бағалауға бейім тұруы. Сондықтан өмірді танып білу - миллиондаған жеке тұлғалардың сезім, түсінігінен  тұрады.

Жеке тұлғаның еске сақтауы өзге адамдардық тәжірибесін жинақтауға да негізделеді. Әрбір тұлға оларды оқып, көріп, оңығанын, естігенін, көргенін өз ойына тоңып, содан сабақ алу  арқылы да өзінің іс-әрекетін, мінез-құлқын, сана-сезімін байытады.

Адам өмірде өзі жіберген қателіктерден  де, басқалардың қателіктерінен де сабақ алады. Оны қайталамауға тырысады. Мұны педагогикада адамның өзін-өзі  тәрбиелеуі деп атайды. Басқалардың  өнегелі іс-әрекетінен үйрену, оны  өзінің жақсы қасиетіне айналдыру  өмір заңы.

Тұлға — жеке адамның мақсатының орындалуы, ерік-жігерінің іске асуы, өзі жөніндегі ойын, еркін іске асыруға дайындығы және оны іске асыруының нәтижесі. Ерік-жігер механизмі  дегеніміз - адамның өзіне тән  қасиеттерін іске асыруы. Адам ойына  келген іс-әрекетті іске асыруда ерікке жол береді. Бірақ адам бір нерсені  істерде алдымен еркін ақыл-парасат  таразысына салып, оны іске асыру  жөн бе, басқалар оған қалай қарар  екен? -деген ойға қалады. Ерік-жігердің іске асырылуы ақыл мен санаға бағынышты.

Өмірде кейбір адамдар бір іс-әрекетті іске асырарда өте байыппен қарап, осының нәтижесі қалай болар екен деп "мың  ойланып, жүз толғанып" іске кіріседі, ал кейбіреулер бірден ойына алғанын  апыр-топыр іске асырып, кейін опық жеп жатады. Осының бәрі адамның  ерік-жігер күшінің түріне байланысты. Тұлға дегеніміз - сезімнің, әсердің, ішкі күйініш-сүйініштің бойға жинақталған  көрінісі.

Алайда, әр тұлғаның эмоциялық сезім  дүниесі әр басқа. Біреу жауыздықты көргенде айғайлап, бақырып, ішкі сезімінің  сыртқа шығуына еркіндік берсе, екінші біреу іштей булығып, көгеріп-сазарып, тас-түйін болып қатып қалады. Бұл әр тұлғаның эмоциялық сезімі өзін-өзі ұстай алу еркіне байланысты құбылыс.

Адамның даму және қалыптасуы жайында  осы уақытқа дейін әр түрлі  пікірлер мен теориялар орын алып келеді. Атақты грек философтары Платон және Аристотель адамның дамуын, алдын-ала  тағдыр белгілеген тұқым қуалаушылық  табиғатынан деп дәлелдеді. Аристотель құл болушылық немесе бағынушылықты  табиғаттың заңы дейді.

Тұқым қуалаушылық теориясын қолданушы  және уағыздаушылардың бірі - преформистер. Преформизм - XVIII ғасырда биология саласында  үстемдік еткен, адамның дамуы жайлы  диалектикаға қарсы философиялық ағым. Преформистер ересек адамдардық барлық қасиеттері мен белгілері ана  құрсағындағы сәбидің ағзасында  болады, сондықтан жеке адамның дамуын алғашқы рет ұрықта пайда болған қасиеттердің өрістеп күшеюі мен  сан жағынан артуы деп қарастырады.

Баланың дамуына әсер ететін факторлар  және оның мәні.

Даму - жеке адамды жетілдірудің өте  күрделі және диалектикалық процесі. Балада анадан туа біткен белгілі  идеялар мен түсініктер және өжет, жұмсақ немесе байсалды мінез болмайды. Плланың адамгершілік, әуестік, белсенділік  және батылдық сияқты қасиеттері даму процесінде қалыптасады. Өйткені, оның өсіп жетілуіне белгілі әлеуметтік тәрбие мен орта әсер етеді. Адаманың дамуы және оның дүниені тануы  түрлі әлеуметтік жағдайларға байланысты. Сондықтан оның мінезінде әр түрлі  ерекшеліктер мен процестер пайда  болады. Баланың дамуына ықпал  ететін факторларға тұқым қуалаушылың, әлеуметтік орта, тәрбие, т.б. жатады.

Тұқым қуалаушылық - ұрпақтың ата-ананың биологиялық ұқсастығын елестетуі. Кейбіреулері баланың сыртқы пішініне қарап, бірден қалай әкесіне не шешесіне ұқсап қалған деп таңданады. Әрине  бұл кездейсоқ нерсе емес. Өйткені, баланың шашы мен көзінің бояуы, терісінің пигменті, бет келбеті  мен басының формасы, жүрісі мен  өзін ұстау қалпы тұқым қуалаушылық  арқылы берілетін биологиялық ұңсастықты еске түсіреді. Бала қозғалыс мүшелерін, нерв жүйесінің функциялық қасиеттерін, ал кейде дауыс тембрі, музыкаға, биге, математикаға қабілеттілігі сияқты өте нәзік ерекшеліктерді тұқым  қуалау арқылы алады. Бірақ, өте нәзік  ерекшеліктердің тұқым қуалау жолымен  берілуі өте сирек кездесетін жағдай. Мысалы: әйгілі ұлы компо-зитор  Иоганн Себастьян Бахтың ұрпақтарында 300 жыл ішінде тек қана 20 адамдай  музыканттар болған. Мұны бір жағынан  отбасы мүшелерінің табиғи мүмкіншіліктердің (нышанның) болуына, екінші жағынан  отбасындағы музыкалық дәстүрге, музыкалық тәрбиеге байланысты деп  қарастырған жөн.

Орта - адам дамуына табиғи және әлеуметтік орта ықпал жасайды.

Табиғи орта - бұл түрлі табиғат  жағдайының адам тұрмысына қызметіне  ықпал жасауы. Жылы және суық климат жағдайы халықтардың тұрмысына  әрекетіне елеулі ықпал етеді. Климаты  ыстық жерлерде егін шаруашылығымен шұғылданады. Ал солтүстіктегі жерде  балық, бұғы шаруашылығымен айналысады. Табиғат жағдайына байланысты олардың  мінез-құлықтары да ерекшеліктер байқалады.

Әлеуметтік орта - жеке адамның  мінез-құлқының дамуына ықпал жасайтын әлеуметтік қатынас, олардың көп  қырлы іс-әрекеттері. Әлеуметтік ортаға мектептің ықпал жасауы нәтижесінде  баланың дүниеге көзқарасы, құлықтық, эстетикалық және осы сияқты болымды  қасиеттері дамып қалыптасады. Егер адамдардық қалыптасуына ортаның қатысы шамалы болса, онда орта адамдардық талабын қанағаттандырмайды. Сондықтан адам өзінің дамуы үшін қажетті материалдарды осы әлеуметтік ортадан жинайды. Егер бала әлеуметтік ортадан тыс қалса, онда оның даму дәрежесі жануарлардан жоғары болмайды.

Африкада, Үндістанда, Инденезия елдерінің  ормандарында Түрлі себептерімен аңдардық үңгірлерінде әлеуметтік ортадан тыс  өмір сүретін жас баланың санасын  ояту, қабілетін дамытудық мүмкін емес екендігіне ғылыми мәліметтер дәлел  бола алады. 1920 жылы Үндістанның Гадамури деревнясында тұрғындардық хабарлауымен аңшылар қасқырдық інінен бет  әлпеті адамға ұқсайтын, бірақ төрт аяқтап жүретін екі қыз баланы табады. Оларға Камала және Амала дейтін ат қояды. Камала 7-8 жаста, ал Амала 2 жаста. Амала көп кешікпей өледі, ал Камала күн сәулесінен және оттан қатты  қорқып, тек шикі ет жеп қана күн  көріп, төрт аяқтап жүріп, көбінесе күндіз ұйықтап түнде бөлме ішін кезіп  жүрген, өзінің кешкі сағат ондарда, түнгі сағат бірлерде, таңға жақын, үш мезгіл ұлыитын уақыты болған. Камаланы адамға айналдыру өте қиын болған.

Адам арасында жүрген 2 жылдан кейін  Камала түрегеліп тұруды және екі  аяғымен жүріп, бірте-бірте түнде  ұйықтап, тамақты қолымен жеуді  үйренеді. Адам тілін үйрету бұдан  да қиын болған. Жеті жыл ішінде Камала 45 сөз ғана түсіне білді. 15-ке келгенде оның есі екі жасар баладай, ал 17-ге келгенде ой-өрісінің дамуы 4 жастағы  баланың деңгейіне әрең жетті. Камала 17 жасқа дейін өмір сүрген.

Адам жеке тұлға болып қалыпты  өсуі және дамуы үшін тек қана адамдар  арасында өмір сүруі қажет. Соңғы  кезде орталық Австралияда және Филиппиннің Менданао аралы ормандарынан табылған жабайы адамдардық сана-сезімінің  өте төменгі сатыда екендігі байқалады. Олардың тіршілік әрекетінің де алғашқы  қауымдағы жабайы адамдардық өмір сүріп, күнін көру әрекетінің ұқсастығы  анықталады.

Педагогика адам дамуындағы әлеуметтік ортаның ықпалын мойындайды, оған зор мән береді. Бірақ ортаны шешуші және мидын ала анықтаушы фактор деп қарастырмайды.

2. Тәрбиенің бала дамуындағы  рөлі. Жеке адамды дамытудағы  басты факторлардың бірі - тәрбие. Тәрбие балалардың жеке және  дербес ерекшеліктеріне, дайындығы  мен дәрежесіне лайық іске  асырылып, тәрбие адамдардық іс-әрекеттерін  ұйымдастырады. Ол үшін тәрбиеші  алдын ала жасалған арнаулы  жоспар бойынша тәрбие жұмысын  мақсатқа бағыттап ұйымдастырып, тәрбиенің құралдары мен әдістерін  және формаларын іздестіреді,  оларды тиімді етіп пайдаланады.

Тәрбиенің рөлін педагогика тарихында, аса артық бағалаушылар да болды.

Д.Локк (1632-1704) "тәрбие адамның көзқарастары мен адамгершілік қасиеттерін жасайтын негізгі құрал, адам тәрбие арқылы жақсы  болады" - деп сыңаржақ пікір айтты. Бала өмірге келгенде, оның жаны сүттей ақ, судан таза, соңдықтан тәрбиеші өзіне керек адамды жасап алады  деп, тәрбиенің рөлін аса дәріптеп, тұқым қуалау мен әлеуметтік ортаның  баланың қалыптасуындағы рөлін  онша бағаламады.

Революционер-демократ В. Г. Белинский (1811-1848) баланың жаны таза тақтай емес, тақта да сапалы, жазу да әдемі болу керек деді. Белинский тәрбиенің  рөлін жоғары бағалап, адам дамуындағы тұқым қуалаушылық пен ортаның  әсерін де ескерген жөн деді.

Д.Локк, т.б. көзқарастар бойынша  тәрбие арқылы адамды түрлі дәрменсіздіктен, кемістіктен құтқаруға болады. Демек, олар тәрбие арқылы адам баласының  тұрмысын жақсартуға және санасын өзгертуге  болады деген жорамал ойға келді.

Тәрбие арқылы халықтың тұрмысын жақсарту үшін материалистік педагогика таптық қоғамды жойып, демократиялық қоғам  құруды ұсынды.

Тәрбиеші тәрбие арқылы баланың  түрлі іс-әрекеттерін тиімді етіп, оның жақсы дамуына қажетті материалдарды  іріктеп алады, айналадағы табиғи және әлеуметтік ортаға көзқарасын дамытады. Тәрбие жұмыстарының сара жолдарын табу нәтижесінде баланың ой-өрісі  кеңейеді, эстетикалық сезімі мен  талғамы артып, адамгершілік сапасы қалыптасады.

Мектеп мемлекет қолындағы ақпарат  құралдардық (баспа-сөз, радио, теледидар) көмегімен оқушыларға тәрбие береді, сондай-ақ, мемлекеттің саясатын жүргізеді. Баланың жеке басының дамуы мен  қалыптасуына ықпал ететін үш фактордық  ішінен тәрбие адамның дамуына орасан күшті ықпал етіп, тұқым қуалаушылық  пен ортаның ықпалына белсенді әсер етіп, баланың дамуын қоғам талаптарына  сәйкес бағыттап, белгілі бағытта  баланың өмірі мен іс-әрекеттерін  ұйымдастырады, ортадағы жағдайлардан тұлға дамуына қажетті материалдарды  іріктейді, жеке бастың дамуына теріс, зиянды әсер қалдыратын жағымсыз ықпалдардан  аластайды. Осы тұрғыдан келгенде тәрбие аға ұрпақтың жаңа ұрпаққа қоғамдық тарихи тәжірибені беру процесі, жаңа ұрпақты өмірге, еңбекке дайындау арқылы қоғамның алға қарай дамуын қамтамасыз ететін процесс.