Тұлғаның өзін-өзі дамытудың теориялық негізі

Кіріспе............................................................................................................2-12

І-тарау. Жоғары оқу орындарында  болашақ маманды дайындаудың  педагогикалық-психологиялық негіздері....................................................13-25

1.1. Болашақ маманды дайындаудың  психологиялық-педагогикалық аспектілері............................................................................................................13-19

1.2. Жоғары оқу орындарында болашақ  маманды тиімді дайындаудың психологиялық-педагогикалық шарттары........................................................19-25

ІІ-тарау. Тұлғаның өзін-өзі дамытудың теориялық негізі................25-

2.1.  Субъекті қалыптасуының  алғашқы этаптары мен тұлғаның  өзін-өзі дамытудың тұжырымдамалық көзқарастары...................................................25-37     

2.2. Жоғары оқу орындарындағы  болашақ маманның моделі мен  ........37-42

2.3. Жоғары оқу орындарындағы болашақ мамандарды дайындаудың тәжірибелік жұмысы.................................................................

Қорытынды..............................................................

Әдебиеттер тізімі................................

Қосымшалар ......................................

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                Кіріспе

 

XXI ғасырда кәсіби еңбектің  интеллектуализациялау тенденциясы белгіленіп, университеттік білім берудің маңыздылығы көтерілді. Өйткені қазіргі кезде әлеуметтік-экономикалық құрылымдағы, іскерлік, экономикалық, әлеуметтік қатынастары жүйесінде қоғам болашақ маманды дайындаудың сапасына жоғары талап қоюда. Осыған орай жаңаша ойлайтын маманды қалыптастыруға бағытталған университеттік дайындаудың жаңа парадигмасы өзекті болып келеді де, яғни қоғамның осы кездегі қалыптасуының талаптарына жауап беретіндей жоғары оқу орындарындағы білім беру студент тұлғасы дамуының жоғарғы деңгейін жеткілікті түрде қамтамасыз ету қажеттілігі туындайды. Қоғамның жаңа типін құру барысында, жаңа құндылықтар жүйесіне бағытталған, білім берудің негізгі мақсаты жоғары шығармашылық мүмкіншілігі бар болашақ маман тұлғасын қалыптастыру болып табылады.  Бұл сонымен бірге педагогикалық кадрларды дайындаудың проблемасын  одан әрі өзекті етеді. Біздің қоғамымызда  адамдық қатынастардың жалпы гуманизациясының,  жаңа ұрпақтың рухани қалыптасуының, білім берудің түбегейлі жаңаруының бағдарламаларының жүзеге асуы көп жағдайда мұғалім тұлғасымен байланысты болатыны баршамызға мәлім.  Соның ішінде педагогикалық іс-әрекетте тұлғалық фактор жетекші болады, өйткені  «адам-адам» жүйесінде әсер етудің эффектісі әсер етудің өзіндік мүмкіншілігі бар  адамды жетілдірудің деңгейімен анықталады.  Қазіргі кездегі педагог егер жоғары оқу орнында оқыту үрдісі барысында онда үнемі өзін-өзі дамыту қажеттілігі қалыптасқан болса алдына қойылған міндеттерді іске асырады. Сондықтан да, классикалық университеттік білім беру жағдайларында болашақ педагогикалық кадрларының кәсіби өзін-өзі дамытуды қалыптастыру проблемасына  ерекше назар аударылады.

Әлемдік білім беру кеңістігіне кіруге  бағытталған  білім берудің жаңа  жүйесінің қалыптасу процесі білім беру парадигмасының ауысуымен сипатталады: дәстүрлі субъект-объектіліктен гуманистікке, тұлғаға бағытталған субъект-субъекттілікке. Осыған байланысты айтатынымыз,  ХХ ғасыр соңынан бастап білім беру жүйесі білім берудің гуманистік парадигмасына сәйкес дамиды. Онда маңызды құндылығы болып адамның тұлғасы қарастырылады, яғни оның барлық потенциалды мүмкіншілігін дамыту болып табылады. Осы тұрғысынан қазіргі маманның білім беру сферасында үздіксіз білім алуға, шығармашылық тұрғысынан өзін-өзі жетілдіруге дайындығын айтамыз.

Сондықтан да болашақ  маманның өзін-өзі дамытуын зерттеу  жұмысы адам дамуының негізгі философиялық, психологиялық, педагогикалық  теорияларын  талдауды айқындайды. Зерттеудің екінші маңызды жағы – белгілі бір методологиялық ұстаным мен тұлғаның өзін-өзі дамытудың зерттеу әдістемесін таңдау.  Болашақ маманның өзін-өзі дамытудың проблемасы үш тұрғыдан қарастырылуы керек, оларда оның мағынасы ашылуы тиіс: философиялық, психологиялық, педагогикалық. Философиялық зерттеулерде осы проблема адамды дамыту тұрғысынан қарастырылады. Психологиялық зерттеулерде тұлғаның дамуы мен өзін-өзі дамыту тұрғысынан зерттеленеді. Педагогикалық зерттеулерде болашақ маманның кәсіби дамуы тұрғысынан қаралады. Философиялық, психологиялық, педагогикалық зерттеулерде қарастырудың келесі бір негізі - болашақ маман-педагог адам ретінде, тұлға ретінде, маман ретінде кәсіби өзін-өзі дамытудың субъектісі ретінде болуы.

Философиялық, педагогикалық және психологиялық ғылымда адам тұлғасының қалыптасу проблемасы бойынша  білім қоры жинақталған. Оларға философтардың жасаған адамның гуманистік тұжырымдамасы жатады. М.М. Бахтин, В.С. Библер, Н.А. Бердяев, Л.В. Коновалова, О.Н. Крутова, М.К. Мамардашвили, А.Г. Шварцман, т.б. пікірінше адам тұлғасының ерекшелігі, өзгешелігі мен өзіндік құндылығы  ерекшеленеді, адамның рухани дамуы, өзінің өмірлік орнын айқындау мен экзистенционалдық таңдауға дайындығы анықталады. Ресей педагогикасы мен психологиясында адамның мәні адам өз өміршендігінің субъектісі ретінде және өзін-өзі дамытатын шығармашыл тұлғаның субъектісі ретінде қарастырылады: Б.Г.Ананьевтің, А.Г. Асмоловтың, Л.С. Выготскийдің, О.С. Газманның, Э.В. Ильенкованың, Н.Б. Крылованың, Л.Н. Куликованың, А.Н. Леонтьевтің, В.Н. Мясищевтің, С.Л. Рубинштейннің, В.И. Слободчикованың және т.б. еңбектерінен көруге болады. Қазақстандық зерттеушілердің еңбектерінде білімберу сферасында тұлғаның этномәдениеттік қызығушылықтарын іске асыру туралы Л.Гумилев, Н.Джандильдин қарастырған [25, 304]. Келесі қазақстандық ғалымдардың еңбектерінің үлкен маңыздылығы бар. Оларда, нақты айтқанда, казақ халқының  педагогикалық-психологиялық ойларының пайда болуы мен дамуы туралы зиялы тұлғалардың ерекшеліктерін зерттеумен байланыстырып сөз етіледі [31, 168]. Адам тұлғасының дамуына қазақ халық педагогикасының әсері туралы ғылыми-педагогикалық негіздерін Сәдуақас Қалиев қарастырған, тұлғаға әсер етудің эстетикалық тәрбиенің заңдылықтары мен ерекшеліктерін С.Ұзақбаева [72], Ә.Табылды [70, 3] зерттеген. Оқушы жастардың тұлға ретінде қалыптасып, дамуына қазақ халқының көркем мәдениетінің даму рөлі туралы М.Балтабаев зерттеген [12,168]. Бірақ өкінішке орай, білім берудің қалыптасқан жүйесі, директивті педагогиканың теориялық көзқарасы мен әдістерінің жүйесі ретінде қаралады. Оның психологиялық мазмұнында оқушы-студент туралы пассивті, тәуелді және өзін-өзі басқаруға, өзін-өзі ұйымдастыруға және өзін-өзі дамытуға қабілетсіз деп түсінік беріледі, яғни осындай тұлға болашақта маман ретінде қоғамның әлеуметтік тапсырыстарын орындай алмайды [(К.А. Абульханова –Славская)3, 199; (А.Г.Асмолов) 11, 3-12; (А.Булынин)21, 22-26; (Л.М. Митина) 48, 28-38; (А.В. Мудрик) 49, 80; (А.В. Петровский) 57, 44-53].  Осы дағдарыс жағдайынан шығу жолы бірінші ретте, білімберуді тұлғалық ұстанымдарға және жеке қөзқарасқа қайта бағдарлауда болады [(Ш.А. Амонашвили) 9, 560; (Б.М.Бим-Бад) 15, 3-9; (Т.В.Габай) 23, 160; (С.М.Джакупов) 28, 195; (Білім беру жүйесіндегі мемлекеттік саясат тұжырымдамасы) 40, 31; (М.М.Мұқанов) 50, 90-95; (Ж.И.Намазбаева) 52, 3-10; (2030 жылдарға дейін ҚР білімберудің даму стратегиясы) 68, 11]. Білім беру жүйесіндегі тұлғаға бағытталған көзқарас гуманистік парадигманы іске асырумен байланысты (оқыту, тәрбиелеу және дамыту теориясы мен әдістерінің жүйесі), яғни тұлғаның өзіне және оның құндылықтарына бағыттаушылық [(Ш.А.Амонашвили) 9, 560; (Т.В.Габай) 23, 160; (Білім беру жүйесіндегі мемлекеттік саясат тұжырымдамасы) 40; (Ж.И.Намазбаева) 52, 3-10; (2030 жылдарға дейін ҚР білімберудің даму стратегиясы) 68, 11].

Философияда тұлға әлеуметтік және биологиялық сипаттамалары  бар адам ретінде анықталады. Әр адам, тұлға бола тұра, бір жағынан, жеке болады, екінші жағынан - әлеуметтенген  болады, яғни әлеуметтік маңызы бар  қасиеттерімен сипатталады. Әлеуметтік сипаттамалар маңызды болып анықталады: дәл солар өмірдегі жетістікті анықтайды. Кезкелген адамның әлеуметтік түрі болады. Тұлғаның түрі  қоғамның түрімен анықталады.

Психологтар үшін тұлға  – психиканың сапасы, ол адамның  қоғамда  дамуының нәтижесі ретінде анықталады. Тұлға психикалық ұйымдастыру түрлері иерархиясының жоғары ерекше деңгейі ретінде, өмір мен іс-әрекет субъектісі ретінде, қоршаған ортаны және өзін-өзі өзгертетін адам ретінде, индивидтің бір әлеуметтік қасиеті ретінде, әлеуметтік байланыстар мен қатынастарды дамытудың және болмысының жеке формасы ретінде  қарастырылады.

Педагогиканы тұлғаның өз  қасиеттерінің, процестерінің, жағдайларының, өзінің психикалық мүмкіншіліктерінің реттеушісі ретінде қарастыруға  мүмкіндік береді.  Одан басқа, «тұлға» ұғымы басқарудың, өзін-өзі басқарудың, өз қабілеттерін, қажеттіліктерін, сезімдерін  реттеудің  тұлғалық деңгейі туралы  көзқарастарды кіріктіреді.

Осыған орай әрі қарай  қарастыруды талап ететін негіздемелері  ретінде келесі тұжырымдамаларды айтамыз: педагогикалық процестің тұтастығы, адам мәдениеті мен адамгершілігінің қайта жаңаруы ретіндегі тәрбиенің тұтастығы, аксиологиялық көзқарас. Оларды тұлғаға-бағдарлаушылық  білім берудің ғылыми негіздерін өндіріп, біріктіреді. Оның мәні – болашақ маман тұлғасының өзін-өзі дамытуына және әлеуметтенуіне бағытталған, индивидтің тұлғалық  қызметтерін  дамытуға бағытталған педагогикалық жүйенің  бағдарлануында. Біздің көзқарасымыз бойынша, тұлғаға-бағдарлаушылық көзқарасы  оқыту процесі барысында әр студенттің тұлғасы дамуы үшін  ыңғайлы білім беру ортасын жасауға  бағытталған.

Өзін тұлға ретінде  қабылдайтын болашақ маман  қоршаған адамдарды қабылдауға деген өзіндегі мүмкіншілігін ашады (әріптестерін, балаларды, оқушыларды және т.б.), оларды өзіндей көреді және олардың жеке ерекшелігін сыйлайды.  Педагогикалық жәня психологиялық білім берудің негізгі міндеті – оқушыларды өздігінен ойлауға, проблемаларын шешуге, яғни тұлғалық өсуін қамтамасыз ету үшін өз қасиеттерін қолдануға үйрететін педагог-психологты  тәрбиелеу.

Білім берудегі тұлғаға-бағдарлаушылық көзқарас маман тұлғасының шығармашылық дамуы мен тәрбиесін қамтамасыз ететін ең тиімді формаларының, әдістерінің  және тәсілдерінің іздестіру аспектісінде орындалатын оның субъектілерінің  тұлғалық қызметтерін  дамыту мен толық көрініс беру  үшін жағдайлар жасаудан тұрады. Студенттердің тұлғаға-бағдарлаушылық дамудың міндеті бірқатар еңбектерде  негізделеді (В.В. Сериковтің, А.В. Петровскийдің, А.К. Маркованың және т.б.).  Педагогты дайындау олармен алдағы педагогикалық жұмыстың  субъект іс-әрекеті барысында  қалыптасатын тұлғалық-бағдарлаушылық  мән-мағыналардың және субъект іс-әрекетімен айқындалатын күрделі үрдісі ретінде қарастырылады.

Тұлғаға бағытталған  көзқарастың білім беруге деген  мақсаты сырттай берілген қасиеттерді «қалыптастыру» деп қаралмайды, оның негізгі мәні тұлғалық мүмкіншілікті ашу және демеу, тұлғаның рухани және моральдық мүмкіншіліктерін анықтау, оларды өзін-өзі дамытуға кіріктіру деп түсінеміз. Сондықтан да педагогикалық және психологиялық тұрғысынан болашақ маманның өзін-өзі дамыту іс-әрекеті мен оның өзіндік санасының ерекшеліктерін тұлғаның кіріктірілген компоненті ретінде зерттеу маңызды болады.

Осы проблема Қазақстан  Республикасындағы қалыптасқан  әлеуметтік-мәдени жағдайымен күрделене түседі де, осыған орай біздің еліміздегі әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістері  жоғары дәрежелі мамандар дайындығын талап етеді. Көптеген зерттеушілердің еңбектерінде болашақ маманның кәсіби дайындығы мәселелерінің аспектілері қарастырылады:

1. Мұғалімдердің жалпы педагогикалық дайындығы (Н.К. Крупская [42], Н.В. Кухарев[46], В.А. Сластенин[66], Н.Д. Хмель [56], М.И. Кудабаева[43] және т.б.);
2. Мұғалімдерді дайындау барысындағы кәсіби біліктерді қалыптастыру мәселелері (Б.И. Степашин[67], Н.А. Томин, Н.Ф. Белокур[71] және т.б.)
3. Педагогикалық тәжірибе барысында студенттер дайындығын жақсартудың аспектілері (О.А.Абдулина [2], Г.А. Кит[38], Т. Камзабаев, К. Капбаев, В. Клочко және т.б.);
4. Мұғалімдер дайындығы мен біліктілігін көтеруді жетілдіру аспектілері (Н.В. Александров [8], Г.А. Победоносцев [58] және т.б.);
5. Педагогикалық мәдениет мәселесі (М.Х. Балтабаев[12], Т.В. Иванова [35], Н.З. Чавчавадзе  [75], Е.Н. Шиянов [76]);
6. Болашақ мамандардың кәсіби өзін-өзі тәрбиелеудің мәселелері (С.Б. Елканов[30], Б.П. Зязин[33], А.И. Щербаков және т.б.).  

90-шы  жылдары Ресейде,  Қазақстанда және жақын жердегі  басқа шет елдерінде  университеттік  білім беру жоғары білім тберу  теориясы шеңберіндегі зерттеудің  объектісі ретіндегі зерттеу  жұмыстары пайда бола бастады:

1. Университеттік білім беруді жетілдіру (Н.С. Ладыжец [47], В.А. Садовничий [62] және т.б.);
2. Университеттік білім беру қызметтерін модернизациялау (Т.С. Садыков [63], К.Н. Нарибаев [53], О.С. Сабденов[61], С.А. Абдыманапов [6] және т.б.);
3. Университеттік білім берудің мақсаты мен міндеттерін дамыту (Т.С. Садыков[63], К.Н. Нарибаев [53], О.С. Сабденов[61], С.А. Абдыманапов [7] және т.б.);
4. Ортақ білім беру кеңістігін құру (В.Е. Шукшунов[77], А.И. Галаган [24]);
5. Жоғары білім берудің жүйелі реформалары (Л.Я. Гуревич [26]);
6. Оқу процесін жетілдіру (Ф.Янушкевич[78], В.А. Кан-Калик  [37]);
7. Халықаралық ынтымақтастық (А.К. Құсаинов [45] және т.б.);
8. Білім берудің көп сатылы жүйесі жағдайындағы университет студенттерінің кәсіби қалыптасуы (К.К. Закирьянов [34]).

Сонымен, зерттей келе біздің анықтағанымыз кәсіби тұрғысынан тұлғаның өзін-өзі дамытудың тұжырымдамалық негіздері жасалмаған.

Қазақстан Республикасының  жоғары білім беру жүйесінде 180 жоғары оқу мекемелері мен 86 жоғары оқу  орындарының филиалдары бар, осылардың  ішінде 9  жетекші университеттердің ерекше статусы бар. Педагогикалық кадрлардың  біліктілігін көтеру мен оларды дайындау жүйесін жетілдіру мақсатында  2004 жылы 5 мемлекеттік педагогикалық жоғары оқу орындары ашылды [22]. Осы жоғары оқу орындарының реестірі аккредидатиялық мүшемен  Лиссабондық конвенцияның ережелеріне сәйкес және академиялық мойындау сұрақтары бойынша ұлттық ақпараттық орталықтардың Европалық жүйесіне беріледі.

Классикалық университеттерде педагогикалық-психологиялық мамандықтары бойынша 45-тен 95 %-ке дейін бітірушілер (факультеттеріне қарай) білім алынады екен және осы сан үнемі өсу үстінде. Қазіргі кезде педагогикалық еңбек нарығы ең ашық болып табылады.

Жоғарыда айтылғанның  барлығы болашақ педагог-психологтардың  кәсіби өзін-өзі қалыптастыру проблемасының ғылыми қарастырылуы бүгінгі күнде келесі аспектілерде  өзекті болатынын көрсетеді:

• әлеуметтік-саяси жоспарда (2005-2010 жылдары Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламаларын іске асыру);
• университеттік білім беруді дамыту жоспарында;
• мектептік білім беруді дамыту жоспарында;
• болашақ мамандарда әлеуметтік-кәсіби бағдарлау жоспарында;
• педагог пен студент ынтымақтастығы негізінде педагог тұлғасын дамыту жоспарында. 

 Қазіргі зерттеулерде  қоғамның кәсіби дәрежелі мамандарды талап ету және олардың тұлғасына ерекше талап қою арасында; дағдыларын өздігінен дамыту қажеттілігі мен маманның жеке қасиеттерін дамыту ретінде өзін-өзі дамыту және тәжірибеде осы қасиеттерді қалыптастыру стратегиясының болмауы арасындағы қарама-қайшылық туындап отыр. Негізгі қарама- қайшылықтың мәні тұлғаның өзін-өзі дамуы белгілі бір жағдайда өзін-өзі ұсынудың объективті үдерісі ретінде қаралуында болады екен. Бірақ тұлғаның өзін-өзі дамуының ерікті процесі басталуы үшін белгілі бір қажетті жағдайлардың болуы маңызды және оған басшылық ету керек. Осы іс-әрекеттің мәні ғылымда да, тәжірибеде қарастырылмаған. Сонымен осы зерттеудің өзектілігі бір жағынан тәжірибе талаптарына жауап беруімен байланысты болады және екінші жағынан осындай іс-әрекеттің теориялық негізін анықтау деп қарастырамыз. Осы қарама-қайшылықтың шешілуінің тиімді жолдары мен тәсілдерін іздестіру барысында   зерттеуміздің тақырыбын таңдауға мүмкіндік берді: «Болашақ маманның өзін-өзі дамытудың психологиялық- педагогикалық негіздері».