Баланың бірінші әрекеті ойын ,сондықтан да ойын адамның өмірге қадам басардағы алғашқы қадамы

Қазақ  халқы  өзінің қоршаған  дүниенің қыры мен сырын егжей-тегжей білуді баланың санасына  ойын арқылы жастайынан  сіңіре  білуді көздеген. Ойын  бала табиғатымен егіз.Өйткені, бала отбасымен және қоршаған ортамен тығыз араласа отырып, ана тілін үйренеді.

Қазақ халқы  педагогикасында  саусақ ойыны ұрпақтан ұрпаққа қалған мәдени шығармашылық болып табылады. Қазақ халқы саусақ ойыны арқылы баланың  сөйлеуге деген талпынысын ,қабілетін дамытып,  ынтасын арттыра  білген.Саусақ ойынын ойнай отырып, балалр қоршаған ортадағы заттар мен  құбылыстарды, жан жануарларды, құстарды,ағаштарды, бейнелей алады.

Ойын адамның өміртанымның алғашқы  қадамы. Шағын орталықтарда пайдаланатын: Ойын сабақ, ойын жаттығу, сергіту ойындары,  дидактикалық мақсаттағы ойындар, сөздік ойындар,  логикалық ойындар,  ұлттық ойындар баланы жан жақты дамытып, өзін қоршаған  ортамен, табиғатпен, қоғамдық құбылыстармен, адамдармен, олардың еңбегімен, қарым қатынастарымен танысуына көмектеседі.Ойындар баланың зейінін, есте сақтау қабілетін, ауыз екі сөйлеу м әдениетімен дамытуға  арналған, адамгершілік сезімін оятуға,  адамдармен дұрыс қарым қатынас жасауға, басқа ұлт өкілдеріне достық сезімін тәрбиелеуге үйретеді.

Шағын орталықта болсын,балабақшада  болсын балалрмен жұмыс жасайтын тәрбиешілер үшін талап та жоғары болып келеді. Осы орайда  тәрбиешінің  басшылыққа  алатын негізгі ұстанымдары:

Тәрбиші  мен баланың арасындаңғы  педагогикалық әдеп пен ынтымақтастықтың сақталуы;

Тәлім тәрбие, ұсынылған ойындарды  меңгерту, оның  бала зердесіне әсер етуі ,қабылдауы, есте сақтауы;

Балалрға берілетін тапсырманың  шектен тыс ауыр болмауы;

Тәрбие жұмыстары баланың денсаулығын  нығайтуға әсер ететінлдей болуы  шарт;

Ойын тәсілдерінің тиімділігі іс әрекеті  жүйелі,мазмұн сабақтастығын  сақтай отырып, бірнеше компоненттерін құру.

Ойын процесіде  балалардың өздері ойнаушылардың мінезқұлқы мен  өзара қарым қатынастарын анықтайды  және реттейтін ереже  белгілейді.

Ойын арқылы баланың  болашаққа  көзқарасы қалыптасады. Кішіге қамқорлық  көрсету әлсізді қорғау, ренжітпеу, жолдастарымен ойвн барысында бірлесе  шешім қабылдау, үлкенді сыйлау , басқа адамның еңбегін бағалай  білу  дегенді олар күнделікті ойын негізінде сезінеді.

Қандай ойын түрі болсын, дидактикалық па, шығармашылық па, қимылды ма, сюжетті ме, әлде драмалық болсын баланың ой өрісін  дамытады, сөздік қорын молайтады, адамгершілік қасиеттерін қалыптастырады, қиялдау, ойлау, есте сақтау  қабілеттерін жетілдіреді. Ал сюжетті рөлді ойынның бір жағымды жағы, оны балалардың өзі жасайды және  баланы өз құрбы құрдастарымен дұрыс қарым қатынас жасай білуге бейімдеп, ұжыммен, яғни көпшілікпен санаса білуге дағдыландырады. Бұл ойындар ұзақ та қысқа да болуы мүмкін. Ойынның дербес әрекеті айқын өнерпаздық және   шығармашылық сипатта болады. Сюжетті рөлді ойында  бейнелеу құралы, ойын  әрекеттері  болып табылады. Мысалы: «Телефон» ойынында диалогтық сөйлеудегі  әңгіменің мақсаты бір нәрсе жайында сұралып , баланы  оған жауап беруге , белгілі бір әрекетке  түрткі болуға үйрету. Мысалы: «Дүкен» ойынын  ойнағанда балалар сатушы мен сатып алушының әрекеттеріне , ал «Аурухана»  ойынын  ойнағанда дәрігер мен науқастың әрекеттеріне  еліктейді.

 Мен тәрбиеші  ретінде  шағын орталықтағы  балаларға  көбінесе  сюжетті  рөлді ойындарды   ойнатқанда  дұрыс деп  санаймын. Себебі  балалар ойын  барысында  өздеріне  берілген рөлді аса  жауапкершілікпен қабылдап, өздерін   бір уақыт ересектер санатына қосып, ойлау қабілеттрі дамиды. Мысалы: Сабақ барысында төмендегідей сюжетті рөлді ойынды  ойнатуға болады.

Ойынның мақсаты: Балаларды екі үш  қамтитын  бірлесіп  ойнайтын  ойындарға қатысуға  тарту .Өзге  балалардың  ойнайтын рөлін белгілеуге, атауға,  үйрету.Ойында  балаларды мәдени мінез құлық ережелерін , өзара көмек қатынас арқылы дамыту. Заттарды  таңдап алып пайдалана білуге , рөлдерді орындауға, ойынның шартты әрекеттерін жасауға үйрету.

Көрнекі құралдар. Дүкен ойынына арналған ойыншықтар, дәрігерге халат, қаламсап, тындайтын трубка, термометр өлшейтін құралдар, т.б.

Сабақтың барысы. Балалар келген қонақтармен сәлемдескен соң, тәрбиеші баланың назарын  өзіне аударады.

-Балалар, біз қазір сюжетті  рөлді ойын ойнаймыз.Балалар сендер қандай  ойынның түрлерін  білесіңдер?

- Қане кім айтады?

- Сюжетті рөлді ойын.Дүкен, дәрігер.

- Балалар біз осы ойынды ойнамай тұрып, кімдермен таныстық. Қане естеріне түсіріндерші.

Балалар:

- Дәрігер апайдың бөлмесіне бардық, ол кісінің жұмысымен таныстық. Жақсы, өте дұрыс енді кім осы ойындарға байланысты тақпақ біледі.

Сәбилер өздері білетін  тақпақтарын айтты.

Менің анам дәрігер,

Тіс ауырса, іш ауырса.

Анам дәрі береді.

Барлық ана, барлық бала,

Оны жақсы көреді.

 

 

Нан қоқымын шашпаңдар,

Жерде жатса баспаңдар.

ТЕРІП АЛЫП ҚАСТЕРЛП ,

Торғайларға тастаңдар.

- Міне балалар, сендер дәрігер, нан туралы көп тақпақ білесіңдер.

Енді осы ойынды ойнайық. Дүкен ойынына қандай құралдар керек?

Енді өздерің таңдаған мамандықтарың  бойынша ойнауға  кірісіңдер.

 Ойын басталды. Дүкен ойыны.

-  Айдар сен дүкенге не үшін келдің, не алайын деп тұрсың.

- Шәй, нан, кәмпит аламын.

- Апам алып кел деп жіберді.

- Батыр сен қайда бара жатырсың?

- Дүкенге.

- Не үшін?

- Торт сатып аламын. Гүлнәр апайым торт әкел деді.

Дәрігер ойыны.

- Зухра сен ауруханаға не үшін келдің?

- Қуыршағым ауырып қалды.

- Түнде ыстығы көтерілді ме?

- Ия.

- Жақсы шешіндір тыңдайын.

Балалар ұнатқан ойындары туралы әңгімелейді, бос уақыттарында жалғастырып ойнайтындарын айтады.

Сабақ әнмен аяқталады.

Жалпы сәбилеріміздің ойыншықпен ойнап өсетіні белгілі. Ойыншық арқылы айналадағы дүниені  танып біледі. Ер балалар топталып мәшинелерімен ойнағанды жақсы көрсе, ал қыз балалар қуыршақтарын құшақтап жүргенді ұнатады. Жүк мәшинелеріне топырақты үйіп, ұзыннан ұзақ жолдармен жарыса зырғытқан кезде бала бар ойы санасымен басқа бір дүниеге еніп кетеді. Сол ойыншығының көмегімен өзара қарым қатынасқа түсіп, тілін байытады, ой өрісін жетілдіріп, дүниетанымы өседі. Ойынға беріліп кеткен бала өз ойыншығын мінезіне  сәйкес  сөйлетеді , қимылдатады. Бүкіл өнерін салып, бар ынтасымен беріледі. Егер балаңыз мәшинедегі топырағын төкпей шашпай, ұқыптап көздеген орынға жеткізсе, оның тиянақты болғаны. Ешбір маңыз бермей , қалай болса солай ойнап жатқан бала қызығынан екіншісіне тез ауысатын балалар, керісінше тек біреумен ұзақ ойнап жүріп алатындар болады. Демек бақылап отырсақ сәби қолында жаны кіріп, әр түрлі қимыл жасап жатқан ойыншықтар бізге кішкене бөбектеріміздің мінез құлқын тануға , олардың түсініктерін  анықтауға көмектеседі. Яғни  бала ойыншық арқылы өзін көрсетеді. Өкінішке орай ойыншық атаулының қымбат бағасы бәріміздің  жаымызға бататын секілді. Ойыншықтар дүкендерде толып тұрғанның өзінде олардың бағасы маңына жолатпайды. Ойыншықты көріп қуанып,  құнын көріп қорқып кетесің. Егер  баласы бар үйге қонаққа жиналғанда кейде жомарттығымыз оянып «ұят  болар, дұрысын апарайыншы» деп, бағасына қарамай келісті ойыншықты сатып алып жататын кездеріміз аз  болған жоқ. Ал өз баласына келгенде тарлық көрсетіп, «Ойыншықсыз ақ өседі емес пе?» деген пікірлер де кездесіп қалады. Сондықтан әр ата ана баласына анда санда болсын қалаған ойыншығын сатып әперіп отырса, жақсы болар еді. Сол секілді әрбір  шағын орталықтардың сөрелерінде түрлі түсті ойыншықтар жайқалып тұрса, балаларға өте көңілді болатыны сөзсіз.

  Шағын орталықтарда  ойын арқылы баланы дамытуға  арналған тапсырмалар үйелі бағыталып,  ұйымдастырылса төмендегідей жетістіктерге  жетуге болады:

- Балалардың ақыл ойы кеңейеді;

- Өз бетімен еңбектену, іздену, жаңа нәрсені ойлап табу, талпыну қабілеттері ашылады;

-  Логикалық ойлауы, ой белсенділігінің артуы;

- Өзін өзі бағалай білуі,  өздігінен жетілу дағдылары қалыптасып дамиды;

- Интелектуалды ойлау қабілеті дамиды;

- Белгілі бір іс әрекетті орындағанда жігерлі еңбек етуі, шығармашылық тапқырлығы үстей береді.

Сондықтан біз  тәрбиешілер  сабақта болсын, серуен кезінде болсын балалардың іс әрекетін ойын іс әрекетімен ұштастырып отырсақ нұр үстіне нұр  болар еді.

                         Мамандығым мақтанышым.

Мектепке дейінгі  тәрбие жүйесі білім берудің неше түрлі  арналардың күрделі механизмі, оның негізгі арқауы, келелі мәселелерін  шешетін балабаұша болып табылады. Сондыұтан мектепке дейінгі  тірбие  жүйесін қайта құрудың басты  шарты балабақшаға қолайлы жағдай жасау, оларға тәрбие мәселесінде еркіндік беру,мектепке дейінгі  мекемелердің материалдық техникалық базасы, кадр т.б. өзекті мәселелерін шешуге мүмкіндік беретін экономикалық  қуатын арттыру.

Тәриеші балабақшадағы  басты тұлға.

Сондықтан балалар  тобындағы психологиялық ахуал, балалардың өзара жарасымды қарым қатынасы олардың бақшаға келуінің ынталығы, көптеген басқа да жәйттер тәрбиеші жұмысына  байланысты. Ол ата аналармен бірге баланың дұрыс өсіп жетілуін, қалыптасуын белгілі нысанада жүргізетін ықпалды тұлға.

 Мектепке дейінгі  мекеме  жүйесін қаййта  құру  ісіне педагогтардың қатысуына   жағда жасау үшін шығарымпаздығын,  жаңашылдығын, өзін іс жүзінде  көрсете алуын қуаттай  білу  қажет.

«Адамды адам ғана тәрбиелей алады» деген қағида кімге болса да басшы болуы тиіс.

Аталғандармен қатар  тәрбиеші еңбегінің жарасымдығын қамтамасыз ету үшін  нақтылы шаралар  белгілеп, оны іс жүзіне  асыру  қажет. Мектепке дейінгі тәрбие  мүдделеріне сәйкес кадрларды іріктеп  даярлау, олардың жұмыс әдістердің  тиімділігіне берілетін баға шегін  анықтау, экономикалық ынталандыру, психологиялық  педагогикалық, әлеуметтік қызмет көрсету  сияқты жанды мәселелер шешілуі  н,қажет.

Соңғы уақытқа дейін  тәрбиешіге қойылған талаптар балаларды  пәндік  дағдыларға үйрету, ойын, оқу  еңбегіне жаттықтыру жағы басым болды  да тәрбиешінің де, баллардың да  жеке  бастарын қалыптастыру жағы  бірталай жағдайларда назардан тыс  қалып келді.

Баланың жеке  басының  адам болып қалыптасуына көңіл бөлетін  уақыт жетті. Мұндай мақсат баланың жасына,  жеке басының ерекшеліктеріне қарай оның жарасымды өсіп, жетілуін қалыптастыру болып табылады. Осыған орай мұғалімнің міндеті баланың қалыпты дамып,  оның  ұнамсыз жағын тезге салуға ықпал жасауына жағдай туғызу қажет болады.

 Негізгі бағыт  бала бойында дүниетаным қалыптастыру, әлеуметтік және психологиялық  мәдениет тәрбиелеу, құбылысқа  толғана, тебірене білуге үйрету.

 Бұл бағыттырдағы  іс әрекеттерді балабақша мен  әлеуеттің бірлесе атқаратын қарым қатынасына баса  көңіл бөлуіне тиіс. Ата ана мен балабақша атқаратын істер әрқилы болады да  бірінің жұмысын екіншісі ауыстыра алмайды, сондықтан олардың қарым қатынасы  бірін бірі толықтыру, бір бірімен түсінісу, бір бірінің бағытында құрылуы тиіс. Бала  толық мәнінде адам санаты өсуі үшін үлкендермен тілдесе, толғана, тебірене біліп,  жұмыс үстінде араласып, үлкендерді қадір,құрмет  тұтып, оларға қамқорлық жасай білуі керек. Сондықтан балабақша мен әлеуметтің табиғи жалғасы  болып,  ата аналар мен тәрбиешілердің біртұтас педагогикалық ұжымы құрылуы тиіс. Мектепке  дейінгі мекеме өмір әулет, қалың жұртшылық басқа да әлеуметтік орталардың көз алдында өтетіндей құрылуы керек. Ата аналар өз балаларының балабақшадағы өмірін, қалай өсіп жетілетіндігі, интелектуалдық және қабілетінің қалыптасатынын көріп біліп отырғаны абзал. Осы мақсатқа байланысты мектепке дейінгі мекеме мен ата аналардың қарымқатынасына қолйлы, олардың.жалғасы жоқ.

                                Ойын арқылы балалрдың ой  өрісін және  тілін дамыту.

Қазіргі уақытта педагогика даму үстінде. Педагог тәрбие  және оқыту барысындағы өзінің іс әрекетінің нәтижелерін әрбір баланың қалай  дамып келе жатқандығынан, оның шығармашылық потенциалынан, қабілетінен, қызығушылығынан  байқайды.

 Бұл жағдайда  балалардың айналаны  қоршаған  ортадағы құбылыстарды қабылдауына  зор  септігіін тигізетін және  қатынас құралы болып табылатын  ана тілінің алатын орны ерекше.

 Тілдің дамуы  тек мазмұны ғана емес, сонымен  қатар, образдық, эмоционалдық жақтарын  да меңгеруді қажет етеді.

 Тілді көркемдік  жағынан дамыту үшін баланың тек қарапайым әңгімелескенде ғана емес, басқа да ортада өзге адамдардың арасында да  өз эмоциясын, сезімін,  көзқарасы мен ойын ашық  айта білуіне жағдай жасау керек. Бұған баланы ерте жасынан үйрету керек.

 Көпшілік ортасында  мәнерлеп сөйлей білуге тәрбиелеудің  бірден бір жолы баланы жастаынан   халық алдына шығару. Бұған мектепке  дейінгі жастағы мекемелерде  ойын жаттығулары мен насихаттық  ойындар негізіндегі сабақтар  көп көмегін тигізері сөзсіз. Бұл ьбалалрды қуантып, қызығушылықтарын  арттырады.

 Баланың ең басты  өзіндік іс әрекеті ойын болып  табылады. Көру  қабілеті нашар  бала ойын арқылы өз құрбыларының  арасында өзін ұстау тәжірибесін  жинайды, ережелері мен нормаларын  меңгереді, өз бетінше әрекет  жасауға мүмкіндік туғызады.

 Көру  қабілеті  нашар балаларға қоршаған ортадағы құбылыстарды дұрыс түсініп, оларды айыра білуге жағдай  жасалмаса, қалыпты жағдайдағы балалрға қарағанда, қатынас жасау дағдылары мен әлеуметтік біліктілік деңгейі біршама артта қалуы мүмкін. Балалардың ойын түрлерінің қалыптасуы педагогикалық көмекті қажет етеді.

 Мен өзімнің  тәжірибемде ойындарды көп қолданамын. Мен ойындарды күннің екінші  жартысында өтемін.

 Соған орай ойындарды  өткізу алгоритімін жасадым:

Қыркүйекте -  балаларды бақылап, ата аналармен жұмыс жасап, ( сауалнамалар, бақылау  карталары), әлеумеииік  біліктілік, тіл дамыту, қатынас жасау дағдылары деңгейінің диагностикасын құрастырамын.

Қазан, Қараша, Желтоқсанда - ойындар өткіземін( бір ойын аптасына екі рет өткізіледі) ол ойын балалрдың топтасуына, көру мүмкіндігіне, даму деңгейіне, ата аналар мен мамандардың қатынасуына қарай таңдалады.

Қаңтарда -  даму диагностикасы, жұмыстың қорытындыларын жасаймын.

Ақпан, Наурызда, Сәуірде – дидактикалық ойындарды  өткіземін.

Ал, Мамырда – қорытынды диагностиканы, нәтижелерін талдап, алдағы  жұмыстарды  жоспарлаймын.

Халық даналығында: «Ойнай білмеген, ойлай да  білмейді», «Ойында озған өмірде де  озады» деген аталы сөздің сырына жүгінсек мектеп алды баланың ойынға  деген құлқы, қарым қатынасы, мінезі олар өсіп есейгенде де  өмірінде жалғаса береді. Ойын баланың негізгі әрекеті. Халқымыз бала  тілінің дамуына ойын әрекеті елеулі орын алатынын ерте кезден ақ болжап білген. Ойын кезінде баланың ортамен қарым қатынасы кеңейіп, таным қабілеті өседі, ойын үстінде бала жолдастыққа, көпшілікке, тапқырлыққа, ептілікке, адамгершілікке тәрбиеленеді. Баланың ақыл ой дайындығының компоненттерінің бірі жеткілікті дамыған тіл. Мектепте табысты оқу үшін баланың тілдік функциялары толық дамыған болуы керек. Баланың  тілін жетілдіру үшін алдымен  баланы дұрыс сөйлеуге, сөздің дыбыстық құрамын дұрыс айта  білуге  үйрету,  оны әңгімеге  тарта  отырып, баланың сөздік қорын жаңа сөздермен толықтырып, түсінігін молайту қажет. Бұл ретте тәрбиеші балалардың сөйлеспелі сөзінде сөйлем мүшелерін қолдана білуіне, тәрбиешінің қойған сұрақтарын түсіне  білуге және  оған толық жауап беруге, диолог түрінде сөйлесу,  өзіне таныс ойыншық,  тағам,  киім кешек, қоршаған ортадағы әлемге соның ішінде бау бақша,  жан жануарлар, өсімдік жемістер, орман тоғай, тау тас, өзен көлдер немесе ай күн жұлдыздар туралы, сондай ақ, адамдар, көрші қоландар, бір ауланың балалары , тіпті, балабақша қызметкерлері туралы кім не істейтіні жайында түсінігі болып,  олар  жайында әңгімелей білуге үйретуге тиіс. Осы арқылы айнала  дүниені , табиғатты бақылата, таныта  отырып, баланың сөздік қорын байыту, ол сөздерді күнделікті сабақта, сабақтан тыс сөзбе сөз қарым қатынас ензінде өздігінен дұрыс айта білуге төселдіру керек. Тәрбиеші айтқан затты немесе ойыншықты тауып әкеліп көрсету, атын атап айту, әлгі заттың атын, іс қимыл әрекетін, сынын ,сапасын санын,түр түсін,  пішінін білдіретін сөздерді үйрену, сондай ақ, сол заттардың кеңістікте орналасқан орнына  қарай орнын , яғни, жоғарыда үстіне деген секілді үстеу сөздердіи қолдана отырып, мекен жайын айта  білу бала үшін аса қажет.Баланың тіліндамытуда ойын түрлерін жүргізу арқылы  ойын шарттарын айта отырып  та, байытуға болады. Мысалы: «Қуыршаққа қонаққа бару», «Мен кіммін?», «Сызықты басып кетпе», «Шарды  ұста», «Қуыршақты киіндіреміз»,  «Көлемі бойынша қой», «Шарбақты құрастар», «Лентаны ора», «Дәл  түсір» деген секілді көптеген ойын түрлерін қолдануға болады.