Бөлім Етістіктің жіктелу ерекшеліктері

 Сөйтіп, біріншіден, етістіктің  түбір тұлғасы мен бұйрық райдың 2-жақ тұлғасы бір емес, олар  сыртқы түрі жағынан ғана сәйкес  келеді, сондықтан оларды ажырата  білу керек, екіншіден етістік  түбірлері тікелей жіктелмейді, түбір тұлғасында белгілі бір мағына қимыл білдіргенмен, түбір күйінде тікелей сөйлем ішінде қолданылмайды, тек етістіктің белгілі грамматикалық тұлғаларын (есімше, кесемше, шақ, рай т.б.) жамылып және сол тұлғалар негізінде ғана жіктеліп барып жұмсалады. Тек қана қазіргі тілімізде отыр, тұр, жатыр (жат), жүр деген қалып етістіктері тікелей жіктеліп, қолданылады. Қалып етістіктері тек тікелей жіктеле апу жағынан ғана емес, басқа да сипаттары жағынан ерекшеленеді: 3-жақ жіктік тұлғасы мен бұйрық райдың 2-жақ тұлғасы сәйкес келеді: ол отыр - сен отыр, ол тұр - сен тұр, ол жүр - сен жүр, тек жатыр етістігі ғана 3-жақта ол жатыр болып, бұйрық райдың 2-жағында сен жат болып беріледі.[4. 124-128]

 Сондай-ақ қалып етістіктері  есімдерше, етістік тұлғаларының  ішінде есімдерше жіктеледі.

 

 Мен отырмын, тұрмын, жатырмын, жүрмін, көрермін;

 Сен отырсың, тұрсың, жатырсың, жүрсің, көрерсің;

 Сіз отырсыз, тұрсыз, жатырсыз, жүрсіз, көрерсіз;

 Ол отыр, тұр, жатыр, жүр, көрер.

 Біз отырмыз, тұрмыз, жатырмыз, жүрміз, көрерміз;

 Сендер отырсыңдар, тұрсыңдар, жатырсыңдар, жүрсіңдер, көрерсіңдер;

 Сіздер отырсыздар, тұрсыздар, жатырсыздар, жүрсіздер, көрерсіздер;

 Олар отыр, жатыр, тұр, жүр, көрер.

 Қалып етістіктерінің мұндай  ерекшеліктері олардың түбір  тұлға емес екендігінен болып отыр. Қазіргі кезде түбір деп айтылып жүргенмен, етістіктің белгілі формалары негізінде қалыптасқан да, онда сол формалардың грамматикалық қасиеті қалып қойған. Жатыр етістігінің жат түрінде қолданылуы оның түбір емес екендігін көрсетеді. Сондай-ақ отыр етістігі ол тұр - ол турар тұлғасынан қалыптасқандығы белгілі. Ал тұр мен жүр де, етістіктің тұрұр және жүрүр тұлғаларынан қалыптасқан, кейін соңғы -ұр, -үр қосымшасы түсіп қалғанмен, оның грамматикалық қасиеті, процессуальдық мәні сақталып қалудың нәтижесінде қалып етістіктері осындай ерекшеліктерге, яғни әрі түбір тұлға ретінде 2-жақ бұйрық рай тұлғасымен омоним форма құрап, әрі процессуальдық мәні сақталып, осы шақтың (нақ осы шақгың) негізгі грамматикалық көрсеткіші болып саналып, 3-жақ жіктік жалғау тұлғасында, нөлдік формада жұмсалуға ие болған.

 Сонда қалып етістігінің  осы мәндері бір тұлғадағы  ерекшеліктері ме? Деген сұрақ туады.

 Қалып етістіктерінің осындай  әр түрлі мәндері бар бір  ғана тұлғасының көрінісі емес. Мысалы, тұр - түбір десек, сен тұр - бұйрық райдың 2-жағы (жекеше, анайы түрі), ол тұр - 3-жақта жіктеліп қолданылған, бұлардың мағыналары қандай әр түрлі болса, формалары да сондай әр түрлі, түбірден басқасы - әр грамматикалық категорияның нөлдік формалары.

 

1.2 Жетекші етістік пен  көмекші етістіктің арақатынасы

 

Толық лексикалық мағыналы етістіктер жетекші етістіктер деп аталады. Мысалы, Кешкі алты боп қалды, қонақ үйдің фоэсіне жинала бастадық (Ш.Жиенқұлова). Мұндағы жетекші етістік жиналу лексикалық мағынаны білдіріп түр, ал осы тіркестегі баста етістігінің тойды баста дегендегі қолданыстағы бастау мағынасы жоқ, сондықтан оның лексикалық мағынасы болмағандықтан, ол жетекші етістік емес, грамматикалық мәндегі көмекші етістік болады.

 Жетекші етістіктің барлығы  сөйлемде субъектінің іс-әрекетін білдіреді. Мысалы, -Әже, мынау өзіміздің ... - деп ұмтыла бергенде Балзия оның иығынан тартып қалған (СЖүнісов).

 Жетекші етістікке тән бірнеше  белгілер бар:

1. Жетекші етістіктің міндетті  түрде лексикалық мағынасының  болуы қажет.

2. Жетекші етістік көмекші етістіктен бұрын тұруы керек, Бұл орын тәртібі үнемі тұрақты болып келеді.

 Тіліміздігі кез-келген лексикалық  мағынасы бар етістіктің бәрі  бірдей жетекші етістік бола  бермейді. Мысалы, келе берді, айтасалды, кездесе қалды, жылап жіберді, оқып  шықты, жазып бітті т.б.

 Грамматикалық дамудың нәтижесінде  өзінің бастапқы лексикалық мағынасынан  айырылып, грамматикалық қызметке  көшкен етістіктүрі көмекші етістіктердеп  аталады. Тілде көмекші етістіктердің  саны аса көп емес. Бірақ олардың  тілде атқаратын қызметі орасан зор. Қазақ тілінде отызға тарта көмекші етістіктер бар. Олар: ал, баста, бар, бер, біл, бақ, де, еді, ет, екен, емес, жазда, жатыр, жүр, тұр, отыр, кел, кет, қой, көр, жібер, жөнел, сал, түс, таста, қал, шық, қара, ет, біт.

 Көмекші етістіктердің өзіне тән бір ерекшелігі - көмекші етістіктердің лексикалық мағынасының болмауы. Мысалы, Екі көзі көкпеңбек, беті-мұрны қызарған, сағал сары Баймағамбет Абайдың мінезіне күліп жіберді (М.Әуезов). Берілген сөйлемдегі жібер көмекші етістігі қолданылған, ол етістікте ешқандай лексикалық мағына жоқ, күліп жіберді дегенде әңгіме күлу туралы болып отыр.[5.123-131]

 Профессор А.Ысқақов көмекші  етістіктердің қызметі туралы  былай дейді: «Олардың көмегі  арқасында, мағыналары қаншалықты  олқы бола тұрса да, мағынасын толық дербес сөз арқылы білдіре алмайтын неше алуан өте нәзік семантикалық, грамматикалық абстракты мағыналар жасалып я беріліп отырады. Мысалы, шөлдеп кеттім және шөлдеп қалдым, серпіп жіберді және серпіп тастады... деген етістіктердің бірі-бірінен ерекшеленетін нәзік реңктерін тек көмекші етістіктердің жетекші етістіктерге үстейтін мағыналарынан ажыратуға болады».

 Көмекші етістіктер жетекші  етістікке көсемше, есімше жұрнақтары  арқылы тіркеседі. Мысалы, кел + е  қойды, кет + іп қалды, кел + ген еді, келе + тін болды, кел + се екен, кел + іп алды т.б.

 Кейде бір жетекші етістікке  бірнеше көмекші етістіктер тіркесе  береді. Мәселен, біткелі қалып еді  т.б.[6.72]

 

 

 

1.3 Көмекші етістіктер  және аналитикалық форма

 

 Көмекші етістікгердің қолданылу  аясы, жетекші етістікке тіркескенде оларға қосатын мағынасы мен түрлену сипаты жағынан бәрінде бірдей емес. Сондықтан олардың өзі іштей толымды және толымсыз көмекші етістіктер болып екіге бөлінеді.

 Толымды көмекші етістіктердің  қатарына келесілер жатады: ал, бер, бар, баста, бақ, бол, біт, жатыр, жібер, жүр, жөнел, кел, кет, көр, қал, қара, қой, таста, түр, отыр, өт, сал, шық, де, қыл.

Толымды көмекші етістіктер әрі жетекші, әрі көмекші қызметте жұмсала алады. Мысалы, Ол жұдырықпен қойып қалды, олардан қалып қойды дегендегі алдыңғы тіркесте қал етістігі көмекші, екінші тіркесте жетекші бол ып тұр.

 Ал толымсыз көмекші етістіктерге  е, ет, жазда, де сөздері жатады. Олар  тілде үнемі көмекшілік қызметте  ғана қолданылады. Көмекші етістіктердің  бәрі категориялар мағынасын  білдіріп, категориялардың аналитикалық формаларын жасауға қатысады.

 

Аналитикалық форманттар

 

 «Аналитикалық формант»термині  есімге де, етістікке де тән. Аналитикалық  формант грамматикалық категориялары  бар сөз таптарына қатысты. Олардың  ішінде сапалық сын есімнің шырай категориясының аналитикалық формасы бар екенін кейбір ғапымдар көрсетіп жүр. Өте үлкен, ең жақсы, тым әдемі, өте таза т.б. қолданыстағы сөздер асырмалы шырайдың аналитикалық формаларына жатады. Сондай-ақ сен үшін, ауылдың маңы, үйге қарай дегек тіркестерді септіктің аналитикалық формасы дейтін пікірлер де кездеседі.

 Грамматикалық категориясы  бар зат есім мен сын есімдегі  грамматикалық аналитизм мәселесі  дәлелденбегендіктен, аналитикалық  формант ұғымы тек етістікпен  байланысты қаралып жүр. Түркі  тілдерінде сөздің аналитикалық формасы туралы теорияның негізін салушы, түркі тілдеріндегі етістіктің аналитикалық формаларын зерттеуші ретінде ғалым А.А Юлдашевті атауға болады.Ал қазақ тіл білімінде профессор Н.Оралбаева қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттарын жалпы зерттеген, оның етістіктің барлық категорияларына қатысты екенін дәлелдеген, аналитикалық формант, форма теориясының негізін қалаған. Әр категорияға қатысты негізгі аналитикалық форманттарды көрсеткен.

 Аналитикалық формант туралы айтпас бұрын аналитикалық форма ұғымына түсінік берген жөн. Аналитикалық сөз формасының өзіне тән бірнеше белгілері бар.

 Біріншіден, сөздің аналитикалық  формасы дербес сөз бен көмекші  сөздің бірлігінен тұрады. Ғалым  Ә.Хасенов аналитикалық формаға  былайша сипаттама береді: «Аналитикалық форма дегеніміз - атауыш сөздер мен көмекші сөздер тіркесінен жасалған құранды форма. Мәселен, ауылдың жаны, саған бола келдім, сен туралы, елу шақты т.б. аналитикалық формалы сөздер» . Дербес (атауыш) сөз бен көмекші сөздің тіркесі дегенде міндетті түрде оның грамматикалық мәні ескерілуі қажет. Тек қана грамматикалық сипаттағы дербес сөз бен көмекші сөздің тіркесінің аналитикалық форма бола алатыны есте болуы керек. Мысалы, күліп жіберді, өте үлкен, тап-таза т.б.

 Екіншіден, сөздің аналитикалық формасы грамматикалық категориясы бар сөз таптарына қатысты.

 Қазақ тілінде грамматикалық  категориялары бар сөз таптары  деп зат есім, сын есім және  етістік аталып жүр. Осы үш  сөз табының ішінде етістіктің  аналитикалық формасы дәлелденді. Ал зат есім мен сын есімнің аналитикапық формасы әлі ғылымда шешімін таппаған мәселелер қатарында қалып отыр. Зат есім мен сын есімнің грамматикалық категорияларының мағыналарын білдіретін көмекші сөздер бар. Аталған үш сөз табының ішінде зат есімнің септік категориясының аралас аналитикалық формасы және сапалық сын есім шырайының аналитикалық формасы бар.

 Үшіншіден, сөздің аналитикалық  формасын жасайтын көрсеткіш -аналитикалық  формант.

Аналитикалық формант - сөздің аналитикалық формасын жасаушы көрсеткіш. Мысалы, келе жатыр, айта бастады, білсе екен, өте жақсы деген сөздердегі =е жатыр, =а баста, =са екен, өте дегендер - аналитикалық форманттар. Аналитикалық формант деп қосымша мен көмекші сөздің бірлігінен тұратын, не тек көмекші сөзден тұратын категория мағынасын білдіретін морфологиялық көрсеткішті атасақ, ол сөздің синтетикалық формасын жасайтын грамматикалық қосымшамен бірдей қызметтегі тілдік бірлік болып саналады.

 Төртіншіден, сөздің аналитикалық  формасын жасаушы аналитикалық  форманттың құрамы тұрақты, оны өзгертуге болмайды. Мәселен, қимылдың өту сипаты категориясының мағынасын білдіретін =а бер форманты түбір етістікке тіркесіп, қимылдың қайталануын, созылуын білдіреді: айта бер, жаза бер. Осы формант тек осы құрамда ғана осы мағынаны білдіреді, оның құрамын өзгертсек, бұл мағынаны білдірмейді. Мысалы, бұл форманттың құрамындағы =а жұрнағының орнына =п жұрнағын қойып =п бер түріне көшірсек, ол қимылдың созылуын, қайталануын білдірмейді: айтып бер, жазып бер. Бұл аналитикалық формант құрамының тұрақтылығын дәлелдейді.

 Бесіншіден, аналитикалық форманттар  грамматикалық категориялардың  мағынасын білдіретін көрсеткіштерге  жататын болғандықтан, олар грамматикалық  мағына береді.

 Демек, аналитикалық формалы  сөз лексикалық мағынамен бірге  грамматикалық мәнді де білдіреді. Мысалы, өте үлкен дегендегі үлкен сөзінің лексикалық мағынасы да өте сөзінің асыру мәні де яғни грамматикалық мағынасы да қоса қабат көрінеді. Күліп жіберді, келе бастады десек, күлу қимылы да және оның тез, кенет жасалу мағынасы берілсе, келе бастады дегенде келу қимылы да жөне оның басталу мағынасы да қоса беріліп тұр.

 Етістіктің аналитикалық форманты  деп қосымша мен көмекші етістіктен  тұратын, белгілі бір категорияның  мағынасын білдіретін біртұтас  қүрделі морфологиялық көрсеткішті  айтамыз. Етістіктің аналитикалық форманты көп жағдайда бір қосымша мен бір көмекші етістіктен құралады.

 Аналитикалық формант құрамында  келетін қосымшалар- көсемше, есімше, шартты рай мен қалау рай  жұрнақтары. Осы аталған қосымшалармен  тіркесетін тілде отызға жуық көмекші етістіктер бар болса, олардың бірлігінен жасалған аналитикалықформанттар саны жетпістен астам. Мысалы, -а ал, -п ал, -а бер, -п бер, -а баста, -а бар, -п бар, -п біт, -п кел, -п шық, -а шық, -а жазда, -п жібер, -п қал, -а қал, -п кет, -е кет, -п қой, -п сал, -а сал, -п түс, -е түс, -п отыр, -п тұр, -п жүр, -п жат., -п жатыр, -а жатыр, -п таста, -п бақ, -п өт, -п біт, -п көр, -ған бол, -ғы кел, -а көр, -са екен, -са игі еді, -п еді, -ғай еді,-атын еді, -мақ еді, -са еді, -ар еді, -п келе жат, -а көрме, -п жүре бер, -п сала бер, -п кеп кет, -п кеп жібер, 0 еді, 0 емес, 0 жоқ т.б.

 Аналитикалық форманттар құрамы  жағынан жалаң (дара) және күрделенген (күрделі) аналитикалық форманттар  болып екіге бөлінеді. Бір, екі, үш  морфемалы аналитикалық форманттар жалаң аналитикалық формантгар деп аталады. Мысалы, Қатты өзгеріп, жаны толқынғатүскен Абай әлі оңалған жоқ (М.Әуезов). Менің күлкім түрткі болды да, сахнада тұрған артистердің бәрі күліп жіберді (Қ.Байсейітов). Толып жатқан үйді бір аралап шыққысы келеді (М.Әуезов). Мұнда 0 жоқ, -іп жібер, -қысы кел аналитикалық форманттар қолданылған. Олар 0 жоқ форманты бір морфемадан, -іп жібер екі морфемадан, -қысы кел үш морфемадан құралған.

 Бір морфемалы аналитикалық  форманттарға 0 еді, 0 екен, 0 емес, 0 жоқ  форманттары жатады, олардың саны аз, бірақ тілде өте жиі қолданылады. 0 еді аналитикалық форманты - қатыстық өткен шақтың көрсеткіші. Мысалы, Менің бүгінгі шарықтаған табысымды Александров, Жүргенов, Құрманбек көрсе ғой, қуаныштан жүректері жарылып кетер еді (Ш.Жиенқұлова).

0 екен форманты да өткен шақтық  мағына береді. Мөселен, Тәкежанның үйінен Абай аттанғанда, күн кешкіріп, екінтіге тақап қалған екен (М.Әуезов). Жоғарыда 0 еді мен 0 екен аналитикалық форманттары өткен шақтық мағынаны білдіреді. Бірақ 0 еді формантын субъекті өзі қатысқан өткен уақыттағы іс-қимылмен байланысты қолданса, екінші мысалдағы 0 екен формантын субъектінің өзі қатыспаған, көрмеген еткен кездегі іс-қимыл туралы айтқан кезде ғана қолданады.[7.178-192]