Бастауыш мектеп оқушыларының үлгермеушілік себептерін болдырмау

1965 жылы Симпозиумда қабылдаңған  бойынша туған баладан бастап  жас өспірімділік шаққа дейін 7 сатыға бөледі.

1. Жаңа туған бала (туған сәттен 1-2 айға дейін)
2. Нәрестелік шақ (1-2 айдан 1 жылға дейін)
3. Ерте сәбилік шақ (1 жастан 3 жасқа дейін)
4. Мектепке дейіңгі балалық шақ (4-жастан 7 жасқа дейін)
5. Бастауыш мектеп шағы (7-жастан 11-12 жасқа дейін)
6. Жеткіншек шағы (7-жастан 11-12 жасқа дейін)
7. Жас өспірімдік шақ (14 жастан 17 жасқа дейін)

Мектепте балаларды 6 жастан бастап  қабылдауға байланысты 4, 5, 6 және 7 сатылардағы жас кезеңдері өзгереді. Демек, тәрбие және оқыту жұмыстары осы жас сатыларына сәйкес жүргізілуі қажет. Өйткені адам жасының табиғи негізі-жас сатылары немесе биологиялық жетілу шақтары.

Бастауыш мектеп шағында баланың  дене, психикалық дамуында кейбір ерекшеліктер байқалады. Бұл жастағы балалар үшін еңбектің тәрбиелік мәні өте зор. Балаларды бірте-бірте еңбекке баулу, үйеммен, ұжым және қоғамға пайдалы еңбектің 7-12 жастағы балалар ұзақ уақтылық дене еңбегіне, күш түсетін жұмыстарға әлі қабилетсіз болады. Сондықтан бұл жағдайдың ойын, дене еңбектерінің барысында еске алғаны жөн.

Тәрбие процессінде балалардың  кейбір теріс қылықтарын байқауға болады. Мысалы, өзімшілдік, біреудің жақсы әдеттері мен істерін көре алмаушылық, түрлі болымсыз себептерді сылтау етіп үй тапсырмасын орындаудан қашушылық т.б. Балалардың мұндай теріс қылықтарына жол бермеу тәрбиешілердің, ата-аналардың беделіне, біліміне, өмір тәжірибесіне байланысты. Бұл жастағы балалармен тәрбие жұмысын дұрыс ұйымдастыру үшін олардың мынандай ерекшеліктерін еске алған жөн: сөзбен істің сәйкесті болуын талап етеді; жөнсіз кіналаудан жеркену сезімі туады; үлкен адамдардың жіберген қателерін тез байқайды; арманшыл, қиялшыл болады; ұйымшыл келеді; сенімді серік іздейді; өз мүмкіндіктерін, күшін асыра бағалайды; түрлі спорт ойындарында өте ықыласты болады т.б.

Бұл ерекшеліктерді оқу, тәрбие жұмысының барысында сынып жетекшілері, мұғалімдер айырықша бақылайды, зерттейді, тиімді етіп іске асырудың әдістері мен тәсілдерін қарастырып, ата-аналарға дер кезінде көмек көрсетеді.   

Тәрбие ісінде балалардың жас  ерекшеліктерін ескеріп отыру  қажеттігін педагогика біршама  ертеде-ақ көрсеткен еді. Өткен  заманның Я. А. Коменский, Ж. Ж. Руссо сияқты ұлы педагогтары тәрбие беру кезінде бала табиғатын, оның қабылдау, ойлау ерекшеліктерін еске алып отыруға шақырған болатын.

Қазіргі педагогикамен психология  балалар мен жеткіншектердің  дамуындағы биологиялық фактордың  маңызын асырып көрсетеді. Баланың дамуын үнемі қозғалыс процесі ретінде қарай отырып, педагогика бұл қозғалыстан сан жағынан жинақталу және сапа жағынан елеулі өзгерістер болу кезеңдері болып көрсетеді. Мәселеге былайша қарау балалардың дене және психикалық дамуының бір қатар кезеңдерін белгілеуге мүмкіндік береді.

Соңғы жылдары жас мөлшерінің  әр түрлі кезеңдерінде адам  организмінің даму ерекшеліктерін  зерттеу жөнінде зор жұмыс  жүргізілді. Осының негізінде бірінен  соң бірі қайталанып отыратын  кезеңдерге бөлу қабалданды.

Белгілі бір жастық кезеңге  тән анатомия – физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерді әдетте жас ерекшеліктері деп атайды.

Жас ерекшеліктері деген ұғым  қайсы бір дәрежеде шартты  ұғым, іс жүзінде баланың даму  ерекшеліктері жас ерекшеліктеріне  ғана байланысты болмайды, бұл ерекшеліктер өзін қоршаған ортамен белсенді қарым - қатынасқа түсу процесінде қалыптасады. Сондықтан, педагогикамен психология балалардың жас ерекшеліктеріндегі ширақтықтылықты, өзгерімпаздықты, солардың тәрбиеленушінің іс-әрекеті және өзін қоршаған адамдармен жасайын өз ара қарым-қатынастары жүйесіне тәуелді болатынын атап көрсетеді.

Жеке даралық ерекшеліктер жас  ерекшеліктермен тығыз байланыста  болады – бұлар белгілі бір адамға тән болып келетін және оны басқа адамдардан ажыратып көрсететін жеке адамның мінездің, ынта-ықыластың, ақыл-ой қызметінің бағытты болуындағы елеулі әрі тұрақты ерекшеліктер.

Әр бір баланың дербес ерекшелігі  тәрбие процесінде, даму кезеңінде  байқалады. Дербес ерекшеліктерге  түйсік, қабылдау, ойлау өзгешеліктері, жеке адам бойындағы мінез-құлық, темперамент, қабілет сияқты қасиеттер жатады. Нерв жүйесінің типтік қасиеттері адамның мінез-құлқының, темпераментінің, қабілетінің табиғи негізін құрайды. Дербес қабілеттердің дамуы жеке адамның табиғи мүмкіншіліктеріне байланысты. Ал дара қабілеттер адамның айналаны қоршаған дүниемен өзара әрекеттесу процесінде қалыптады. Әр бір адамның өзіне тән қасиеттерін қалыптастыру мен дербес ерекшеліктерін дамытуды жан-жақты және үйлесінді тәрбиелеу дейді.

Мұғалім күнделікті оқу-тәрбие жұмысының процесінде оқушылардың дара ерекшеліктерін бақылап есепке алып отырады. Осындай нақты зерттеу жұмысының нәтижесінде мұғалім балаларда кездесетін әр түрлі жағымды және жағымсыз дара ерекшеліктерді байқайды. Оларға кейбір баланың оқу-материалын тез ұғуы немесе баяу ұғуы берілген тапсырманы мезгілінде бұлжытпай орындауы немесе түрлі сылтауларды айтып бас тартуы, іс-әрекеттерінің барысындағы белсенділік немесе енжарлық, бір баланың байсалды, ұстамды болуы, екіншісінің жеңілтек, қызба болуы баланың ұжымшыл болуы немесе ұжымнан өзін оқшау ұстауы т.б. Осы сияқты әр түрлі дара айрымашылықтарды мұғалім тәрбие жұмысын жоспарлауда еске алады, оларды іске асыру үшін қажетті жағдайлар жасап, нақты шаралар белгілейді.

Әр жастағы, оның ішінде төмеңгі мектеп жасындағы баланың психологиялық ерекшеліктері бірден қалыптаспайды, керісінше бұл ерекшеліктер баланың бұдан бұрыңғы дамуында жинақталып, оны өз кезегімен дамудың келесі сатысына көшуге даярлап отырады. Сондықтан бастауыш мектеп мұғалімі төмеңгі класс оқушысының ерекшеліктерін зерттеп отырып, сол ерекшеліктерді мектепке дейіңгі шағында қалыптасқан ерекшеліктерден бөлек алып қарай алмайды, және өз тәрбиеленушілерінің бұдан былайғы даму перспективаларын көрмей тұра алмайды.

Оқушылардың түрлі іс-әрекеттерін жүзеге асыру үшін, олардың барлық ықтимал мүмкіндіктерін іске қосу керек. Осыған орай, тәрбиеші мына жағдайларды ескеруі қажет: кейбір баланың өз мүддесін ғана ойлауын болдырмау, өз мүддесін ұжым мүддесімен ұштастыра білуге үйрету; баланы әр түрлі жағдайда болатын өзгерістерді басынан өткізе білуге баулу; баланы өмірді даму күйінде көре білуге үйрету, т.б.

 Қазіргі таңдағы білім беру  және тәрбие жүйесінде бастауыш  мектеп шағы бала өмірінің  жеті жастан он бір-он екі  жасқа дейіңгі кезеңін қамтиды. Балалар мектепке алты жастан баратын. Ал бастауыш оқу ұзақтығы біздің елдегіден бөлек елдерде бастауыш мектеп шағының, әрине, басқаша хронологиялық шектері болады.

Жеті жастан он жасқа дейіңгі  кезеңге не ғұрлым тән негізгі  белгі мынада: бұл жаста мектеп  жасына дейіңгі бала мектеп оқушысына айналады. Бұл бала өз бойында мектеп жасына дейіңгі балалық шақтық белгілерін оқушының ерекшеліктері мен ұштастыратын өтпелі кезең. Бұл белгілер оның мінез құлқында, саласында күрделі, ал кейде қайшылықты үйлесім түрінде қатар жүреді. Кез келген өтпелі күй сияқты бұл шақ көзі ашылмаған даму мүмкіндіктеріне бай, оларды дер кезінде байқап, қолдап отыру маңызды.

Адамның көптеген психикалық  қасиеттерінің негіздері тап  осы бастауыш мектеп жасында  қалыптасады және әдетке айналады. Сондықтан ғалымдардың ерекше назары қазір бастауыш сынып оқушыларын дамытудың резервтерін анықтауға бағытталған. Бұл резервтерді пайдалану балаларды одан арғы оқу және еңбек қызметіне неғұрлым табысты дайындауға мүмкіндік береді.

Бастауыш сынып оқушыларының физиологиялық ерекшеліктері – оқушылардың бұлшық еттерімен сіңірлері жылдам қатаяды, олардың көлемі ұлғаяды, жалпы бұлшықет кіруі артады. Саусақ сүйектерінің қатаюы тоғыз – он екі жасқа қарай аяқталады. Егер осы жайда ескерсек, онда бастауыш сынып оқушысы неліктен әр кез жазбаша тапсырмаларды үлкен күш жұмсап орындайтыны түсінікті болады. Оның білегі тез толадыда, ол өте тез және тым ұзақ жаза алмайды. Бастауыш сынып балаларына, әсіресе 1-2 сынып оқушыларына жазбаша тапсырмаларды аса көп беруге болмайды. Балаларды ұшырасатын графикалық жағынан нашар орындалған тапсырманы көшіріп алу тілегі көбінесе нәтижені жақсартпайды.

Жеті жасар бала мектеп табалдырығынан  аттасымен-ақ оқушы болады. Оның  өмірінде ойын әлі маңызды  орын алғанымен осы уақыттан  бастап ол біртіндеп басымдылық рөлін жоғалта бастайды. Бастауыш сынып оқушысының жетекші іс-әрекеті оның мінез-құлық мотивтерін елеулі түрде өзгертетін, оның танымдық және адамгершілік күштерін дамытудың жаңа көздерін ашатын оқу болады.

Психологиялық құрылымдың қалыптасуымен дамуының жалпы заңдылықтарын да, бала дамуының (жоғарыда) бөлініп көрсетілген түрлерінің әрқайсысына тән ерекшеліктерді де ажыратып қарастыруға болады.

Баланың жеке басының белсенділігі – психикалық даму шарты. Осындай жалпы заңдылықтардың бірі мынада: балада жаңа психолгиялық құрылымдардың пайда болуы міндетті түрде баланың өз белсенділігімен байланысты. Жаңа құрылым, тіпті ол оқыту үстінде, мысалы, тәсіл түсінде сырттан берілсе де іс-әрекетке                                                                           еңгізілуі, осы іс-әрекетті өзгеріске түсірумен байланыстырылуы тиіс.

Белгілі бір материалды игерудің  өзі түрліше жүзеге асады, демек, баланың даму дәрежесіне қарай  түрлі педагогикалық шарттарды  талап етеді.

Игеру процесінде бала бағыттылық, сана және іс-әрекет ерекшеліктері бар жеке адам ретінде көрінеді. Баланың жеке басының негізі жақтарының дамуы игеру механизмдерінің өзгерістерін туғызады, бұлар оқыту әдістерінде көрінуге тиіс. Мысалы, белглі бір жастағы балаларға пән жетекші бағыттылық ерекшеліктері ескеріліп отырылуы тиіс. Мектепке дейіңгі шақта көптеген аса маңызды жаңа құрылымдардың ойын әрекеті негізінде пайда болатыны белгілі. Сондықтан бұл арада сабақтар көбіне дидактикалық ойын түрінде өтеді; мұнда баланың жаңа білімдермен тәсілдерге ие болуы үстіндегі белсенділігі неғұрлым көбірек дәрежеде көрінеді.

Бастауыш мектеп жасында жаңаны  игеру оқу әрекетінің маңыздылығымен, сондай-ақ танымдық ынталарының  артуымен тығыз байланысты. Баланың  оқу әрекетін қалыптастырғанда  ол оқуға, өзін қадағалау (өз білімін, өз іскерлігін) өз жетістіктерін бағалай білуге бағдарын қамтитындай етіп ұйымдастыру маңызды. Оқу процесінде бала үшін жаңаны танып білу мәнді, қызықты болуы тиіс. Кейінірек оқу әрекетінің өзі неғұрлым тезірек мативтермен (мысалы, қоғамдық, өзінің жеке басын жетілдіре түсуге бағыттылығы т.б.) жандана бастайды.

Балаларды оқыту процесінде  дамудың жалпы заңдылықтарынан  басқа, бала психикасы дамуының  әр жағына тән нақтылы педагогикадық  шарттырды да ескерудің маңыздылығын  дәлелденіп отыр.

Жасына, немесе жас шамаына қарай  даму барысы деген не? Бұл сұраққа  жауап адамның психикалық даму  табиғатын түсінудегі жалпы қарым-қатынасқа  байланысты болады. Айтылып жүрген  көз қарастардың біреуі даму  сатыларының өзгермейтіндігін, абсолютті  болатындығын дәлелдеуге келіп салды. Жас жөніндегі мұндай ұғым психикалық дамуды табиғи биологиялық процес деп түсінумен байланысты. Қарама-қарсы көз қарас – жас даму білім мен дағдылардың жай жинақталуы ретінде ғана қарастырылады.

Тарихи даму процесіндк балалар  өсетін жалпы әлеуметтік жағдайлар, оқытудың мазмұны мен әдістері өзгеріп отырады. Және бұлардың барлығы дамудың жас кезеңдерінің өзгерісіне әсер етпей қоймайды.

Әр бір жас шағы психикалық  дамудың ерекше сапалы кезеңі  болып табылады. Және бала дамуының  осы кезеңдегі оның жеке басының өзіндік құрылымының жиынтығы құрастыратын көптеген өзгерістермен сипатталады. Л. С. Выготский жас шағы дамудың белгілі бір дәуірі немесе сатысы, дамудың белгілі, бір шама тұйық кезеңі деп қарады, оның маңызы дамудың жалпы циклінде алатын орнымен және дамудың жалпы заңдарының одан әр кез өзіндік көрініс табуымен анықталады. Бір жас сатысынан екіншісіне өтуде бұрыңғы кезеңдерде болмаған жаңа құрылымдар пайда болады және даму барысының өзі қайта құрылып, өзгеріп отырады.

Жас ерекшеліктері көптеген жағдайлардың жиынтығымен анықталады. Бұл - әрі балаға оңың өмірінің осы кезеңінде қойылатын талаптар жүйесі әрі айналасыдағылар мен қарым-қатынастарының мәнісі, әрі ол игеретін біліммен іс-әрекеттер типі, әрі осы білімдерді игеру тәсілдері. Жас шағына тән ерекшеліктерді анықтайтын жағдайлардың жиынтығына баланың дене дамуының түрлі жақтарының (мысалы, сәбилік шақтағы белгілі морфологиялық құрылымдардың жетілуі, жеткіншек шақтағы организм өзгерістерінің ерекшелігі т.б.) ерекшеліктеріде енеді.

Жас шағы ерекшеліктерін анықтайтын  сыртқы жағдайлар балаға тәкелей  әсер етпейді. Ортаның қайсы бір  элементтерінің қандай да бірі  бұрын дамыған қандай да бір  психологиялық қасиеттер арқылы  өтетініне байланысты әр балаға  объективтің түрліше әсер етеді. Осы сыртқы және ішкі жағдайлардың жиынтығы жастың өзіне тән ерекшеліктерін анықтайды да, ал олардың арасындағы қарым-қатынас өзгеріс келесі жас кезеңдеріне қосудың қажеттілігімен ерекшеліктеріне сабақтас келеді.

Сонымен, жас шағы балаға оның  дамуының сол кезеңде қойылатын талаптар мен тіршілік жағдайларының ерекшеліктерімен оның айналасындағылермен қарым - қатынас ерекшеліктерімен, баланың жеке басының психологиялық құрылымы дамуының деңгейінен, біліммен ойлауның даму дәрежесімен, белгілі бір физиологиялық ерекшеліктерінің жиынтығы мен сипатталады.

Жас кезеңін айналасындағылармен  қарым-қатынастар жасаудың даму  деңгейі бөлімдердің, тәсілдірдің, қабилеттердің даму деңгейі арасындағы  байланыс анықтайды. Д. Б. Элькониннің  көрсеткеніндей даму процесінің  осы екі түрліше жақтарының арасындағы өзгеріс келесі жас кезеңдеріне өтудің өте маңызды ішкі негізін құрайды. Мысалы, баланың ерте сәбилік шағындағы сыртқы болмыспен басланысы оның үлкендерге қарым-қатынасы арқалы денекерленеді. Нақ осындай қарым-қатынастар жүйесі негізінде бала белгілі бір дағдыларды игереді, онда қарапайым дәрежедегі ұғымдар қалыптасады. Үлкендермен қарым-қатынас жасау тәсілдері байиды, тілі жетіледі т.с.с. Осының бәрі баланың дербес іс-әрекеттер жасау мүмкіндігінің кеңеюіне, демек, айналасындағылармен қарым-қатынас жасау тәсілдерінің өзгеруіне негіз болады. Ал соңғысы өз кезегінде психикалық дамудың онан арғы барысының жағдайларын өзгертеді. (мысалы, бала енді болмысты өзінің тікелей іс-әрекеті арқылы да танитын болады).