Сырттай оқу бөлімінің барлық экономикалық мамандықтардың студенттеріне арналған жұмыстық бағдарлама, бақылау жұмысын орындауға тапсырм

                       (6)

 

мұнда  С^жб нқ – жыл басындағы негізгі қорлар құны, тенге;

            С^е нқ, С^ш нқ – сәйкесінше жыл ішіндегі енгізілген және шығарылған негізгі қорлар құны, тенге;

Т_э – негізгі қорлардың пайдалану ұзақтығы, ай.

Негізгі қорлардың қозғалысын, техникалық жағдайын және пайдалану тиімділігін  сипаттау үшін төмендегі көрсеткіштерді қолданады.

Негізгі қорлардың жаңару коэффициенті – қорлардың жаңару жиілігін сипаттайды және келесідей анықталады:

 

К_ж= С ^е нқ _./ С^жб нқ                                                 (7)

 

мұнда С^е нқ – жыл ішіндегі енгізілген негізгі қорлар құны, тенге.           

Негізгі қорлардың істен шығу коэффициенті – қорлардың шығу жиілігін сипаттайды және келесідей анықталады:

 

К_іш= С ^ш нқ _./ С^жс нқ                                                  (8)

 

мұнда С^ш_нқ – жыл ішіндегі шығарылған негізгі қорлар құны, тенге.

           С^жб нқ – жыл соңындағы негізгі қорлар құны, тенге.

Тозу коэффициенті –негізгі қорлар құнының қандай бөлігі дайын өнім құнына енгізілгенін көрсетеді, сонымен бірге кәсіпорындағы бар қорлардың тозу деңгейін де көрсетеді:

К_тозу = С тозу _./ С нқ                                                 (9)

 

Жарамдылық коэффициенті – негізгі  қорлардың жарамдылық деңгейін, қорлардың пайдалануға жарамды, тозбаған бөлігін көрсетеді:

 

К_жарамд = С қалд _./ С нқ                                              (10)

 

Қор қайтарым – негізгі өндірістік қорлардың 1 тенгесіне шаққандағы өнім мөлшерін білдіретін көрсеткіш.

 

ҚҚ = Т / С_н.қ , тг/тг ;           ҚҚ = Q  / С_н.қ ;      ­                          (11)

 

мұнда:   Т – табыс;

              С_н.қ – негізгі қорлардың орташа жылдық құны;

             Q – натуральды түрдегі өнім көлемі.

Қор сыйымдылығы – негізгі өндірістік қорлар құнының өндірілген және сатылған өнім құнына қатынасын сиптаттайтын экономикалық көрсеткіш. Алынған табыстың әр теңгесіне негізгі қорлар құнының қандай мөлшері келетінін көрсетеді.

 

ҚС = С_н.қ / Т немесе 1 / ҚҚ,  тг/тг  ¯                                    (12)

 

Егер натуралды немесе шартты-натуралды  көрсеткіштер қолданылса, онда қор  сыйымдылығы негізгі қорлар құнының  қанша бөлігі өнім бірлігін өндіруге қатысқанын көрсетеді.

Қормен жарақтану – әрбір  жұмысшының қормен жарақтану, қамтамасыз етілу дәрежесін  сипаттайды.

ҚЖ = С_н.қ / N_ж                                                         (13)

мұнда:   N_ж – жұмысщылар саны.

Экстенсивті пайдалану  коэффициенті – уақытқа байланысты негізгі қорларды қолдану тиімділігін сипаттайды.

 

К_экс = Т_н / Т_к немесе Т_н / Т_р немесе Т_н / Т_ж,

Т_к = К_к * 24; Т_р = N_ауысым * Т_ауысым *К_к                                                            (14)

 

мұнда: Т_н – жабдықтың нақты жұмыс істеу уақыты;

Т_к – жабдықтың күнтізбелік жұмыс істеу уақыты;

Т_р – жабдықтың режимдік жұмыс істеу уақыты;

Т_ж – жабдықтың жоспарлы жұмыс істеу уақыты.

Егер Т_к = Т_р болса, онда өндіріс үзіліссіз болады; Т_ж < Т_р болса, онда жоспарлы жөндеу мен жұмыстан тыс жұмыс уақыты болады; Т_ж > Т_н – жоспардан тыс жөндеу болады; Т_ж < Т_н – жөндеуде тұруды қысқарту.

Интенсивті пайдалану коэффициенті – жабдықты қуаттылығына байланысты пайдалану деңгейін сипаттайды:

К_инт = W_н / W_ж  немесе W_н / W_max,                                    (15)

 

мұнда: W_н – жабдықтың нақты өнімділігі;

W_ж – жоспар бойынша өнімділік;

W_max – максимум өнімділік.

Интегралды жүктеу коэффициенті – уақыт және қуаттылық бойынша машиналарды қолдану деңгейін сипаттайтын коэффициент:

 

К_инт.ж. = К_инт.  К_экс                                                                        (16)

 

Ауысым коэффициенті – жабдықтар тобының уақыт бойынша жүктелуін сипаттайды. Ауысым коэффициентінің өсуі кәсіпорын қорының көбеюіне, өндіріс өнімділігінің артуына мүмкіндік жасайды.

 

К_ауысым = (N₁+ N₂ + N₃) / N_орн,                                       (17)

 

мұнда: N₁, N₂, N₃ – сәйкесінші 1-ші, 2-ші, 3-ші ауысымда жұмыс істеген жабдықтар саны;                    

            N_орн – барлық орнатылған жабдықтар саны.

Ұйымның айналым капиталы дегеніміз – тұтыну процесінде өнімге толық сіңірілетін және әрбір ауыспалы айналым ақша түрінде түгелдей қайтып оралып отыратын өндіргіш капиталдың бір бөлігі. Айналым капиталына еңбек заттарын сатып алуға жұмсалған шығындар мен еңбекақы жатады.

Айналым қаржатының меншікті нормативі  – бұл өндіріс қызметінің үздіксіз орындалуын қамтамасыз ететін тұрақты минимальды запасты, сонымен бірге аяқталмаған өндіріс және алдағы жылдар шығынын жасау үшін жеткілікті болатын кәсіпорынның ақша қаражаты. 

Айналым қаражатының  жеке элементтерінің нормативі:

,                                                      (18)

мұнда, - меншікті қаражаттырдың эелементтері бойынша нормативі;

А_эл – белгілі бір кезеңдегі берілген элемент бойынша айналым (шығын, шығару);

Т_к – кезеңнің ұзақтығы, күн (А_эл /Т_к – берілген элементтің бір күндік шығыны);

Н_эл – берілген элемент бойынша айналым қаржысының нормасы.

Жалпы норматив жеке нормативтерді  қосу арқылы анықталады.

Материалдардың запас нормасы:

Н_з = Т_ағым + Т_к +Т_қ + Т_д  + Т_с                                       (19)

 

мұнда    Т_ағым – ағымдағы запас, (жеткізулер арасындағы 0,5 интервал);

Т_к – тасымалдау запасы;

Т_қ – материалдарды қабылдау және түсіру уақыты;

Т_д – материалдарды өндіріске дайындау уақыты, (1-2 күн);

Т_с – сақтық запас, (0,5 Т_тек).

Дайын өнімді нормалау төмендегі формула бойынша анықталады:

 

Н = Ө Т / К                                                          (20)

мұндағы: Н – дайын өнімнің айналым қаржысының нормативі;

Ө – алдыңғы жылдың 4 тоқсанында өндірістік өзіндік құн бойынша тауар өнімін шығару;

К – кезеңдегі күн саны;

Т – дайын өнімнің айналым қаржысының нормасы, күн.

Аяқталмаған өндірістегі  айналым қаржатының нормативі

 

Н_аө = С_к Т_ц К_шө                                                   (21)

 

мұнда     С_к – орташа күндік шығындар, тенге;

Т_ц – өнім дайындаудағы өндіріс циклінің ұзақтығы, күн;

К_шө – шығынның өсу коэффициенті.

Біркелкі өсу барысында  шығынның өсу коэффициенті мына формуламен анықталады:

                                                   (21)

 

мұнда, К – шығынның өсу коэффициенті;

Ш_бір – бір жолғы шығындар (шикізат, материал шығындары);

Ш - жалпы шығын.

Айналым қаржыларының пайдалану тиімділігін  айналымдылық коэффициенті, айналу ұзақтығы және қаржылардың айналымдағы жүктелу  коэффициентімен сипаттайды.

Айналым қаржыларының айналымдылық коэффициенті – қарастырылған кезеңдегі айналым  саны: Айналымдылық коэффициенті неғұрлым жоғары болса, айналым қаржылары  жақсы қолданылады.

 

К_айн = Qө _./ С ақ                                              (22)

 

мұнда    Q_ө – кәсіпорынның көптеп сату бағасындағы өткізілген өнім көлемі;

  С_ақ – кәсіпорынның айналым қаржыларының жалпы нормативі.

Айналым қаржысының бір  айналымының ұзақтығы:

 

Т_с = С_ақ / (Q_тө / К) немесе   К_к / К_айн,                                        (23)

 

мұнда, С_ақ – қалған айналым қаржылары, тг;

Q_тө - тауар өнімінің көлемі, тг;

К – қарастырылып отырған кезеңдегі күн саны

К_к – күнтізбелік күндер саны.

Бір айналымның ұзақтығы азайтса айналым  құралдарын қолдану жақсарады.

Айналым қаржыларының айналымдағы жүктелу коэффициенті:

 

К_жүкт = С _ақ / Q _тө                                                                (24)

 

Егер ағымды кезеңде айналым  қаржыларының құны өткен кезеңге  қарағанда аз болса айналым қаржыларының абсолютті босатылу орын алады және келесі түрде анықталады:

                                                (25)

 

мұнда С¹_ос, С²_ос – айналым қаржыларының жоспарлы және фактілі құны (немесе екі салыстырмалы кезеңдегі нақтылы құн).

Егер айналым қаржыларының өсу қарқынымен салыстырғанда табыстардың неғұрлым тез өсу қарқыны болса, онда айналым қаржыларының салыстырмалы босатылуы орын алады:

 

                                     (26)

 

Әрбір саланың еңбек  ресурстары келесі санаттарға бөлінеді: жұмысшылар, басшылар, бас мамандар, қызметшілер, кіші қызметкерлер.

Бір жұмысшының тиімді жұмыс  уақыт қоры мына түрде есептеледі:

 

ЖУҚ = (Кк –  Км – Кд – Кнд – Дқд - Дб) tауыс - (К¢м + Д¢ д - Д¢с) tқ      (27)

 

мұнда Кк – күнтізбелік күндер саны;

             Км – мейрам күндер саны;

             Кд – демалыс күндер саны;

            Кнд, Кқд – негізгі және қосымша демалыс күндер саны;

            Кб – басқалай күндер (ауырған және мемлекеттік міндет орындаған күндер)

            tа – жұмыс ауысымының ұзақтығы;

            К¢ д – демалыс алдындағы күндер;

            К¢м – мейрам алдындағы күндер;

            К¢с – мейрам және демалыс күндеріне сәйкес келген демалыс                                күндері;

             tқ – мейрам немесе демалыс алдындағы қысқартылған уақыт.

Қызметкерлердің құрамы тізімдік және жұмысқа келу саны болып  бөлінеді. Тізімдік құрамға барлық тұрақты және уақытша қызметкерлер, және іс сапардағы мен демалыстағылар қоса енгізіледі.

Келу құрамы – тәулік ішіндегі нақты жұмысқа келген қызметкерлер саны.

Жұмысшылардың қажетті санын анықтау:

а) жұмыстың еңбексіңіргіштігі  бойынша:

(28)

мұнда SQ i – бағдарлама бойынша шығарылған өнім, бір;

            tнi - өнім бірлігін дайындауға кеткен нормалы еңбек сыйымдылығының мөлшері, сағ/бір.;

            Кно – жұмысшылардың өнімділік нормасын орындауды ескеретін коэффициент;

           Кн – кәсіпорын шығыратын бұйымдар атауының саны.

б) өнімділік нормасы  бойынша

                                                                                  (29)

мұнда  Qө – кез келген өлшем бірлігіндегі өндіріс көлемі;

W – бір жұмысшының сәйкес бірліктегі өнімділік нормасы.

Еңбек өнімділігі  өнім бірлігін өндіруге жұмсалған уақыт  – еңбек сыйымдылығымен және өндірілген өнім көлемімен өлшеніп, өндірістік қызметтің тиімділігін сипаттайды. Жалпы түрде мына қатынаспен анықталады:

Wеө=Q / Nж                                                                (30)

 

мұндағы    Q – шығарылған өнімніңнатуралдық, құндық және еңбек бірлігіндегі көлемі;

        Nж – жұмысшылардың орташа тізбелік саны, адам.

Жұмысшылар санының  қозғалысын келесі коэффициенттер жүйесі арқылы анықтаймыз:

Жұмысшыларды қабылдау айналымы

 

Кқ = Nқ / Nж                                                           (31)

 

мұнда    Nқ – жаңадан қабылданған жұмысшы саны;

Nж – жұмысшылардың тізімдік құрамы.

Жұмысшы күшінің ауысымдылығы

 

Ка = Nб / Nж                                                              (32)

 

мұнда  Nб – кез келген себеп бойынша жұмыстан босатылған жұмысшы саны.

Жұмысшы күшінің ағымдық коэффициенті

 

Кағым = Nс / Nж                                                         (33)

 

мунда Nс - өндірістік қажетке байланыссыз себептермен босатылған жұмысшы саны.

Өндіріс шығындары ұдайы  өндірісте үлкен мәнге ие, келесі топтарға бөлінеді:

1. Өндіріске және қызмет көрсетуге жұмсалатын шығындар – бұл көрсетілетін қызметтердің және өткізілген өнімнің өзіндік құнынан өтелетін ағымды шығындар;
2. Өндірісті ұлғайтуға және жаңартуға жұмсалатын күрделі шығындар. Олар амортизациялық қормен, кәсіпорынның пайдасымен, бағалы қағаздар және несие арқылы өтеледі;
3. Кәсіпорынның әлеуметтік-мәдени тұрғын үй мұқтаждарына жұмсалатын шығындары. Өнім өндірісімен тікелей байланыспаған және арнаулы қордан кәсіпорын пайдасымен өтелетін шығындар;