Салық салу жүйесі

Салықты басқаратын құрылым  ішіндегі салық жүйесінде басқару  өзара байланысын сипаттайды және  оның негізгі элементтерінің сапасын салықтық әкімшілік түрінде басқаратын жүйе ішіндегі жүйеге (басқару субъектісіне) енгізеді және ол басқарып отырған жүйе ішіндегі жүйені (басқару объектісін) – салық төлеушілер мен  банк жүйесі ішіндегі жүйе арасындағы түрі ретінде, ал олар арқылы – соңғы басқару жүйесін -  атап айтқанда салықтарды сипаттайды.

АҚШ, Англия, ФРГ секілді  дамыған елдердің салықтық мекемелерінің  даму эволюциясын қарастыратын болсақ, олардың мұндай құрылымы  салықтық қатынастардағы және соған сәйкес салық салу жүйесіндегі біртіндеп даму ерекшелігімен толық сәйкес келеді, ал бүгін оның табиғи түрдегі жалғасы,  бүгін де есептен шығарып тастауға келмейтін бұрынғы дәстүр қазіргі уақытқа сәйкес өзгерген[11].

Қазақстанға келер болсақ, бізде бәрі өзгеше болған: мемлекеттің өркендеуі үшін және нарықтық экономикаға өту кезінде оның халқының жақсы тұрмысы үшін маңызды экономикалық категория  салықты тәжірибе жүзінде шеттеткен 75 жылдан кейін барлығын жаңадан бастау керек болды. Республика экономикасын терең және ұзаққа созылған дағдарыстан алып шығу үшін, өте аз уақыт берілді және осы уақыт аралығында қателіктер жіберіп, оны түзетіп жатуға, соның нәтижесінде ғана жоғарыда аталған мемлекеттер секілді қоғам мен нарықтықтық қатынас талаптарына сай өте тиімді өркениетті салық жүйесін құруға әкелетін уақыт жетіспеді. Қазақстанда 3-4 жылдың ішінде білікті мамандар мен ақша қаражатының өте аз жағдайында, барлық саланы қамтитын салық реформасының негізін дайындап, құрып жүргізу, оны ұйымдастырушылардан негізгі назар мен қолдағы ақша қаражатын ең негізгі бағыттарға, соның бірі біздің жаңа заңға барабар салықтық әкімшілік механизмін  құру талап етілді.

 Ең алғаш бұл  ҚР Президентінің Жарлығымен  Қаржы Министрі мемлекеттік табыстарды  Басқару базасында 1990 жылдың 9 шілдесінде құрылған Мемлекеттік Бас Салық Инспекциясы (МБСИ) болатын. Оның қызметі біздің бұрынғы жалпы директивті-жоспарлы экономикасызға сай келетін, тек жоспарлы-бөлінген еді, мәжбүрлі бекітілген баға және оның құрамына енетін салық, өзге де бюджетке төленетін міндетті төлемдермен қатар, бірыңғай түрде төленетін.

Нарыққа өту және жаңа салық саясатына өту жағдайында БМСИ-ді түбірімен жұмыс мазмұнын ғана емес, оның түрі мен әдісін де өзгертуге  тура келді. Дегенмен, МБСИ құрылған соң, бір жарым жылдан кейін өзінің жақында ғана алған тәуелсіздігін жоғалтып алды да, содан бастап Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің Бас салық инспекциясы болып атала бастады, сонымен қатар ол Қаржы министрлігінің Салық комитеттеріне және осы Министрліктің Салық полициясы Департаменттеріне көбейді.

Сөйтіп,  1991 жылы Қазақстан  Республикасының Қаржы Министрлігінің Мемлекеттік салық комитеті құрылды. Салық органы тікелей вертикалды түрде сәйкесінше салық органына бағынады және жергілікті орндаушы органдарға жатпайды. Уәкілетті органдар салық органдарын басқаруды жүзеге асырып отырды.

Мемлекеттің салық қызметін жетілдіру мақсатында Қазақсан Республикасының 1998 жылдың 12 қазанындағы № 4114 „Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдар жүйесін ары қарай реформалау туралы” жарлығына сәйкес Мемлекеттік Кіріс Министрлігі құрылған болатын. Оның қарамағына Салық комитеті мен Кедендік комитеттің және Салық полициясы депортаментінің, іс - әрекеті және мүлкін басқару туралы өкілеттік пен қызметтер берілген, сондай – ақ, Қаржы Министрлігінен ”Кәсіпорындарды қайта құру мен тарату бойынша Агенттігі„ акционерлік қоғамы, энергетика, индустрия, сауда Министрлігінен – мүліктерін басқару бойынша өкілеттік және алкоголді өнімдер өндіруге  мемлекеттік басқару бойынша Комитетінің ісімен айналысу өкілеттігі тиген болатын. Осылайша, уәкілетті салық органы болып Қазақстан Республикасының мемелекеттік Кіріс Министрлігі тағайындалды. Ол Қаржы министрлігінен тәуелсіз, өз алдына қызмет етті[12].

2001 жылдың тамыз айында  ҚР 240-11 Заңына сәйкес салық полициясы органдарының қызметіне мәселелеріне байланысты ҚР бірқатар заң актілеріне өзгерістер енгізілді, онда салық полициясының аты қаржы полициясы болып өзгертілді.

2002 жылдың 28 тамызындағы  № 934 „Қазақстан Республикасындағы  мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру” туралы Қазақстан Республикасын Жарлығы бойынша Мемлекеттік Кіріс Министрлігі оны Қаржы Министрлігіне қосу арқылы таратылды. Сөйтіп, Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің Салық комитеті құрылдып, салық комитеті қайтадан Қаржы министрлігінің құзырына өтті.

Қазақстан Республикасының  Қаржы министрлігі, басшылықты жүзеге асырып отырған, заңмен қарастырылған  өкілеттік шеңберінде, мемлекеттік  бюджеттің орындалу барысын қадағалау  мен орындалу саласында сала аралық үйлестіруді жүзеге асырып отырған, ҚР орталық атқарушы органы болып табылады. Оның құзырына басқару, мемлекеттік меншіктің орындалуын қадағалау және есептеу,  шамасы жоқ қарызгерді жою жөніндегі соттан тыс процедураны және банкрот деп тану процедурасын жүргізеді, қаржылық есептің аудиті мен бухгалтерлік есеп жүйесін ретке келтіреді.

Министрліктің мынадай  ведомствалары бар: Қазына комитеті, Салық комитеті, Мемлекеттік мүлік  және жекешелендіру комитеті, Шамасыз  қарызгерлермен жұмыс комитеті.

Мемлекеттік орган қызметін нақты бекітудің құқықтық басты маңызы бар: бұл органға заңмен бекітілген  хұқық және оған бекітілген міндет, тек қана оның қызметі мен міндетінің аясында ғана түсіндіріліп, жүзеге асырылуы тиіс, өйткені ол заңмен бекітілген.

Қазіргі кездегі барлық мемлекеттерде салықтың төленуін қадағалау, арнайы Мемлекеттік орган - салық қызметі органдарының құзырында. Олардың ұйымдастыру құрылымдарының бір-бірінен айырмашылығы көп. Көптеген елдерде салық органдары қаржы министрлігінің құрамына енгізілген және аймақтық-әкімшілік белгісі бойынша иерархиялық құрылысқа ие. Мысалы Ұлыбританияда 15 салық аумағында 600 салық ауданы бар,  ал АҚШ-та Ішкі табыстар қызметінің орталық аппаратына 7 аймақтық және 58 аумақтық салық басқармалары бағынады[13].

Салық органдары –  салықтар мен төлемдер туралы заңның сақталуын қадағалайтын мемлекеттік басқару органдардың жүйесі. Салық органдары мынандай процесстерді бақылап отырады:

1. салықтардың дұрыс аударылуын;
2. төленген салықтың толықтығын;
3. салықтың өз уақытында төленуін.

Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Салық комитеті ҚР

«Салықтар және өзге де бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы»  Кодексіне сәйкес мемлекет алдындағы  міндетті төлемдердің орындалуына  салықтық қадағалауды қамтамасыз етуді  құзырына алған Қаржы Министрлігінің ведомствасы болып табылады. Ол сондай-ақ, ҚР заңдарына сәйкес, бюджетке төленетін міндетті төлемдер мен салықтардың түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының өз уақытында және толық аударылуын қамтамасыз ету саласындағы үйлестіру мен басшылықты жүзеге асырады.

Комитеттің заңды тұлға болып табылатын аймақтық органдары бар, оған мыналар жатады: облыстар мен Астана, Астана қалалары бойынша салық комитеттері, ауданаралық салық комитеттері, аудан, қала және қалалардағы аудан жөніндегі салық комитеттері, сонымен қатар арнайы экономикалық зоналардағы салық комитеттері.

ҚР Салық комитеті өзінің қызметін Қазақстан Республикасының  Ата Заңы мен басқа заңдарына, Салық Кодексіне, Қазақстан Республикасы Президенті пен Үкіметінің актілеріне, өзге де құқықтық және нормативтік актілерге, сонымен қатар 2002 жылдың 9 қазанында Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысымен бекітілген № 1102 Салық комитеті туралы Ережеге  сәйкес жүзеге асырады.

Салық комитеті мемлекеттік  мекеменің ұйымдастыру-құқықтық формасындағы заңды тұлғасы болып табылады, мемлекеттік тілдегі атауы жазылған мөрлер мен штамптары, бекітілген үлгідегі бланктері және Қаржы Министрлігі қазынасының органдарында және банк шоттарында заңға сәйкес  бюджеттік шоттары бар. Комитет азаматтық-құқықтық қатынасқа өз атынан түседі[14].

Мұның барлығы қазіргі  кезге дейін Қазақстанда жалғасып келе жатқан салық реформасы әу бастан-ақ, мәжбүрлі түрде эволюциялық емес төңкерістік сипатта басталғанын  дәлелдей түседі. Сондықтан да ол өзінің барлық қатысушыларынан барынша  үйлесімді және батыл әрекеттер, барыншы жинақылықты, жеделдікті, күштілікті және ақша қаражатын басты бағыттарға бағыттауды, жақсы құрастырылған сәйкесінше, іштегі әсерлерге мұқалмайтын, біртұтастықты қамтамасыз ететін, салықты басқаруда ұйымдасқан тәуелсіз және экономикалық тиімді және республиканың барлық аймағында бірыңғай қолданылатын әрекеттерді күтеді.

1.3 Салық  жүйесінің қызмет етуінің шет елдік тәжірибесі

Салық жүйесінің теориялық жақтарын жан – жақты қарастырып және оның барлық жақсы жаман жақтарын талдай отырып, салық жүйесінің қызмет етуін  шет мемлекеттермен салыстырып отыру қажет, өйткені, қазіргі ғаламдану жағдайында бұл шартты жағдай.

ҚР-ның салық  жүйесін дамыту мақсаты елдегі жағдайды жақсарту, сол арқылы салық базасын кеңейту  болып табылады.

Қазір Республикамызда  салық саясаты бірнеше деңгейде өсті. Макроэкономикалық көрсеткіштер тепе теңдікке жетті. ТМД елдерінің ішінде Қазақстан бірінші болып жылы салық заңын қабылдады. Бірақ салық жүйесінде бірқатар кемшіліктер де жоқ емес. Олар:

1. Салық сатысында бірнеше шешілмеген мәселелер бар, бұл мемлекеттік бюджеттен түсетін қаражат қажет істерге жетіспеуінен;
2. Салық жүйесінің толық қанды еместігі кәсіпкерлер, шетел инвестициялары, қарапайым халық салық талаптарын орындамайды. Соның себебінен көлеңкелі экономика дамиды.
3. Шетелдерден келген үлкен кәсіпорындар да салық төлеуден жалтарады. Ал бұл халықаралық валюта қорына кіретін қаражат;
4. Айтарлықтай бұхгалтерлік қателікті көрсетпеу, салықтан жалтару мақсатында кірістерін жасырушылар әлі де бар;
5. Төлеушілердің уақытылы салық сомаларын төлемеуінен қарызкерлердің көбеюуі, осы қарыздарды жинағанда мемлекеттің бюджеттік жағдайы жақсарар еді.
6. Салық төлеушілердің құқығы әлсіз және сот төрағасының білімі төмен.
7. Шетелден Қазақстан территориясына өте көп тауар әкелінуі Республиканың экономикалық жағдайына кері әсер етіп отыр.

Осы мәселелерді  шешу үшін бірнеше жұмыс істелу қажет:

1. Салық жинауды ұтымды түрде ұйымдастырғанда ғана, бюджет кірісі тепе-теңдікке жетеді.
2. Салық базасын кеңейту;
3. Салық жүйесін жұмсарту;
4. Жергілікті бюджетті қамтамасыз ету қажет.

Салық жүйесін қатаң сақтау төлем тәртібін жоғарылатады деп айтуға болмайды. Салық төлеу объектілерін толығымен есепке алмағандықтан – салық төлеушілері көп[15]. Салық жүйесін өзіндік тұрақтылыққа жеткізу үшін және реформалау үшін мына шараларды қолдану қажет:

• салық жүйесінің тұрақтылығын қамту керек;
• бюджет жағдайын ЖІӨ 30% жеткізу керек;
• салық жүйесін бір жүйеге келтіру;
• кәсіпорындардың сыртқы экономикалық қызметін мемлекеттік бақылау.

Барлық өзгерістер тек бюджеттің құрамымен өтуі қажет. Мемлекеттік бюджетке  салықтық түсімдер деңгейін сақтап тұру үшін, өзгерістерді жиілетпеу шарт. Жуық арада валюта заңын бұзушыларға қарсы қатаң шаралар енгізілуі керек,  қаржылық валюта операцияларын күшейту мақсатында 5-7 жыл арасында өзгерістер енгізілуі керек.

Енді, шет елдік  тәжірибеге, оның артықшылықтары мен  кемшіліктеріне көз жүгіртіп өтетін болсақ, онда көптеген Батыс еуропалық елдерде салық жүйесі әр түрлі болып келеді, бірақ Қазақстан Республикасында жүргізіліп жатқан салық  реформалары олардың кейбір жақтарын бір біріне жақындата түсті. Көптеген елдерде салық жүйесі үш денгейлі сипатқа ие, жалпы мемлекеттік немесе федералдық салықтар, жергілікті – провинциялар мен автономды территориялардың салықтары және жергілікті немесе муниципалды салықтар алынады. Кейбір елдердің салық жүйелерінің ерекшеліктерін қарастырып көрейік.

Салық салу ғылымының  отанында салық жүйесі 19 ғасырда дамып жетілген еді. Бірақ та ол көптеген өзгерістерге ұшырап келеді. Салық реформалары 1965, 1973 жылдары өтті және 90-шы жылдары өткен реформалар елеулі өзгерістерді енгізді. Ұлыбритания салық жүйесі екі деңгейлі: жалпымемлекеттік және жергілікті салықтардан тұрады. Негізгі жалпымемлекетік салықтарға мыналар жатады: жеке тұлғалардан алынатан табыс салықтар, корпорациялар табысына салынатын салықтар,  капитал өсіміне салынатын салықтар, мұнайдан түскен табысқа салынатын салықтар, мұрагерлікке салынатын салықтар, қосылған құн салығы, баждар, гербтік алымдар. Олар салықтық түсімдердің 90%  береді. Ал жергілікті салықтар үлесіне 10% және олар негізінен мүлікке салынатын салықтар[16].

Табыс салығы жылдық жиынтық табысты құрайтын заңмен белгілеген жеңілдік пен шегерімдерді есептегенде табыстан алынады. Табыс салығының үш  ставкасы қызмет етеді. Олар: 2500 фунт стерлингке дейінгі табыс - 20%, 2501-23700 фунт стерлинг - 25%, 23700-ден жоғары - 40%. Капитал өсіміне салынатын салықтар негізінен капитал активтерін өткізуден түскен пайдаға салынады. Олар: жеке автокөліктер, тұрғын-үй, ұлттық жинақ сертификаттары, облигациялары және т.б.

Мұрагерлікке  салынатын салық алғашқы 150 мың фунт стерлингке салынбайды, кейін ставка 40% мөлшерінде алынады.

Қосылған құн  салығы жанама салықтардың ішінде бірінші орынды алып отыр. Ел бюджетінің 17% құрайды. Салық ставкасы – 17,5%. Аталған салық кітаптар, дәрі-дәрмек, импорт және экспорт тауарларына салынбайды.

Акциздер жанама салықтардың ішінде екінші орынды алып отыр. Акцизді тауарларға мыналар жатады: алкоголь сусындары, темекі өнімдері, транспорт құралдары. Ставкасы 10-30% шамасында алынады.