Қазақстанның әлемдік саудаға ену мәселелері мен маңыздылығы

         Сонымен бірге АҚШ өзінің ұлттық  мүдделерін интернационалдық мәселелер  қатарына қосуға тырысуда және  халықаралық экономикалық, қаржылық  ұйымдардың мәжілістеріндегі шешім  қабылдауда топ жарып, алға  шыға отырып, өзінің ұлттық мүдделеріне мемлекетаралық сипат беруге тырысуда, сол арқылы халықаралық қатынастар иерархиясында өз статусын көтеруді көздеп отыр. АҚШ-тың декларацияланған бағамы ұлттық мемлекеттердің дүниежүзілік қоғамдастыққа бірігуіне ықпал ету құштарлығымен түсіндірілген, ал тәжірибеде бәсекелестердің мүдделерін шектеу тенденциясы анықталған және кез келген территория көлемінде жағдайлардың дамуына ықпал етудің қолайлы шарттарын туындату да көрініс тапқан.

         Екінші стратегия екі ұлы державалардың өзара әсерлесуі шеңберінде күштердің теңдігін жоюдың дәрежесімен анықталған. Олардың күйреуі, сонымен бірге рөлдік күтулердің дағдарысы бірқатар елдерді экономикалық дамудың жоғары қарқындарын қамтамасыз етуге және бұрынғы КСРО, Орталық, Орта және Оңтүстік-Шығыс Азия территорияларында экспансиясының әскери емес әдістерін белсенді жүргізуге итермелелейді.

         Бұл мемлекеттер  экономикасының қарқынды өсуі  жаңа сапалық сапат алды –  барлық кеңістік үшін сыйымды нарық ұлғайды, мұнда әрбір ел сұраныс көбейген тауарлардың экспорттық түрлерін өрістету үшін мүмкіндіктер тапты. Ол импорттың ынталандырылуына жағдай жасады. Осы аймақтағы мемлекеттердің бағытталған сыртқы экономикалық саясаты серіктес елдер экономикасының өзара толығуына жағдай жасады. Тәжірибеде көрсеткендей, мемлекеттің экономикалық өсуі тек қолда бар табиғи ресурстарды тиімді пайдалануға ғана байланысты болмайды және де «экономикалық өсу» - табиғи қорлардың мол болуы түсініктері арасында автоматты байланыс мүлдем жоқ. Шикізатпен қамтамасыз етілуі - өсудің шешуші факторы болудан қалып бара жатыр және сыртқы экономикалық саясатқа қатысты екінші реттегі құндылық болып саналуда. Елдердің бұл тобы өз стратегиясы арқылы ұлттық экономикаға ғылыми-техникалық прогресстің (ҒТП) жетістіктерін енгізуден түсетін рентаны алуды көздеп отыр. Бұл процесс басқару ісіне саналы мемлекеттің араласуына негізделген. «Азия жолбарыстарының( және ең алдымен Қытайдың сыртқы экономикалық саясаты жоғарыда айтылғанға мысал бола алады.

         Жалпы экономикасы  арқылы құрылған «соңынан ілесу»  үлгісі қайта құру құбылыстарын  туындатты. Ол өнеркәсіптік құрылымдардан  бастап, қоғамдық-өндірістік және  әлеуметтік салаларда болды.

         30 жыл көлемінде  құрылушы капитал, технологиялар  және басқа қаржылық, тауарлық ағымдар елдердің бірнеше эшелоның құрды.

         Бірінші эшелон жаңа индустриалды елдер (ЖИЕ) сатысын, екінші эшелон Оңтүстік-Шығыс Азия елдерін көрсетеді, ал Оңтүстік Азияның барлық мемлекеттері үшінші эшелон елдері қатарына жатады. Әдебиетте даму үлгісінің мұндай пирамидасы «ұшып бара жатқан қаздар үйірі» немесе «сатылық даму» деп аталады. Тәжірибе жүзінде даму сатысы жапондық экономиканы тиімді жағдайға әкелді, ол Азия-Тынық мұхиты аймағына батыстық емес үлгілердің кіруі есебінен экспорттық мүмкіндіктерді кеңітті, өз тапқырлығы арқылы американдық үкіметтің қойған бөгеттерін айналып өтті және АҚШ пен Еуропа территориясына «азиялық жолбарыстар» елінен келген тауарлар түріндегі жасырын экспортқа айналды.

         Сыртқы  экономикалық саясатты айқындайтын факторлар:

• мемлекеттің ұлттық құрылымының бірлестігі. Дамудың жаңа

моделіне өту – басқарудың авторитарлы  формасын демократиялы формаға ауыстыру қажеттілігін туындатты, ал этникасы біртекті кеңістіктер бұл міндетті жеңілдетеді. Қытай бұған қатысты өте қолайлы жағдайда қалып отыр;

• «Жергілікті тұрғын халық» түсінігі шартты түрде болуы, мигрант –

тардың (АҚШ, ЕО) сыйымды анклавалары  мемлекеттік шекаралардың этникалық  шекараларға сәйкес болмауы;

• нарықтық экономиканың, орта кластың болмауы және т.б. қарама -

қайшы аралық және ақырғы нәтижелерді (Аргентина-Бразилия, Венгрия-Польша, Словения) туындатады;

• экономиканың ғаламдық сипатта болу стратегиясы (белгілі бір

аймақта алдыңғы орынды алуға ұмтылу, оқшау даму стратегиясы).

         Мысалы, Ресейді Батысқа қарай бағыттау көптеген азиялық мемлекеттер үшін, өзінің экономикалық ықпалын күшейту үшін тиімді болмады, өйткені аймақта алдыңғы орынды алуда өз үміткері болмады;

• ұлттық экономиканың даму өзгерісін әлемдік нарық жағдайымен

анықтау, оның сегменттері жоғары технологияларға бағытталған.

         Бірақ бұл  орайда елдердің көптеген нарықтары  жоғары дамыған елдерден келіп  жатқан қазіргі кездегі озық  технологияларды сіңдіре алмай  отыр;

• әлемдік нарықтың, әсіресе оның бірқатар сегменттерінің

монополиялануының жоғары дәрежесі. Жекелеген ТҰК-дың әсері өте маңызды, ол ұлттық үкіметтердің күш-қуаты мен ықпалынан әлдеқайда асып түседі, ал құрылып жатқан өнеркәсіптік-қаржылық топтар (ӨҚТ) халықаралық қатынастардың ерікті субъектісіне айналып отыр. Кейде екі қарама-қарсы жүйелер туындайды, олардың арасындағы бос қуысты (вакуумды) аймақтық қоғамдастықтар мен ТҰҚ-лар толтырады;

• нарықтың жекелеген сегменттеріндегі отандық монополиялар көлемі

әлемдік нарықтағы ТҰҚ-дың монополияландырылуынан аз көлемде болып есептеледі;

• Жергілікті мүдделер жалпы мемлекеттік мүдделерден жоғары

болғанда, аймақтық қозғалыстарды  белсенді түрде жүргізу (ЕО, Балтия; Қазақстан);

• жаңа (үшінші) халықаралық жағдайдың қалыптасуы кезінде әлемдік

кеңістікті табу;

• халықаралық сауданың өзгермелі жүйесі интервенционистік эконо-

микалық саясатты жүргізуде дамушы елдердің мүмкіндігін азайтады. Дамушы елдер техногенді өркениеттің әсеріне  бейімделу үшін өте көп күш  жұмсауы керек. Көптеген дамушы елдер  дүниежүзілік даму ағымына ене отырып, жаңа әлеуметтік-экономикалық және құқықтық жүйені құрып жатыр. Мысал үшін мынаны атап өтуге болады, яғни қазіргі кездегі Жапония - өзінің ұлттық ерекшелігін қолданудың мысалы емес, бұл әлемдік қоғамдық дамудың жаңа феномені. Бұл дамушы мемлекеттердің нарықтық кеңістікке енуі процесінің сапалы түрдегі жаңа мазмұнын дәлелдейді;

• кез келген мемлекеттің алып жатқан орны - өз сипаттамаларының

сапалылығына байланысты – басқа  елдерге қатысты бір елдің  артықшылығын арттыратын фактор болып  табылады (жер, су және әуе кеңістігін пайдаланудың жиілігі);

• қолайлы табиғи-климаттық жағдайлар, территориялардың көлемі;
• әлемнің екі бөлігінің (социализм-капитализм) біртұтас кеңістікке

айналуы, ол барлық мемлекеттік құрылымдарды экономикалық проблемаларды шешуге бағыттайды және өзара қатынастардың даму процесінің белсенді жүруіне жағдай жасайды.

         Осылайша, жоғарыда аталған сан түрлі  факторларды, яғни елдің сыртқы  экономикалық саясатын қалыптастырушыларды  бірнеше топтарға топтауға болады: ұлттық, экономикалық, саяси және аймақтық.

         Сонымен  бірге дамушы елдердің ішкі  жүйесіндегі сыртқы экономикалық  саясатты анықтайтын факторлардың  ішінде де терең айырмашылық  бар.

         Мысалы, «корейлік  ғажайыптың» туындауында мемлекеттің  басқарушылық саналы рөлі айқын  көрінеді. Бұл мемлекет демократиялық емес сипаттағы шараларды (орталықтандырылған басқару, несиелік-қаржылық монополия, сыртқы сауданы бақылау және протекционизм) қолданған.

         «Азиялық  жолбарыстардың» реформалары АҚШ-тың  сыртқы жағымды әсерінің күшті  ағымдарына бағытталды.

         Оңтүстік  Корея үлгісі мәдени-тарихи басым  идеялары жағдайында жұмыс істеді, яғни бұл кездерде барша халық  реформалардың ауыртпалығын көтеруге  дайын болуы тиіс еді. 

         Көптеген  сарапшылардың айтуынша, Оңтүстік  Корея мен Тайваньда жүргізілген істерді басқа елдерде жүргізу мүмкін емес. Шығыс Азия кеңістігіндегі өзгертулер екі-үш механизмге негізделді, олар арнайы өнеркісіптік саясатқа (таргетинг), экпорттық бағдарлаумен ҒТП-тың жетістіктеріне қол жеткізеді.

         Шығыс Еуропадағы және Орталық Еуропаның өзінде бір жағдайдан екінші жағдайға өту үлгісі ұзаққа созылған жоқ. Бұлармен салыстырғанда, 1991 жылдан бастап ТМД елдерінде ескі және  жаңа жүйе қатар жүрді, бұл кезең өтпелі жағдайлар тізбегінен тұрды. Осы аталған өтпелі жағдайларды екі топқа бөлуге болады.

         Бірінші-жетілмеген дәстүрлі экономиқалық жүйелердің трансформациясы үшін.

        Екінші-қазіргі кездегі экономиқалық жүйелердің жаңа жүйеге трансформациялануы.

         Бірінші  топ еңбек бөлінісінің тереңдеуімен және меншік формаларының ауысуы базасындағы оның кооперациясын көтерумен байланысқан, және де ол ұзақ мерзімді кезеңге бағытталған.

         Екінші  топ мына тенденцияларды қарастырады: ҒТП  негізінде еңбек бөлінісі мен кооперациясы, меншік формаларының баламасы (плюрализмі), жеке адам мен қоғамның әлеуметтенуі.

         Дамушы  әлем құрылымы бойынша айырықша  сипатта және әрбір ел даму  деңгейі, ұлттық нарық масштабы  мен алда тұрған стратегиялық  жоспарлар бойынша басқа елдерден ерекшкленеді. Сондықтан экономикалық дамудың төмендеуі немесе жеделдетілуі басқа елдерге міндетті түрде тарала бермейді, бірақ конъюнктура оларды өте тәуелді етіп отыр.

         Келешекте  жаңа әсер етуші күштер қалыптасады,  Батыс нарықтарымен салыстырғанда оларда оларда шоғырландырылған экономикаға өтудің мүмкіндіктері мен механизмдері бар, өйткені оларда ірі ішкі нарық бар. Алдағы кезеңдерде, атап айтқанда Қытай жаңа әлемдік иерархияның ұшар шыңына жетуі мүмкін, бұл жерде екінші деңгейдегі мемлекеттер сәйкес орынды алады.

         Елдердің  экономикалық конъюнктурасына ішкі  саяси жағдай (жалпыға бірдей  сайлау, Азия-Тынық мұхиты аймағындағы  факторлар) әсер етеді.

         Жоғары  технологиялық өркениетті құру  жолында адамзат  әлемге бөлінді, бірақ жоғары технологиялық өркениеттің жиектері айқын көрініс тапқан жоқ. Сондықтан көптеген елдердің стратегиясы осы ареалдан тыс қалып қоймау бәсекелік күрес жүргізуге бағытталған.

         Геосаяси, геостратегиялық жағдайларды қолдану  мүмкіндігі арқылы көптеген мемлкеттер құрылушы жаңа геоэкономикалық құрылымға кіре алады. Мемлекеттердің әр түрлі типтеріне елдердің сыртқы экономикалық саясатына жүргізілген талдау мынаны көрсетеді, яғни олар өз экономикаларын қорғауға мәжбүр болып отыр, не оны ырықтандыру жолындағы кедергілерді жоюы тиіс.

         Бірінші  позиция аман қалу проблемасын  қарастырады. Бірақ, өзгермелі  сыртқы факторлар әлемінде бұл  стратегияны жүзеге асыру мүмкін  емес, өйткені аман қалу ең  алдымен дамуды талап етеді.

 

2 –бөлім. Қазақстанның сыртқы сауда саясатына қатысуы мен сыртқы сауда саясатын реттеу шаралары

2.1. Қазақстанның сыртқы  сауда саясатына араласуы және  сыртқы сауданың негізгі жетістіктері

Біздің республика саси және экономикалық тәуелсіздікке ие болып, халықаралық  экономикалық қарым-қатынастардың  толық құқықты субъектісі болды: серіктес-елдердің аясын кеңейтті, көптеген дамыған және даму үстіндегі  мемлекеттермен экономикалық байланыстарды орнатты, бұрынғы әріптестермен қатынастарын қайтадан құрды, әлем рыногына ықпалдасу жолында ілгері басты.

Қазақстанның сауда әріптестері  қатарында Еуропалық елдермен қатар, азия өңірінің, Америка,Африка және Австралия  елдері де бар.

1997 жылдан бастап елдің сыртқы  саудасының географиясы  шалғай  шет елдермен байланыстарды кеңейту  бағытына қарай өзгергені байқалады. Достастық елдері арасында және ТМД-дан тыс елдер арасындағы экспорт көлемінің пайыздық ара-қатынасы да айтарлықтай өзгерді. Шалғай шет елдерімен саудадағы экспорт белсенділігінің қарбалас кезеңі  200 жылға тура келді. Бір уақытта 200 жылы ТМД елдері арасындағы негізгі сауда әріптестері болып табылатын барлық елдерге экспорт көлемі айтарлықтай ұлғайтылды.

1995 жылмен салыстырғанда 2005 жылы  сыртқы сауда айналымының көлемі 5 есеге өсіп, 45201,5 АҚШ долларын  құрады. Экспорт операцияларының  өсу қарқыны 1995 жылы 10 пайызға, 2000 жылы 50 пайызға  көтерілгеннен кейін 2005 жылы 38,6 пайыз құрады. 2005 жылы сыртқы сауда айналымының өсуіне экспорт және импорт операциялары көлемінің көтерілуі ықпал етті.

2005 жылы Қазақстан Республикасы  кәсіпорындарының 167 әлем елдерінде сауда серіктестіктері болды. 2005 жылы Қазақстанның  ТМД елдерімен сыртқы сауда айналымы  12200,7 млн. АҚШ долларын құрады және  22004 жылмен салыстырғанда 19,4 пайызға көтерілді.

Қазақстан Республикасының сыртқы сауда айналымында Ресей федерациясымен жасалатын сауда жетекші роль атқарады, о бұрынғы тарихи қалыптасқан поцестердің арқасында Қазақстанның негізгі сауда әріптесі және қазақстан өнімінің негізгі тұтынушысы болып табылады.