Шетелдердің конституциясы

   Қазіргі уақытта Христиан-әлеуметтік одағы  тек Баварияда аумағында әрекет етеді. Германияның социалистік  тұтастық партиясы (бұрынғы ГДР-дағы басқарушы партия) Демократиялық  социализм партиясы болып өзгерді. Неонацистік және неофашистік қанат 1983ж. ХӘО-ның оң қанатының өкілдерінен құрылған Ұлттық-демократиялық партиямен және Республикалық партиямен ұсынылды.

   Жалғыз  өзі тәнірлік ететін партиясы бар  көппартиялы жүйе (аздаған үзілістерімен, 1977-1980ж. және 1989-1992ж. партияларды Джаната басқарды) Индияда әрекет етті. Тәуелсіздігін алған кезде бастап 1996ж. мамырға дейін британдық әкімшілік эгидасына бағынышты үнді қоғамының либералда бағытталған шеңберімен XIXғ.сонында құрылған Үнді ұлттық конгрнсс партиясы билік басында болды. Өзінің әрекет ету уақытында Үнді ұлттық конгрессі елеулі өзгерістерді кешірді. Осы замағы Үнді ұлттық конгрессі(ҮҰК) оппазициялық партия басшысы болып табылатын және хиндиятілдес белдеуіндегі штаттарда ықпалы бар Бхаратия Джаната партияға, сонымен қатар Джаната дал және солшыл қозғалыс партиясы-Үнді коммунистік партиясына (марксистік) қарсы тұрды.

   1980ж.  аяғынан бастап Үнді партиялық  жүйесі тәнірлік ететін бір  партиясы бар көппартиялық жүйеден  бірінші үлгідегі көппартиялы жүйеге өзгерді.

   В.Екі партиялы жүйе бір қатар шетел мемлекеттерінде әр түрлі жағдайларға байланысты пайда болған көппартиялық өзіндік бір түрін ұсынады. Екі партиялық жүйе үшін түрлік айыру ерекшелігі болып саяси сақынада бір бірін билік басында ауыстырып отыратын басты екіпартиялардың монапольды тәнірлігі табылады. Бүл партиялардың біреуі басқарушы ролін , ал екіншісі оппазициялық ролін атқарады. Мұндай жүйе басқа партияларды қалыптастыру үшін байсалды кедергілер жасайды.

   Бұл жерде классикалық үлгі ретінде болып АҚШ-тың екі париялық жүйесі табылады. АҚШ-тың саяси сақынасында жүз жылдан артық екі басты партиялар-Республикалық және Демократиялық монопольді тәңірлік етеді.

   Өз  уақытында (Азаматтық соғыс уақытында  және бастслсар алдында 1861-1865) Ресспубликалық партия Солтүстік буржуазияларының мүддесін ұсынады, ал Демократиялық партия құлиеленуші оңтүстіктілердің саяси ұйымы болды. Сонымен партиялар арасындағы саяси айырмашылықтары жойылды, бірақ олар бұрынғыдай федерация, штаттар, қалалар және графтықтар дегейінде сайлау күресін қатан жүргізеді.

   Ұлыбританияның  екі партиялық жүйесі екі ірі  партиялардан тұрады:тори партиясының  негізінде 1867ж. ресми рәсімделген  және 2 млн. Шамасында мүшесі бар  Консервативті партия, және ағылшын  кәсіподақтары және социалистік  ұйымдар бастамасы бойынша 1900ж. құрылған Лейбористтік партия; оның құрамына 6.5млн.шамасында мүшелер кіреді.

   Ұлыбританиядағы үлкендігі бойынша үшінші саяси  партия-Либералды-демократиялық партия. Ол 1980 жылдар басында екі партиялық  блок құрған. 1983 ж. және 1987ж. сайлауларда Альянс атынан шығып сәйкесінше 25.4% және 23% дауыс жинаған Либералды және Социал-демократиялық партиялардың бірігу жолымен 1988ж.пайда болды. Бүгінгі күндері Либералды-демократиялық партия басты екі партиялар үшін байсалды қауіпті тудырмайды. 1997ж. мамырда консерваторлар үстінен ойсырата жеңіске жеткен Лейбористер либерал демократтардың қолдауын қажетсінбейді.

   Демократиялық мемлекеттердегі екі партиялық  жүйені авторитарлы тәртіб жағдайында әрекет ететін және бірінші кезекте  насихаттау ролін атқаратын жасанды қос партиялы жүйеден айыру қажет. Мысала, Индонезияда ресми тек екі саяси партияларға рұқсат етілген-тұтастық және даму партиясы және Демократиялық партия; сонымен мемлекеттің партиялық жүйесіндегі жетекші ролді ресми саяси партия болып табылмайтын саяси одақ-Гол-кар атқарады.

   Г. Бір партиялық жүйелер көп партиялық жойылып және бір партия монополиясы орнатылған, авторитарлы саяси тәртіптегі мемлекеттерде әрекет етеді(Габон, Заир, Камерун және басқалары).

   Отандық мемлекеттануда (партиясыз жүйе) деп  атап бөліп көрсетеді. Мысалы, бір қатар мұсылман мемлекеттерінде (Катар, Кувейт, БАЭ, Оман, Сауд Арабиясы) барлық партияларға мұсылмандық қауымның «правоверных»-умма бірлігін бұзушы ретінде тиім салынған.

   Непалда (1990ж. дейін) «партиясыз демократия»  жағдайында корольдық жарлықпен  партияларға тиім салынған, бірақ іс жүзінде олар өз қызметін одан әрі жүргізе берді. 

   4 . Шетелдердегі адам және азаматтардың конституциялық мәртебесі.  

   Конституцияның  маңызды ерекшелігінің бірі-адам мен азаматтардың құқықтық мәртебесін жариялауы болып табылады.Адам және азаматтардың құқықтары мен міндеттері 1789жылы адам және азаматтардың құқықтары жөніндегі француз декларациясынан бастап көптеген елдердің конституциясы осы екі субьектінің (адам, азамат) құқықтық жағдайына қатысты нормаларды қамтыған

   Адам  құқықтары –табиғи, оған тұлға ретінде тумысынан берілген ажыратылмайтын құқығы тетінде есептеледі.

   Азаматтың құқықтары азаматтылық, мемлекет пензаңдық  байланыс, саяси қауым фактілеріне  байланысты туындайды. Оларға: сайлау құқығы, бірлестіктерге ұүұыұж.т.б.Мұсылман құқығында адам құқықтары діни және жынысына байланысты болып келеді. Мыс: Сирия конституциясы (1973 ж)бойынша Республика президенті тек мұсылман ғана бола алады. Әйел мұрагерлер, ер адамдар алатын мұра үлесінің жартысына ғана құқылы.

   Тропикалық  Африкада тұлғалардың құқықтық мәртебесі оның белгілі бір племенге жататындығына байланысты.

   Жеке  тұлғаның құқықтық жағдайы оның статусына: азаматтығына, шетел азаматтылығына, азаматтығы жоқ тұлғаға, көп(екі) азаматтығына байланысты болады. Белгілі бір мемлекеттің азаматтары азаматтығы жоқ адамдарға, шетел азаматтарына қарағанда көптеген құқықтарды иеленеді.Азаматтығы жоқ тұлғалар шетел азаматтары мен салыстырғанда қандай да бір мемлекеттің дипломатиялық қорғалу құқығын иеленбейді.Сондықтанда халықаралық құқықта азаматтығы жоқ тұлғалардың азаюына шаралар қолдану тенденсиясы жүруде.

   Көп азаматтылығы бар тұлғалар1995жылы Польшада,  1997жылы  Литвада,  1999жылы Латвияда республика президентінің сайлауына өзінің кандидатурасын ұсынды.

   Шетел азаматтары, азаматтығы жоқ тұлғалар, көп азаматтықты иеленген  тұлғалар сол елдің азаматтары сияқты келген елінің заңын сақтауға міндетті және заңды білмеуі жауапкершіліктен босатпайды.

   Жазба конституциялардың бәрінде де мемлекет құқық пен бостандықты жариялай отырып  іс жүзінде кепілдік береді. Әсіресе, адам құқығы жайлы парламенттің өкілетті институты (омбудсмен, комиссар, медиатор, төреші,т.б.) аса үлкен маңызға ие. Қазіргі кезде мұндай институттар әлемнің 40-астам елдерінде құрылып, жұмыс істеуде.

   Көптеген  конституциялар мемлекет тарапынан кепілдік берілетін адам мен азаматтың құқығы мен бостандығын бұзғандығы үшін жауапкершілік тағайындайды. 1798жылғы Декларация әлі күнге дейін күшін жоғалтпай отыр. Декларация тек кез келген  мемлекеттің басты мақсаты болып табылатын ажырамас табиғи адам құқығын қамтамасыз етуді жариялап қана қоймай, бостандық, жеке меншік, қауіпсіздік, езіп-жаншуға қарсы қарсылық сияқты т.б. нормаларды біржақты тұжырымдап береді.

   Азаматтықты алудың екі тәсін қарастырады:

   -туғаннан  бастап (қан құқығы және жер  құқығы)

   -заңды  (азаматтықты алу жөнінде өтініш  жазу арқылы)

   Бұдан басқа азаматтықты алудың аз тараған  түрлеріне:

·         оптация

·         трансферт

·         тіркеу

·         азаматтықты қалпына келтіру     

Азаматтықты жоғалту тәсілдері:

·         азаматтықтан шығу

·         азаматтықтан айыру          

Конституциялық  құқық, бостандық, міндеттерді негізгі  үш     топқа бөледі:

-жеке(азаматтық)  құқық, бостандық, міндеттер

-саяси  құқық, бостандық, міндеттер

-экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқық,  бостандық, міндеттер   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                                                            Негізгі әдебиеттер  

1.                              Богданова Н.А. Конституционное право (общая часть). Учебное пособие в двух частях. М. Юрид. колледж. МГУ, 1996 г.

2.                              Евдокимов В.В.  Партии в политической системе буржуазного государства. Свердловск, 1990.

3.                              Еремин В.Н. Политическая система современного японского общества. М. 1992 г.

4.                              Зарубежное законодательство о политических партиях: Сб.нормативных актов. М. ВУЗ. 1993 г.

5.                              Маклаков В.В.  Иностранное конституционное право. М. Зерцало,1999 г.

6.                              Мишин Е.А. Конституционное право зарубежных стран. М. Белые альвы, 1998 г.

7.                              Чиркин В.Е. Конституционное право зарубежных стран. Учебник., 2-е изд., перераб. М.: Юрист, 2000. 600 с.  

      Қосымша әдебиеттер  

1. Чиркин  В.Е. Нетипичные формы правления в современном государстве //Государство и право. –1994г. -№ 1.

Юдин Ю.А. Новое  законодательство о политических партиях (Политико-правовой анализ) //Государство  и право. –1992. -№ 7.