Қазақстандагы салық салу жүйесі

Мемлекетке түсетін  салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып  табылады. Осынысымен салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы болады.

Салық– мемлекет бір жақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде қайтарымсыз және өтеусіз, тұрақты сипатта бюджетке төленетін төлемдер.

Салықтар – қайтарымсыз, баламасыз және тұрақты сипаттағы құқықтық формадағы мемлекет арқылы белгіленген міндетті төлемдер.

Салықты басқа да төлемдерден  ажырата білуіміз керек. Себебі салық  белгілі бір обьектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді. Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі – бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.

Салық материалдық тұрғыдан алғанда, бұл белгілі бір уақытта, белгіленген  тәртіппен белгілі мөлшерде салық төлеушінің мемлекетке төлейтін ақшалай сомасы, ал экономикалық мағынада – белгілі уақытта белгіленген тәртіппен белгілі бір мөлшердегі құнының мемлекет пен төлеуші арасындағы бір жақты қозғалысын байланыстарын ақша қатынастары, заңдық не құқықтық мағынада – бұл тұлғаның мемлекетке белгілі бір мөлшердегі ақшалай беретін міндеттемені тудыратын мемлекеттік қарар.

Салықтардың экономикалық мәні салықтарды мемлекеттің өзінің функциялары  мен міндеттерін жүзеге асыру  үшін жұмылдырылатын шаруашылық жүргізуші субъектіден, азаматтардан ұлттық табыстың белгілі бір үлесін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бөлігі болып табылатындығында және мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен қалыптасатын ақша қарым–қатынастарымен сипатталады, сондықтан салықтар экономикалық категория ретінде қаралады. Салықтардан мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік–экономикалық мәні, олардың түрлері мен ролі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады.

Белгілі философ Френсис Бэкон  салықтарды төлеу – әрбір азаматтың  қасиетті борышы деген еді.

Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу  үшін белгілі бір мөлшерде қаржы  көздері қажет. Салықтар – мемлекеттің  тұрақты қаржы көзі.[11]

Салықты бюджетке төленетін  басқа да міндетті төлемдерден ерекшелендіретін айрықша белгілері бар, атап айтсақ:

-   Салық – мемлекетке  тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді  бөледі;

-   Салық –ақшалай  нысанда төленеді;

-   Салық –қайтарылмайтын  төлем болып табылады;

-   Салық –баламасыз  сипатта болады;

-   Салық – салықты  төлеген кезде меншік нысандары  айқындалады;

 

2. САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСТЫРУ КЕЗЕҢДЕРІ

 

Жалпы, салық жүйесі мемлекеттің  қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі  құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып, дамуына және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен жүзеге асуына мүмкіндік туғызады.

Салық жүйесі де өз алдына сала болып қалыптасуы үшін, біршама  қиындықтарды бастан кешіре отырып, көптеген өзгерістер мен толықтырулар жасалынып, қазіргі кезде тұрақты жүйеге түсті. Қазақстан Республикасының салық жүйесі реформалаудың үш кезеңінен өтті.[4]

Бірінші кезең.

1991 жылғы 9 шілдедегі  Қазақ КСР Президентінің «ҚазКСР  мемлекетік салық қызметін құру  туралы» Жарлығымен ҚазКСР-нің  басты мемлекеттік салық инспекциясы құрылды. 16 жалпы мемлекеттік және 17 жергілікті салық түрін қарастыратын салық жөніндегі заң актілер пакеті қабылданды.

1991 жылғы қабылданған  Қазақстан Республикасының «Қазақстан  Республикасындағы салық жүйесі  туралы» Заңына сәйкес сол кездегі және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің түрлеріне тоқталып өтейік.

Жалпы мемлекеттік салықтардың  түрлері:

1.Қосылған құнға салынатын  салық.

2.Пайдаға салынатын  салық.

3.Акциздер.

4.Бағалы қағаздармен  жасалатын операциялардан алынатын салық.

5.Экспорт пен импортқа  салынатын салық.

6.Кеден тарифі және  баж салығы.

7.Пайдалы қазбаларды  геологиялық барлау және геологиялық  іздестіру жұмыстарына  байланысты  шығындарды өтеуге жұмсалатын  алым.

8.Тіркелген (ренталық) төлемдер.

9.Транспорт құралдарына салынатын салық.

10.Автотранспорт құралдарын  сатып алуға салынатын салық.

11.Автотранспорт құралдарының  Қазақстан Республикасына келіп  кіргені үшін төленетін ақы.

12.Заңды ұйымдардың  мүлкіне салынатын салық.

13.Қазақстан  Республикасы  азаматтарынан, шетел азаматтарынан және азаматтығы жоқ адамдардан алынатын табыс салығы.

14.Мемлекеттік баж  салығы.

15.Табиғат ресурстарына  салынатын салық.

16.Колхозшылардың еңбегіне  ақы төлеу қорына салынатын  салық.[5]

Жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдар:

1.Жер салығы.

2.Жеке адамдардың мүлкіне  салынатын салық.

3.Орман табысы.

4.Су үшін төленетін  ақы.

5.Табысқа салынатын  салық.

6.Кәсіпкерлік қызметті  тіркеу үшін алынатын алым.

7.Кәсіпкерлік қызметтің  субьектілері ретінде тіркелмеген  азаматтардан алынатын алым.

8.Заңды ұйымдарды мемлекеттік  тіркеуден өткізгені үшін алынатын  алым.

9.Елтаңбалық алым.

10.Мұрагерлік және  сыйға тарту тәртібімен ауысқан  мүлікке салынатын салық.

Жергілікті салықтар мен алымдар:

1.Курорттық аймақта  өндірістік мақсаттағы обьектілер құрылысына салынатын салық.

2.Курорттық алым.

3.Азаматтардан алынатын  мақсатты алым.

4.Жарнамаға салынатын  салық.

5.Автотранспорт құралдарын,есептеу  техникасы және жеке компьютерлерді  қайта сатуға салынатын салық.

6.Автотранспортты аялдауға қойғаны үшін алынатын алым.

7.Жергілікті символиканы  пайдалану құқығы үшін алынатын  алым.

8.Ипподромдарда ат  жарысына қатысқаны үшін алынатын  алым.

9.Ат жарысындағы ұтысы  үшін алынатын алым.

10.Ипподромдарда тотализатор  ойынына қатысу адамдардан алынатын алым.

11.Тауар биржаларында  және валютаны сату және сатып  алу кезінде жасалған мәмілелерден  алынатын алым.

12.Аукциондық сатудан  алынатын алым.

13.Кино-телетүсірімдер  өткізу құқығы үшін алынатын  алым.

14.Пәтер алуға берілген  рұқсат қағаз үшін алынатын  алым.

15.Ит иелерінен алынатын  алым.

16.Спиртті ішімдіктермен  сауда-саттық жасау құқығы үшін  алынатын лицензиялық алым.

17.Жергілікті аукциондық  өткізу және лотореялар ойнату  құқығы үшін алынатын  лицензиялық  алым.[6]

Екінші-кезең.

Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдады, онда еліміздің салық жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық стандарт салық салу принциптеріне сәйкестендіру   көзделген еді. Осыған орай 1995 жылы 24 сәуірде «Салық және  бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы шықты. Бұл өз қаржы жүйемізді құруға ықпал етті. Ең бастысы, салық төлеу жүйесі ықшамдалып,салық саны 43-тен 11-ге дейін қысқартылды.Оның ішінде бесеуі мемлекеттік,алтауы жергілікті салықтар.

Жалпы мемлекеттік салықтар:

1.Заңды және жеке  тұлғалардан алынатын табыс салығы.

2.Қосылған құнға салынатын  салық.

3.Акциздер.

4.Бағалы қағаздармен  жасалатын операцияларға салынатын  салық.

5.Жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемдері.

Жергілікті салықтар мен алымдар:

1.Жер салығы.

2.Заңды және жеке  тұлғалардың мүлкіне салынатын  салық.

3.Көлік құралдарына  салынатын салық.

4.Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын  жеке тұлғаларды және заңды  тұлғаларды тіркегені үшін алынатын алым.

5.Жекелеген қызмет түрлерімен  айналысуқұқығы үшін алынатын  алым.

6.Аукциондардан алынатын алым.

Қазақстан Республикасы Президентінің бұл Жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 16 шілдедегі  440-1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды.[7]

Осы кезде Қазақстан  Республикасында салықтар,алымдар  және басқа да міндетті төлемдердің  мынадай түрлері қолданылды:

1.заңды және жеке  тұлғалардан алынатын табыс салығы;

2.қосылған құнға салынатын  салық;

3.акциздер;

4.бағалы қағаздар эмиссиясын  тіркегені және мемлекеттік тіркеуге  жатпайиын акциялар эмиссиясының  ұлттық бірыңғайландыру нөмірін  бергені үшін алынатын алымдар;

5.жер қойнауын пайдаланушылардың  арнаулы төлемдері мен салықтары;

6.әлеуметтік салық  ;

7.автокөлік құралдарының  Қазақстан Республикасының аумағы  бойынша жүргені үшін алынатын  алымдар;

8.жер салығы;

9.заңды және  тұлғалардың  мүліктеріне салынатын салық;

10.-1 бірыңғай жер салығы;

11.кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды және заңды тұлғаларды тіркегені үшін алынатын алым;

12.қызметтің жекелеген  түрлерімен айналысу құқығын  бергені үшін алынатын лицензиялық  алым;

13.аукциондық сатудан  алынатын алым;

14.Қазақстан Республикасының   базарларында тауарларды сату құқығын  бергені үшін алынатын алым;

15.Қазақстан Республикасының  радиожиілік ресурстарын пайдаланғаны  үшін төленетін төлем;

16.заңды және жеке  тұлғалардың Алматы қаласының  рәміздерін өз фирмалық атауларында,  қызмет көрсету таңбаларында, тауар таңбаларында пайдаланғаны үшін алынатын алым;

16-1.заңды  және жеке  тұлғалардың «Қазақстан», «Республика», «Ұлттық» деген сөздерді өздерінің  фирмалық атауларында,қызмет көрсету  таңбаларында пайдаланғаны үшін  алым;

17.жеке тұлғалардың  ставкасы есептеу базасының 1 пайызынан жоғары белгіленбейтін қолма-қол шетел валютасын сатып алғаны үшін алынатын алым.

Үшінші - кезең .

2001 жылы 12 маусымда Қазақстан   Республикасының жаңа Салық кодексі қабылданып, 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілді.

Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес салықтың 9 түрі бар.2005 жылы акциз салығын қосымша ретінде экспортталатын шикі мұнайға, газ конденсатына рента салығы қосылды.

Салықтың түрлері:

1.Корпорациялық табыс  салығы.

2.Жеке табыс салығы.

3.Қосылған құн салығы.

4.Акциздер.

4.1. Экспортталатын шикі  мұнайға, газ конденсатына рента  салығы.

5.Жер қойнауын пайдаланушылардың  салықтары мен арнайы төлемдері.

6.Әлеуметтік салық.

7.Жер салығы.

8.Көлік салығы.

9.Мүлік салығы.

Алым дегеніміз-белгілі бір қызмет түрін бастар алдында немесе осы қызмет түріне құқық берер кезде төленетін міндетті төлем.

Сонымен қатар алым-анықталған құқықтық мәртебені бергені үшін төлем болып саналады.

2002 жылы алымның 13 түрі  болды. 2003 жылдан бастап «елтаңбалық  алым» алынып тасталды. 2005 жылы алымдарға өзгерістер енгізілді, яғни: «жылжымалы мүлік кепілін мемлекеттік тіркегені үшін алым» және «кеменің немесе жасалып жатқан кеменің ипотекасын мемелекеттік тіркеу үшін» және туындылар мен сабақтас құқықтар обьектілерін пайдалануға лицензиялық шарттарды мемлекеттік тіркеу үшін алымдары қосылды.[8]

Алымдардың түрлері:

1.Заңды тұлғалардың  мемлекеттік тіркегені үшін алым.

2.Жеке  кәсіпкерлерді  мемлекеттік тіркегені үшін алым.

3.Жылжымайтын мүлікке  құқықтарды және олармен жасалған  мәмілелерді мемлекеттік тіркегені үшін алым.

3.1. Жылжымалы мүлік  кепілін мемлекеттік тіркегені  үшін алым(2005 жылдың 1қаңтардан)

4.Радиоэлектрондық құралдарды  және жиілігі жоғары құрылғыларды  мемлекеттік тіркегені үшін алым.

5.Механикалық көлік  құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені үшін алым.

6.Теңіз,өзен кемелері  мен шағын көлемді кемелерді  мемлекеттік тіркегені үшін алым.