Менеджменттің мағынасы және негізгі ұғымдары

Тактика  - ұзақ мерзімді, кешенді сгратегияны орындаудағы нақ¬тылы іс-қимылдың қысқа мерзімге  үйлестірілуі.

Саясат - мақсатқа жетуді жеңілдету  үшін шешім қабылдаумен  іс-қимылды жалпы ұйымдастыру  шаралары.

Іс – жосығы '(прецедура) ұйым қызметінің барысы қайталанатын жағдайда алдын-ала қарастырылған нақтылы бір іс-қимылды басшылықтың орнықты деп ұғынып қалыпты шешімдер қабылдауын бідіреді. Осындай шешімдер басышылыққа бірқатар ұсыныстар әкеледі. Өндіріспен экономиканы басқарудың тиімділігін дамыту мақсатында тактикалық жоспарлау қолданылады. Ұйымның дамуын бейнелейтін кешенді стратегиялық жоспарды орындауда басшылық қысқа мерзімге  есептелінген, тактикалық жоспарға сүйенеді .

1.6.Ұйымның тиімді құрылымын анықтау. Дұрыс түсінбеу, дұрыс естімеу, тыңдай білмеу,  байланыстардың тиімділігі адамдардың деректерді жібергенде де және қабылдағанда да бірдей қарым-қатынастарда болуында тыңдай блу керек.  Дұрыс тыңдау менеджерлерге (Басшыларға) қойылатын негізгі талаптардың бірі.

Зерттеуші Кит Дэвис  тиімді тыңдау  үшін 10 өсиет, ақыл айтқан:1 .  Сөзді доғарыңыз, сөйлеп отырып тындау мүмкін емес.2. Сөйлеп тұрғанда өзін бос ұстауға көмектесіңіз, сонда шешім қабылдау мүмкіндігі артады.3.Сөзіңіз арқылы тыңдауға дайын екенінізді көрсете біліңіз. Әрқашанда тындауға құштар болыңыз және соған әрекет етініз:4. Сөйлесушіге  әсер  етің і з, сөйлесуші ні   өз іне біліңіз.5. Сөйлесушіні   ттіркенетін  жағдайлардан аулақ болыңыз. Сурет салманыз,столды ұрманыз, қағаздарды  қопарылыстырманыз.6. Шыдамды болыныз. Сөйлеп тұрған адамның көнілін бөлменіз. Сөйлеуші сөз бастаған соң кіруге немесе шығып кетуге әрекет етпеніз.7. Мінез-құлық шыдамдылығын көрсетіңіз. Ашуланған адам сөздің мағынасын өзгертеді.8.Сөз таластырманыз, тайталаспаныз, сынаманыз, сын сөйлеп тұрған адамды қорғаныс позициясын жасауға мәжбүр етеді. 0л үндемей қалуы мүмкін немесе ренжуі мумкін.9. Сұрақ қойыңыз. Бұл сіздің тыңдағанызды көресетеді және көңілін көтереді, бұл  сіздің алдағы уақытта жылжуға көмектеседі.10. Сөзді немесе сөйлеуді доғарыңыз.

Бұған байланысты қарым - қатынас өнерін жетілдіру керек. Ол үшін:  1. Өз ойыңызды хабарламас бұрын, оны нақтылай түсіңіз.2. Семпатикалық сөздердің мағынасына зерек болыңыз.

1.7.Мотивация. Мотивацияның маңызды теориясы. Мотив дегеніміз - адамдардың белгілі бір іс-қимыл (әрекет) жасауларына итермелейтін себеп (негіз).

Мотив - адамның ескі хал-ахуалының жеке тұлғалық сипат алуы болып табылады. Мотив тек қана адамдарды іс-әрекетке оятып қана қоймайды,  сонымен бірге, ел не істеу керек екендігін және оның қалай орындалатындығын да анықтайды.

Адамның мінез-құлқы тек  бірғана себеппен (мотивпен) анықталмайды, ол жиынтық ретінде қарастырылады. Сондықтан адамдардың мотивациялық құрылымы олардың іс-әрекеттің орындалу негізі ретінде қарастырылады. Адамның мотивациялық құрылымы негізінен тұрақты құбылыс ретінде қалыптасады, бірақ ол саналы түрде өзгеріп отырады. Мысалы, тәрбиелеу және оқу прецессі үстінде.

Мотивациялау - бұл адамдардың бойындағы мотивтерді қозғау арқылы оларға әсер ету процессі.

Мотивациялау - адамдарды  басқару негізі н құрайды . Мотивациялаудың  екі типі бар:

- сыртқы қызметердің әсерінен адамдардағы белгілі іс-қимыл мотивтерін (ояту) қозғау, (мысалы, сауда келісімі). Екі жақ бір-біріне мүдделі қарым-қатынаста, болмаса мотивациялық прецесс болмайды;

- адам бойында белгілі  мотивациялық құрылымның қалыптасуы. Мовацияның мазмұндылық теориялары бірінші  кезекте адамдарды әрекетке итермелейтін қажеттіліктерді анықтауға бағытталған. Мотивацияның қазіргі  заманғы тұжырымдамаларының ең негізгі қалаушылардың  ішінен үш адамды атап айтуға болады:  олар Абрахам Маслоу, Ге рцберг және Давид Мак Клелланд. Үнді осы аталған қалаушылардың теориясын қарастырайық.

Маслодың  қажеттілік теориясы (иерархиясы) Басшылар адамдардың қажеттіліктерінің күрделіліктерін  және олардың  мотивацияға  ықпалын  ең алғаш рет Абрахам Маслоу есімді бихевиористік еңбектерінен білді.

    Бихевиоризм  – ағылшынша  мінез – құлық  ол американ психологиясының  ХХ-ғасырдың барында пайда болған  бір бағыты.  0ның басқа теориялардан  айырмашлығы, психологиялық пән  ретінде сана мен ойлауды ғана  емес, мінез -құлықты да қарастырады деп дәлелдейді.

40 - шы жылдары өзінің  мотиващия теориясын құра отырып  Маслоу қажеттіліктерді 5 негізгі  категорияларға  бөлген.1. Физиологиялық  қажеттіліктер өмір сүру үшін  қажет.  Оларға: тамақтану, су, демалыс,  тыныштық, қажеттіліктер жатады.2. Қауіпсіздік және болашаққа  деген, сенім қажеттілігі.  Оған мысал ретінде сақтандыру полисін сатып алу немесе жақсы зейнетақыны қамтамасыз ететін сенімді жұмысты айтуға болады.З. Әлеуметтік қажеттіліктер. Сенім артар біреуді қажет ету.4. Құрметке ие болу қажеттілігі.

Өзін-өзі сыйлау, жеке басының жетістіктері , біліктілігі, басқалардың  көрсететін қызметі  және құрметі.5. Өзін-өзі керсете  білуге деген қажеттілік. Адамның  өзіндік потенциялдық мүмкіндіктерін пайдалануы және тұлға ретінде дамуы. Қызмет барысында жоғарылауы. Маслоудың  теориясын  басқаруда пайдалану.

 

1.8.Бақылау. Бақылау функциясының тиімділігі.  Бақылау дегеніміз – ұйым  мақсатына жетуді қамтамасыз ететін  процесс. Ол мәселелерді  анықтап , оны  шешу  жолдарын іздестіру  үшін қажет.

Сонымен бірге, бақылау жақсы істелініп жүрген қызметті ынталандыру  үшін де қажет болып саналады.

Бақылау процесінің  құрамы мына  төмендегілерден  тұрады:

Бақылау функциясы-бұл  мәселелерді аныктауга мумкіндік  беретін  және де ұйым қызметін осы  мәселелерге сай жинактап, реттейтін басқарудың сипаттамасы. Ұйым мақсатына жетуге зиянын тигізбестен бұрын оның  қателіктерін дер кезінде анықтап, сол мезетте жөндей білу қабілеттілігіне ие  болу  бақылауды жүзен асыру қажетгілігінің  бірден бір маңызды себебі болып табылады.

Бақылаудың кең көлемде жүруі -оның ең маңызды ерекшеліктерінің  бірі болып саналады. Әр басшы дәрежесіне  қарамастан, бақылауды қызмет  міндеттемелерінің  ажырамас  бір – бөлігі  ретінде қарастыруы тиіс.

Бақылаудың  негізгі  үш түрі бар.  Олар:-Алдын ала бақылау-Ағымдағы  бақылау-Қорытынды бақылау.

Осы  үш түрлерін қарастырайық:

Алдын -ала бакылау-жұмыстың нақты басталуынан бұрын жүргізіледі. Алдын-ала бақылауды жүргізу құралы ретінде - белгіленген ережелерді,  процедуралар  мен іс - әрекеттер  тізбегін қолдану  қарастырылады.

Ережелер мен іс - әрекеттер  тізбегі жоспардың орындалуын қамтамасыз ету үшін жасалынады. Ал оның қатаң  түрде сақталынуы жұмыстың көрсетіліп  берілген бағытта  өсіп-өркендеп келе жатқанын көрсетеді.

Ағымдағы бақылау-жұмыс  процесі жүріп жатқан кезде жүргізіледі. Бұл бақылаудың нысанасы ретінде-бағынушы қызметкерлер  қарастырылады.

Бағынушылардың жұмысын  тексеріп отыру жұмысты одан әрі  тереңірек  зерттеп - жетілдіру үшін пайда болып отыратын мәселелер  мен ұсыныстарға талдау жасау  арқылы белгіленген жоспарлар мен ережелерден ауытқу мумкіндігін  толығыменен  жоюға  болады.

Ағымдағы бақылау көзделген  мақсатқа жету үшін бағытталған жұмыстардың  орындалғаннан кейінгі қолда  бар  нақты нәтижелерге  негізделеді.

Басқару аппаратына ағымдағы бақылауда жузеге асыру үшін міндетті түрде кері байланыс қажет.

Кері байланыс дегеніміз  алынған нәтижелер жөніндегі  мәліметтертерге кері байланысқа қарапайым  мысал ретінде басқарушының бағынушыларға  ескерту жасауын келтіруге  болады. Кері байланыс жүйесі басшыларға ойластырылмаған мәселелерді іздестіруге мүмкіндік және де оның қызметін ұйым алдында қойылған міндеттерін орындаудың тиімді жолдарынан  ауытқымауы үшін реттеп  отыруға мүмкіндік береді.

Қорытынды бақылау - өте  кем қолданылғандықтан, пайда болған мәселелерді дер кезінде шешу үшін оның екі негізгі қызметін атап көрсетуге болады.

Қорытынды бақылау жоспарлау  процесін жузеге асыру үшін, ұйым басшылығын қажетті мәліметтермен қамтамасыз етеді.

 

 

1.9.Коммуникация. Коммуникация үрдісінің кезеңдері және элементтері. Коммуникация дегеніміз - басшылардың тиімді шешім қабылдауы үшін хабарлар, мәліметтермен алмасуы және төмендегі буындарға қабалданған шешімдерді жеткізу.

Басқару қызметтерінің барлық түрлеріндегі ақпараттар, хабарлар, мәліметтер айналымы коммуникациядағы байланыс процестері деп аталынады.

Ұйымдардағы коммуникациялық процестерді  қарастырамыз. 

1. Ұйым аралық және оның сыртқы  ортамен қарым-қатынастары.

Әрбір ұйымдардағы қызметтер жөніндегі  жазбалар, телефон арқылы сөйлесу, формальді  есептер, видеоленталар, көзбе-көз әнгімелесу, кеңестер т.б. қарым-қатнастар байланыстырудың негізгі көзі болып табылады.

Ұйымдар сыртқы қоршаған ортамен байланыста болуы үшін бірнеше  құралдарды қолданады.

Потенциалды тұтынушылармен болатын  байланыстар олардың жарнамалары  және тауарларды базарға өткізулері арқылы қоғаммен байланыстары, олардың халықаралық және ұлттық денгейдегі бейнесі арқылы көрінеді.

2. Бөлімшелер мен деңгей арасындағы  байланыстар, тік байланыс шеңберінде  жүргізіледі. Ол хабарлар жоғары  деңгейден төменге келіп түседі немесе бәсеңдеп түсуі мүмкін. Осы арқылы бағынышты денгейлерде алдағы міндеттер, нақты тұжырымдалар туралы хабарланады.

Мысалы, өндірістің вице-президенті зауыт  басшысына өнім өндірудегі өзгерістер туралы   хабар  береді. Ал ол өз кезегінде бұл хабарды төменгі буынға болуы мумкін өзгеріс ерекшеліктерімен қоса жеткізуі тиіс.

3.  Түрлі бөлімшелер арасындағы  байланыстар.

Ұйымдарда жоғарыдан төмен және төменнен жоғары  хабарлар байланысы  болып қана  қоймай сонымен бірге, көлденең байланыстар да болуы қажет. Ұйымдар бірнеше бөлімшелерден тұратын  болғандықтан олардың ортасындағы хабарлардың айналымы немесе алмасуы мақсаттарды үйлестіріп, іс-қимыл әрекетін жасау үшін қажет.

Көлденең  қатынастар бөлімшелердің  тепе-тең қалыптасуына әсер етеді.

4. Басшылар мен бағыныштылар арасындағы байланыстар.

Байланыстардың ең негізгі компоненті ретінде басшы және бағынышты  арасындағы байланыстар қарастырылады.

Бұл қатынастардағы жан-жақты және түрлі хабарлар мақсаттарды белгілеу, тиімді жұмыс істеу үшін талқылаулар  жасау, бағыныштылар қабілетін дамыту, алдағы өзгерістер жайлы хабардар ету, идеялар туралы мәліметтер,   ұсыныстар т.б. арқылы іс  жүзіне  асады.

5. Басшы мен жұмысшы топтары  арасандағы байланыстар. Бұл байланыс  жалпы басшыларға топтардың тиімді  жұмыс атқаруы үшін қажет. Кейде жұмысшы топтары басшының қатынасуынсыз да өздері көптеген мәселелер бойынша жинала береді. Мұндай жиналыстар әр жұмысшының өзіндік қызметіне деген жауапкершіл іктерін арттырады және өз енбегіне қанағаттанады.

1.10.Басқару шешімі. Шешімнің түрлері.   Шешім қабылдау - ақпарат алмасу сияқты кез келген басқару қызметінің құрамдас бөлігі.

Адамдардың шешім қабылдау қабілеті де     бірте-бірте тәжірибе жүзінде дамиды. Біздің  әрқайсымыз күніне жүздеген, ал өмір бойына мыңдаған шешімдерді қабылдаймыз.

Шешім - дегеніміз бұл баламаны (альтернативті) таңдау.

Альтернатива - мүмкін болған екі ұйғарымның біреуін ғана таңдауға мәжбүр етеді.

Жеке өмірдегі шешім қабылдауға  қарағанда  басқарудағы шешім  қабылдау - өте қатаң жүйеленген процесс.

Басқару шешімдері жетекші қабылдаған шешімдер арқылы жұмыс жасайтын адамдардың жеке өміріне ықпал етуі мүмкін.

Маңызды  шешімдерді қабылдаудағы жауапкершілік басшыға ауыртпалық әкеледі. Сондықтан басшылар ойланып  қарастырылмаған     маңызды   шешімдерді қабылдай алмайды. Басқарушылық  шешімдерді жіктеудің елеулі белгілеріне мыналарды жатқызу керек:1. Шешілетін мәселелерді қамту дәрежесі (ауқымдылығы)2. Қабылданған шешімдердің жүзеге асырылуының ұзақтығы.3. Қабылданған шешімдердің ықпал ететін объектісі.4. Шешімдердің функциялық сипаты.

1. Шешілетін мәселелердің  ауқымдылығы жағынан басқарушылық  шешімдердің жалпы және жеке  түрлері бөлініп көрсетіледі.

Жалпы шешімдерге жататындар тұтас алғанда бүкіл шаруашылыққа қатысты шешімдер.

Жеке шешімдерге жататындар өндірістің жекелеген жақтарын, қызметкерлердің жекелеген топтарын қамтитын шешімдер._

Жалпы және жеке басқарушылық шешімдердің арасында тығыз байланыс бар. Жеке шешімдер жалпы басқарушылық шешімдерді нақтылаудың және олардың  орындаушыларға жеткізудің тәсілі болып  қызмет етеді.

2. Шешімнің жүзеге  асырылу ұзақтығы жөнінен шешімдердің

мынандай негізгі    түрлерін:- ұзақ мерзімді (перспективалық)- орташа мерзімді (ағымдағы)- қысқа мерзімді (оперативті) шешімдер деп  бөолу  керек.

  Ұзақ мерзімді  шешімдерге жүзеге асырылуы бірнеше жылдарды керек ететін шешімдер жатады.

Орташа мерзімді  шешімдер бір жыл  ішінде жүзеге асырылады  және өндіретін жылдық циклімен байланысты болады.