Салық салу жүйесі

Одан басқа  жанама салықтарға кеден баждары, гербтік  алымдар, ойын бизнесіне салынатын  салықтар. Елдегі салық жүйесін реттеу мен басқаруды Қазынашылық атқарады.

АҚШ-ның салық  жүйесі 200 жыл бойы даму мен жетілу үстінде және нарық қатынастарды реттеуші құрал ретінде қызмет етеді. Елде салық жүйесі ел экономикасының дамуын реттеу құралы болып келеді. Салықтар федералды бюджеттің ірі  және негізгі түсімдерді қамтамасыз етеді, және  шығыс пен кірістің 70% келеді.

АҚШ федералды  бюджетінің кіріс бөлігін келесі салықтардың 5 түрі құрайды  Олар:

• Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы. Табыстардағы олардың үлесі 45% шамасында.
• әлеуметтік сақтандыру қорларына аударымдар. Олардың үлесі 36-37%.
• Корпорация табысына салынатын салықтар. Олардың үлесі 8-10%.
• Акциздер – 4-5%
• Кеден баждары - 1%.

  Әлеметтік  сақтандыру қорларына аударымдар  – федералды бюджетінің екінші үлкен статьясы. Олар  жұмыс берушілер мен жалдап істейтін қызметкерлермен жасалынып отырады. АҚШ-да әлеуметтік сақтандыру жүйесінің екі мемлекеттік нысаны бар: федералды зейнетақы жүйесі мен жұмыссыздық жөніндегі сақтандырудың федералды-штатты жүйесі.

Корпорациялар табысына салынатын салықтардың  ставкасы - 34%, . Алғашқы 50 мың долл. үшін 15%, 25 мың долл. үшін  - 25%, ал қалған сомаға 34% шамасында салынып отырады.

Жергілікті  салықтар АҚШ-да жеке роль атқарады. Мемлекет тек белгілі мөлшерде  ғана субсидия беріп отырады. АҚШ-да салықтарды төлеу жөніндегі мәселелермен Қаржы Кіріс Министрлігінің Ішкі қызметі айналысады.

Францияның  салық жүйесі өте қызықты, өйткені  осы елде алғаш рет 1954 жылы қосылған құн салығы енгізілген болатын.

Францияда алынатын салықтардың негізгі  ірі 3 топқа  біріктіруге болады:

• Табыс салығы – табысты алған кезде салынады,
• Тұтынуға салынатын салықтар – осы табысты жұмсаған кезде салынады;
• Капиталға салынатын салықтар – мүліктен алынып отырады.

 Бюджеттік  жүйенің негізгі  көзі - қосылған  құн салығы алып отырады.

Францияда қосылған құн салығының негізгі 4 ставкасы қызмет етеді. Негізгі салық ставкасы – 18,6%. Көтермелеген ставка - 22% және ол мына тауарларға салынады: автокөліктер, кинофото тауарлары, алкоголь, темекі өнімдер, парфюмерия және т.б. Төмендетілген ставка - 7%. Ең төмен ставка – 5,5%.

Табыс салықтары  жеке тұлғалармен және кәсіпорындармен  де төленеді. Кәсіпорындарда салық  таза табыстан алынады. Салық ставкасы – 34%.  Кейбір жағдайларда бұл  ставка 42%  болу мүмкін.  Жеке тұлғалардан  алынатын табыс салығының Франция  бюджетіндегі үлесі 18% және мына мөлшерде алынады: 0-56.8%. 18140 франктан аспайтын табысқа салық салынбайды.

Францияның  бюджетіне елеулі табысты мүліктен алынатын салықтар әкеледі.

Жергілікті  салықтар жүйесінде мына төрт салықты  алға шығаруға болады: салынған учаскелерге жер салығы; салынбаған учаскелерге жер салығы; тұрғын-үйге салық; арнайы салық.

Францияның  басты салықтық басқарма Экономика  және қаржы Министрлігінің құрамында. Бүкіл ел территориясында 830 салық  орталықтары мен 16 ақпараттық орталықтар орналасқан. Салықтан жалтарыну жағдайларында салық екі еселенген мөлшерде алынады.

Жапондық салық жүйесі 19 ғасырда-ақ қалыптасқан болатын. Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейін Шалп профессорының есімімен аталған реформа жүргізілген еді. Ал қазіргі салық жүйесі 1989 жылдың 1 сәуірінен өз күшіне енді. Ол еуропалық салық жүйесінен айтарлықтай ерекшеленеді. Жапонияда мемлекеттік және жергілікті салықтар қызмет етеді. Мемлекеттік түсімдердің 64 % мемлекеттік салықтар есебінен қалыптасады, ал қалған бөлігі – жергілікті салықтар.

Барлығы Жапонияда 25 мемлекеттік және 30 жергілікті салық бар. Оларды негізгі 3 топқа жіктеуге болады:

• жеке және заңды тұлғаларға салынатын тікелей салықтары;
• мүлікке салынатын тура салықтар;
• тура және жанама тұтыну салықтары.

Бюджеттің негізгі  бөлігін тура салықтар алып отыр.

Мемлекетке  ең көп табыс әкелетін жеке және заңды тұлғаларға салынатын табыс  салығы. Кәсіпорындар мемлекеттік ұйымдар өз пайдасынан мемлекеттік табыс салығын 33,48%, және префектуралық табыс салығын – 1,67% мөлшерінде төлейді. Жеке тұлғалар мемлекеттік табыс салығын 5 пайыздық ставка бойынша төлейді:10, 20, 30, 40 және 50. Сонымен қатар, префектуралық табыс салығының 3 ставкасы –5, 10 және 15%.

Тұтыну салықтарының ішінде қосылған құн салығына ұқсас 3% ставкамен алынатын сатудан алынатын салық.

Одан басқа  бюджет мына салықтар есебінен толықтырылады: автокөлік иелеріне салынатын салық, темекі, алкоголь, мұнай, газ, бензинге салынатын акциздер және т.б[16].

Сонымен, жоғарыда қарастырылған кейбір дамыған елдердің салық жүйесін қарастыра келе, түйіндегеніміз олардың салық жүйесінің жан-жақтылығы да бар және ұқсастықтары да жоқ емес, мысалға көптеген елдерде бюджеттің кіріс көзін құрау жағынан табысқа салынатын салықтар мен жанама салықтардың басқа салықтарға қарағанда үлесінің жоғарылығы. Артықшылықтарына келетін болсақ, мысалға меншікке салынатын салықтар бойынша біздегі сияқты меншік түрлеріне салынатын салықтар  шектеулі ғана емес, әсіресе мұраға салынатын салықтардың дамығандығы басқа тікелей салықтар бойынша ауыртпалықтың азаюына жағдай жасайтын еді және мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін молайтуға мүмкіндік беретін еді.

Сонымен бірге, Жапония сияқты елдердегі жанама салықтар ставкасының төмен болуы, бұл тауар мен қызмет түрлерінің бағасының төмен болуына, яғни халықтың салық ауыртпалығын аз тартуына мүмкіндік беріп отыр. Ал, бізде әлі де болса жанама салықтар фискалды қызметінен ауытқи қойған жоқ. Бұл, болса енді көтеріліп келе жатқан кәсіпкерлір мен шаруашылық жүргізуші субъектлердің жан –жақты дамуына аз да болса кедергі болады.

Тағы да айта кетерлік жағдай, қосылған құн салығы бойынша, көптеген елдерде тамақ, алғашқы қажетті тауарлар, ауыл шаруашылық өнімдеріне салық ставкалары өте төмен мөлшерде қолданылады, ал бізде тек қана бір-ақ түрлі ставка қызмет етеді.

Сондай-ақ, басқа  елдердегі салықтық құқық бұзушылыққа қолданылатын шаралардың қаталдығы, мысалға Францияда салықтан жалтарыну жағдайы болған кезде, салық сомасы екі еселеніп төленеді. Осындай тәжірибені біздің де салық жүйемізде қолдану салықтық түсімдердің толықтай және уақытында түсуіне мүмкіндікті молайтатын еді.

2  Қазақстан  Республикасындағы салық жүйесінің  қазіргі кездегі даму жағдайы  (Есіл аудандық салық басармасы  мысалында)

2.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің бүгінгі күнгі қызмет ету механизмі

Салықтарды пайдалану экономикалық басқарудың және кәсіпорындар мен кәсіпкерлердің коммерциялық жалпы қоғамдық мүддесін біріктіруді қамтамасыз етудің белгілі бір әдісі болып табылады.

Салықтардың көмегімен  мемлекет қоғамдық функцияларын орындауға  керекті ресурстарды өз иелігіне алады. Салықтардың көмегімен кірістердің бөлінуін өзгеріске түсіретін әлеуметтік қамтамасыз ету шығындары қаржыландырылады.

Жалпы, салық жүйесі дегеніміз  мемлекетпен белгіленген және қаржы  ресурстарының орталықтандырылған  жалпы мемлекеттік қоғамдық қорлар салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің жиынтығы, сондай-ақ салықтарды алудың әдәстері мен тәсілдерінің, нысандары мен қағидаларының және салық қызметі органдарынын тұрады.

Қазіргі кезде  Қазақстан Республикасының салық  жүйесінде  салық кодексіне сәйкес, төмендегідей салық түрлері:

1. Корпорациялық табыс салығы.
2. Жеке табыс салығы.
3. Қосылған құн салығы.
4. Акциздер.
5. Экспортталатын шикі мұнай мен газ конденсатына салынатын ренталық салық.
6. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері.
7. Әлеуметтік салық.
8. Жер салығы.
9. Көлік құралдары салығы.
10. Мүлік салығы.
11. Тіркелген салық
12. Ойын бизнесіне салық
13. Бірыңғай жер салығы

Сонымен бірге  алымдар, төлемақы түрлері, мемлекеттік  баж және кедендік төлемдер бар.

Енді әрбір  салықтар жіктемесіне жеке-жеке тоқталатын болсақ, Қазақстан Республикасында фискалды жағымен жария болған, салықтық түсімдердегі табыс салығынан кейінгі екінші орынға ие жанама салықтардың атқаратын рөлі ерекше болып келеді. Оның ішінде, қосымша құнға салынатын салық, ең алғаш 1954 жылы Францияда негізі қаланған болатын. Қазір ол әлемнің 42-ден  астам елдерінің салық жүйесінде қолданылады[17].

Жанама салықтар –жоғарыда атап өткеніміздей, бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салықтар, олар салық төлеушінің табыстарына немесе мүлкіне тікелей байланысты емес. Жанама салықтар мемлекеттің фискалды мүдделерін білдіреді. Оларды саналы пайдалану баға белгілеу процесіне оңтайлы ықпал жасауы және тұтыну құрлымына әсер етуі мүмкін. Бұдан басқа, салық төлеушілер үшін табыстарға тура салық салудың өсуінен гөрі олардың шығыстарына салық салудың өсуі жақсырақ.Сонымен бірге тұтынуға салынатын салықтар болып табылатын акциздерді, сатудан алынатын салықты, қосылған құнға салынатын салықты пайдаланудың көбірек артықшылығы болады, өйткені: олардан жалтарыну қиынырақ; олармен экономикалық бұзушылық аз байланысты; олар еңбекке деген ынталандырмаларды аз қысқартады; тапшылықтың жоқтығы жағдайында, ауыстырушы тауарға да тапшылықтың жоқтылығын қоса олар тұтынушыға таңдау құқығын сақтап қалады; салықтардың жасырымдылығын қамтамасыз етеді және т.с.с. Салық салу жүйесінде ортақ заңдылықтың болатынын есте ұстау қажет: экономиканың дағдарысы жағдайында, тұралаушылықта-өндірістегі, саудадағы және экономиканың басқа секторыларындағы тоқырауда –салық салуды тұтынысқа обьективті қайта бағдарлау болады. Осы кезде мемлекеттің шығыстары мұндай қысқармайды, тіпті кейде халықтың жұмысын қамтылуының төмендеуінің нәтжесінде оны әлеуметтік қолдауды кеңейту, экономиканың құрылымын қайта құруға, оның тіршілікті қамтамасыз ететін салаларын қолдауға жұмсалатын шығыстарды арттыру қажеттігінен көбейеді. Сондықтан салық ауыртпалығын тұтынатындарға ауыстырудың қажеттігі пайда болады. Бөлу процессіндегі белгілі бір теңестіруге жанама салықтардың өзіндік әлеуметтік бағыттылығы осында көрінеді. Дүниежүзілік тәжірбие мұндай практиканы қолдап отырады.

      Жанама салықтардың ішіндегі  ең маңыздысы 1992 жылы енгізілген  қосылған құнға салынатын салық  - ҚҚС болып табылады. Салық төлеуші  мемлекетке оны төлеу нәтижесінде  шеккен шығыстың орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады және салықты төлеуді сатып алушыға аударады.Салық салу обьектісі материалдық шығындарсыз өндірілген өнім болып саналатын қосылған құн болып табылады: қосылған  құн болып өнімге кешенді шығыстар, мысалы, жарнамаға жұмсалатын және басқа бірқатар шығындар қамтылуы мүмкін.

  Салық және  бюджетке төленетін басқа да  міндетті төлемдер туралы ҚР-ң  кодексі бойынша қосылған құнға  салынатын салық деп тауарларды  өндіру және олардың айналысы  процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша  салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ ҚР-ң  аумағындағы тауарлар  импорты кезіндегі аударымды айтады. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті ҚҚС сатылған тауарлар ушін төленуге тиісті ҚҚС сомасы арасындағы айырма ретінде анықталады. Заңнамаға сәйкес салық салынатын айналым және салық салынатын импорт ҚҚС-тың салық салу обьектілері болып есептелінеді. ҚҚС-ты төлеушінің тауарларды өткізу бойынша жасаған айналым салық салынатын айналым болып табылады, оған салық кодексіне сәйкес қосылған құн салығынан босатылған және өткізу орны ҚР-сы болып табылмайтын айналым қосылмайды. Салық салынатын айналым мөлшері, оған қосылған құн салығын қоспай, мәміле жасаған тараптар қолданатын  бағалар мен тарифтерді негізге ала отырып, өткізілген тауарлар құны негізінде анықталады. Өткізілген тауарлардың құны қандай бір өзгеріске түскен жағдайда, салық салынатын айналым мөлшері тиісті түрде түзетіледі. ҚР-ң кеден заңнамасына сәйкес мағлұмдамалануға тиісті, Қазақстан аумағына әкелінетін және әкелінген тауарлар қосылған құн салығынан босатылғандарын қоспағанда салық салынатын импорт болып табылады. Салық салынатын импорт мөлшеріне кеден заңнамасына сәйкес белгіленетін импортталатын тауардың кедендік құны, сондай-ақ қосылған құға салынатын салықты қоспағанда, ҚР-на тауарлар импортты кезендегі салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомалары қосылады.

   Тауарларға  қатысты өткізу бойынша айналым:

• тауарға меншік құқығын беруді;
• тауарларды төлем мерзімін ұзарту шартымен тиеп жөнелтуді, мүлікті қаржы лизингіне беруді;
• комиссия шарттары бойынша тауарларды тиеп жөнелтуді;
• қарызды төлемеген жағдайда кепіл берушінің кепіл ұстаушыға кепілге қойылған мулкін беруін;
• кәсіпкерлік қызмет мақсаты үшін сатып алынған тауарды басқа мақсатқа пайдалануын;
• қосылған құнға салынатын салықты дербес төлеуші болып табылатын бір құрлымдық бөлімшенің екінші құрлымдық бөлімшеге тауар жөнелтуін білдіреді.

    Жұмыстарды, қызмет көрсетулерді өткізу бойынша  айналым кез келген жұмыстарды  орындауды немесе қызмет көрсетуді. Соның ішінде олардың тегін орындалуын, сондай-ақ тауардың өткізуден өзге сыйақы үшін кез келген қызметі білдіреді[18].