XIX ғасыр қазақ әдебиетіндегі арнау өлеңдердің әдеби сипаты

Мәселен, оның көпке белгілі  шұрайлы шығармасының бірі-«Мақпал» әнінің тарихы мынадай екен. Сегіз  сері бірде Сыр бойын мекендейтін  Орта жүз Бағаналы Найманның Қарабала руының Жауғашты тайпасынан шыққан Мақпал қызбен бір тойда танысып, оған ғашық  болады. Ол бағаналы елінің ақылды қариясы, беделді Бақтияр бидің бой  жетіп отырған сұлу қызы екен. Мақпал өзі асқан дарынды, әрі әнші, әрі  он саусағынан өнер тамған шебер қыз. Сегіз сері ай мен күндей сұлу қызды  көріп оған құлай беріледі. Бар  ынтасы Мақпалға ауады. Сері жігітті  қызда ұнатады. Ғашық болған Сегіз  серінің қызға деген сүйіспеншілігі көкіректен толқынды ән болып шығады... Атақты «Гауһартас» әні де Мақпалға арналған. Мұнда Мақпал қыздың атын жұмбақтап, гауһарға теңеп айтқаны  екен. Ол әнді қазіргі кезде Қазақстан  Республикасының еңбек сіңірген әртісі Бибігүл Төлегенова апамыз айтып  жүр. Бұл әннің сөзі қазіргі кезде  өзгеріссіз айтылып жүр. Оған дәлел, Алматы: «Жалын баспасы» 2005жылғы «Алқалы  топтың ажары » атты әндер жинағында 62 бетінде жазылған «Гауһар тас» өлеңінің өзгеріссіз жазылғаны. Және тағы бір айта кететін жағдай 22.09.2006 жылы жазылған Қазақ әдебиеті газетінің  №38де Серікбай Қосанның «Сегіз сері эпостық  кейіпкер» атты мақаласында біраз  келіспеушілік туады. Мақаланың  авторы Сегіз сері осы күнде оның атына телініп жүрген көптеген халық  әндері / «Гауһартас», «Жылой», «Қарғаш» әндерінің авторы болуы мүмкін емес деп жазыпты. Неге бұл әндердің авторы Сегіз сері емес,манағы йтып кеткен мәліметтерім бұған дәлел бола алады. Гауһартас әні Сегіз серінікі оған таласпауымыз керек, бұны көптеген ғалымдар да мойындаған бұған дәлел 1986 жылы тамыз айында Жқанов И. Жазған «Орталық Қазақстан» газетінде, осы  «Гауһартас» 

әні туралы сөз еткен, сонда  ғалымдардың көбі бұл әннің авторы Сегіз сері екеніне еш талас жоқ  деп жазғаны да белгілі. [19, 20 бет]

Ажарың ашық екен атқан  таңдай,

Нұрлы екен екі көзің жаққан шамдай.

Анаңнан сені тапқан айналайын,

Күлім көз, оймақ ауыз, жазық  маңдай.

Беу-беу, гауһар тас,

Құсни құрдас.

Раушан жүзің көргенде.

Сәулем-ау, сабырым қалмас.

Ажарың ақ түлкідей қашқан құмнан.

Шолпандай таң алдында  жалғыз туған.

Жылы су, қолда құман, қарда  орамал,

Жібекпен қызыл кәріс  белін буған.

Басасың аяғыңды ырғаң-ырғаң.

Сылдырап шашбауың мен  алтын сырғаң,

Жай жүріп шаттанасың әсерленіп,

Әсемсіп жүйрік аттай мойнын бұрған.

Сегіз серінің жоғарыда айтып  кеткен «Гауһартас», «Ғайни» әндерінің  шығу тарихын түйіндеп айтсақ, Қазақ  ССР Ғылым Академиясының Әдебиет  және өнер институты басып шығарған (1977-1981ж) төот томдық «Қазақ ауыз әдебиетінің  жалпы-ғылыми сипсттамасы» осы әндердің Сегіз серінікі екені даусыз делінген. Бұл кітапта 1852 жылы Жаяу Мұса Байжанұлы  Сегіз серінің өзінен үйреніп  «Гауһартас», «Ғайни» әндерін Кереку, Баян төңірегіне таратқан. Кейіннен 1869-70 жылдары Жаяу Мұсадан оның шәкірті, аталас інісі Жарылқапберді Жұмабайұлы үйренген,-деп жазылған. [20, 22 бет]

Сегіз сері бұдан кейін  «Бозшұбар», «Қызға сәлем», «Қалқаш» әнін шығарған. Осы бесеуін де осы Мақпал қызға арнайды. Бұл бесеуінен  басқа Мақпал қызға арнап Сегіз  сері «Мақпал» атты жүз елу бес  шумақ өлеңді де шығарады. Ол өлеңде мынадай жүрек жарды жыр жолдары  бар:

Берсейші найман қызы тілегімді,

Ұғынып жүрегіңмен жүрегімді,

Кіреуке сауытыма жаға болсын,

Мойныма орай салшы білегіңді.

Сағағың Бозшұбардың сағағындай,

Тал бойың піскен жеміс  сағағындай,

Ғашық қып өзегімді өртегенше,

Қайтеді жолықпасаң қарағым-ай.

Ал «Мақпал» әнінің сөзі төмендегідей болып келеді:

Ақша жүз, бота көзді, қасың  қара,

Шашыңды түнде жу да, күндіз тара,

Ниязбен мен екеуіміз келген шақта,

Мақпалжан бұлғақтамай бермен қара,

Үш жүзде даңқым шыққан Сегіз сері,

Келгенім Сыр бойында  найман елі,

Керейден ант арытып іздеп  келдім,

Бір көріп қайтпақ болып  Мақпал сені.

Ащыкөл Телікөлге салдым салық,

Артымда қапаланам елім қалып,

Құмартқан нұр жүзіңе асыл Мақпал,

Ғашықтық көкірегімді  кетті жарып.

Біз келіп ауылыңызға бастық қадам.

Ұлықтан қуғ\ын көріп көңіл  алаң,

Мақпалжан шыныменен уағыда етсең,

Кетуге алып қашып келед  шамам.

Бірақ Сегіз сері өзі ғашық  болған осы Мақпал сұлуға қосыла алмайды. Оның «Мақпал» атты жыр жолдарынан ұққанымыз мынадай еді. Жырды  Сегіз сері Мақпалға қосылмақ болып  уәде байласып еліне кетеді. Сол  кезде Қоқан хандығы құсбегісінің қолшоқпары болып, өзінің туған қарақалпақ халқын да, көршілес қазақ, қырғыз халықтарына  да қайғы-қасірет жұтқызып жүрген Жабы деген қарақшылармен келіп, басы Мақпал, Құсыни, Раушанға қоса он алты қызды Балталы-Бағаналы, Қоңырат, Дулат, Сіргелі, Ошақты елінің жылқы-түйесін  жаулап, тартып алып кетеді. Ел жайлауға көшіп кеткен шақта Мақпалды іздеп  келген Сегіз сері қора күзетіп қалған кедей-кепшіктен бұл жағдайды естіп, ыза кернеп жаудың соңына аттанады. Ол өз тобымен жауды Сыр бойындағы  Сұлутөбе деген жерде қуып жетеді де үлкен ұрыс салады. Сегіз сері Жабының жолдасы Бұлдырықтыны бірден атып түсіреді. Содан кейін Жабыны жекпе-жекте найзамен шаншып өлтіреді. Жау жеңіледі. Сегіз сері қыздарды, жылқы-түйені жау қолынан босатып  алады. Сол кезде Жабының қашып  бара жатқан жендеті-Дәуқара қыздар тобын садақпен атады. Садақ оғы  Мақпал қыздың жауырын тұсына қадалады. Қыз ауыр жараланады. Сегіз серіні Дәуқараны қылышпен шауып тастайды., содан кейін төрт найзаны төрт бұрыштап зембіл жасап Мақпалды салып  алады. (қазіргі Жезқазған мен  Қызылорданың шектесетін жеріндегі) Айнакөлге  өткізіп, ел-жұртты жинайды. Қыздарды ата-аналарына, жылқы-түйелерді иелеріне табыс  етіп, қалың елдің алғысына бөленеді. Бірақ Сегіз серінің сүйген қызы ата-анасымен, аға-жеңгесімен, ағайын-туғанымен, ел-жұртымен араздасып сол арады  қайтыс болады. Мақпалдың денесі Айнакөлдің жеріне жерленеді.

Сегіз серінің осы «Мақпал» әніне байланысты мынадай шындықты да айта кеткен жөн. Өткендегі композиторлардың бір-бірінен үйренуі, бірінің жақсы  әніне екіншісінің еіктеуі деген  дәстүрдің болғанын білеміз. Мәселен, Мақпал атты қыз есімі осы Сегіз  серіден үлгі алған кейінгі Біржан сал, Ақан сері, Үкілі Ыбырай тіпті  берідегі Әсет әндерінде де кездеседі. Сегіз серінің Мақпалы Бағаналы Найман ішіндегі Бақтияр бидің қызы болса, Ақанның Мақпалы да найманның  қырық бес деген әлді-ауқатты  адамының қызы. Тек Ыбырайдың ынтығы қай елден , кімнің қызы екені белгісіз. Оның «Сүйгенім» әнінде Мақпал қызға  қосыла алмаған Ыбырайдың арманы айтылады.

Бұл жерде елді, қазіргі  ән зерттеушілерді, ән сүюші қауымды  жаңылыстырмай өмірде болғант шындықты айтуымыз керек. Ақан мен Ыбырайдың  «Мақпалы» өздерінен бұрын өткен  талантты әнші, талантты композитор Сегіз  серіге еліктеуден, оның сөз қлоданысын пайдаланудан шыққан ән екені белгілі. Мәселен, Сегіз сері:

Біз келіп ауылыңызға бастық қадам,

Ұлықтан қуғын көріп көңілім  алаң.

Мақпалжан шыныменен уағда  етсең,

Кетуге алып қашып келед  шамам.

Десе, ал Ақан:

Біз шығып елден бері бастық қадам,

Сипатың хатқа симас айтса  адам,

Ей, қалқа, мұнша неге зарланасың,

Елге алып кетпес пе едім келсе шашам,-дейді. [21, 98 бет]

Ал Сегіз серінің «Гауһартас», «Ғайни» атты әндерін кейбір ән зерттеушілеріміз Жарылқапберді Жұмабайұлына (1852-1912ж.ж) апарып теліп жүр. Шындығында, бұл әндерді де Сегіз сері шығарған. Оны біріншіден, 1838 жылы Сегіз сері туралы қарабалық қыпшақ Өске Тасеменұлы (1838-1902ж) ақын шығарған «Мақпал-Сегіз» атты дастаннан кездестіреміз. Онда осы әндердің Сегіз серінікі екені айдан анық айтылған:

Баласы ем Тасеменнің атым Өске,

Сегіздей кеменгерді алдым  еске,

Ер Сегіз бен Мақпалдың  уақиғасын,

Қисса етіп баяндайын осы  кеште.

Сегіздің Мақпалменен  жылы барыс,

Арасы елдерінің өта алыс,

Омбыдан іздеп келіп Сегіз  сері,

Мақпалмен Сыр бойында  болған таныс.

Өнері ер Сегіздің өрден  асты,

Баурады өлнңімен өңкей жасты,

Мақпалға ғашықтығын білдірмек  боп.

Шығарды ән патшасы-«Гауһартасты».

Сегіздің кереметтей өзі  сәнді,

Ақындыққа баулыған сөзі мәнді.

Тағы да ғашықтығын жария  етіп.

Шығарды «Мақпал» атты әсем әнді.

Өске ақын әлгі «Мақпал-Сегіз» дастанын енді бір жерде:

Қол шықты Ақбұлақтан түзеп  сәнін,

Жігіттер түсінеді жырдың мәнін,

Соңынан ерген ғаскер өтінген  соң,

Шығарды Сегіз сері «Қалқаш» әнін,-

деп толғанады. Міне, Сегіз  серінің атақта үш әнінің де қалай  шыққан тарихы өткен заманның өзінде осылайша жырланған.

Сегіз сері сүйген қызын  жердеп Мақпал қыздың елімен қощтасқалы жатқанда, артынан хабаршы келеді. Ертай Бекұлы деген жігіт Исатай мен Махамбеттің жолдаған сәлем  хатын табыс етеді. Батыр хабарды  алған соң, жолға қамданып үшінші күні Ойыл-Қиға аттанады. Бірнеше күн  жол жүріп, межелі жерге жақындағанда, Кіші жүздің қалың көшіне тап болады. Көш басшыларының Исатайдың қоршауда қалып, ұрыста ерлікпен қаза тапқанын, Махабеттің сарбаздарға жетіп үлгермегенін, патша әскерінің бейбіт ауылдарға  шабуылын тоқтатқанын естіді. Сегіз  Исатайдың өліміне арнаған «Өкініш» атты өлеңін осы жолы шығарады. Сол  ұзақ өлеңінен бір-екі үзінді келтіріп кетсем:

Өтті деп ер Исатай естігенде,

Қолымда болат қанжар шарт үзіліп,

Шешілді кермедегі арғымағым,

Айырылып Исатайдай асыл ерден,

Кетті ғой судан таза, сүттен ағым.

Айырылып Исатайдай көсеміңнен,

Бұзылды қазақ сенің ынтымағың,

Үмітің үзілді ғой қайтан халқым,

Жалп етіп сөнгенннен соң  шам шырағың.

Бұған қоса Сегіз сері Исатайға арнап үлкен жоқтау шығарады. Жоқтау былай басталады:

Өзіңменен кездесіп,

Қылыш сүйіп серттесіп,

Көптің мұңын,

Ер жігітке жөн десіп,

Ғұмырлық деп дос болған,

Мейманға көңіл хош  болған...

Деп өзінің ұзақ жоқтауын жазып  бастайды. «Сегіз серінің Исатайды жоқтауы» деп аталатын осы өлеңді ел аузынан жинаған павлодарлық  Елеуке Қалданов. Ол бұл жоқтауды қазіргі  Қорған облысының Макушин ауданындағы  Кребен селосының тұрғыны әнші-музыкант, шежіреші ақсақал Мырзай Тұяқовтан  жазып алған. Бұл өлең Сегіз серінің  басқа өлең-жырларымен қоса М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының текстология және қолжазба бөлімінде  сақтаулы. [22, 180 бет]

 

   2.3  Дулат, Сүйінбай  ақындарының би- болыстарға арнаған өлеңдері

 

Дулат Бабатайұлының өлеңдері ел ішіне ауызша және қолжазба түрінде таралған. Кейбір өлеңдері Қазан қаласынан 1880 жылы алғаш рет “Өсиетнама” деген атпен жеке кітап болып жарық көрген. Жинаққа ақынның сол кезеңдегі қазақ елінің саяси-әлеуметтік өмірін шыншылдықпен жырлаған ой-толғаныстары енген. Ақынның кейбір өлеңдері кеңес дәуірінде әр түрлі хрестоматияларда “XVІІІ — XІX ғасырлардағы қазақ ақындарының шығармалары” (Қазақ ССР ұылым академиясының баспасы, А., 1962) деген жинақта, кейін “Үш ғасыр жырлайды” (Революцияға дейінгі қазақ ақындарының шығармалары. А., 1965) жинағында басылып шықты. Ал, “Еспембет” поэмасы алғаш рет 1957 жылы “Жұлдыз” журналының 5-нөмірінде жарияланды. Дулат шығармаларын барынша зерттеп, жинап баспаға әзірлеген Қ.Өмірәлиев болды. Ақынның жеке жыр жинағы “Замана сазы” деген атпен 1991 жылы жарық көрді. [23, 69 бет]

  Дулаттың өлең-жырларының басты сарыны — 19 ғасырдың алғашқы жартысындағы отаршылдық әрекеттерге рухани қарсылық көрсету. Ақын “Тегімді менің сұрасаң”, “О, Сарыарқа, Сарыарқа”, “Асқар таудың сәні жоқ”, т.б. жырлары мен жеке кісілерге айтқан “Сүлейменге”, “Бараққа”, “Кеңесбайға”, т.б. арнау өлеңдерінде қазақ жерінің отарлануын, ел билеушілердің отаршыл саясаттың шылауында кетуін “Сауыр жерден айрылып, Қазақ елі жұқарды..., Орыстың көрсе ұлығын, Қыздан дағы қылықты..., Майырдың алса бұйрығын, Борбайға қысып құйрығын, Ел пысығы жортады”, — деп, кекті де отты жыр жолдарына айналдырған. Д-тың ақындық өнері, негізінен, 19 ғасырдың алғашқы жартысында қалыптасты. Осы кезеңнің өмір шындығы Дулат шығармаларына арқау боп өрілді. Қазақ даласындағы дәстүрлі хандық басқару жүйесін жою саясатын орнықтырған Ресей империясының 1822 — 24 жылдары шығарған Қазақ даласын басқару жөніндегі ережелеріне қарсылық Дулат шығармаларының тақырыптық, стильдік, жанрлық ерекшелігін айқындады. Дулат ондай әкімдердің мінін бетпе-бет, кеп адамның алдында айтады. Оның "Бараққа", "Кеңесбайға", "Ешенге", "Ақтанға" деген арнау өлеңдері ақынның батылдығын көрсететін шығармалар болып табылады.Мысалы, Барақ төремен кездескенде, оның халықты патша әкімдерімен қосыла талап, жәбір көрсеткенін тайынбай бетіне басады.

О, Барақ жас, Барақ жас,  
Жегенге тоқ, ішсең мас.  
Жақсы болса ұлығы, 
Өз елін жаудай таламас.  
Қасқыр тартып, қан шықса,  
Жаман ит жұлып жей берер,  
Алды-артына қарамас.  
Азғын елдің бектері  
Қан шықса, елін жұлмалар  
Қасқырменен аралас...  
Сендер атқа мінген соң,  
Тандыр болып суалды  
Шалқар көлдей несібем, –  
дегі күйінеді, Ақын "Кеңесбайға" деген арнауын да әңгімені осы сарында өрбіте келіп:

Ыдысысың параның;  
Қотара құйса толмайтын. 
Ашылған әбден араның –  
Түйені жұтсаң түгімен,  
Биені жұтсаң бүгімен,  
Қақалмай-ақ толғайтын, –

деп, екіжүзділігін, араны  ашылған парақорлығын айтады. Әділ, турашыл Дулат өз тұсындағы қазақтан шыққан әкім-төренің арасында бірен-саран  болса да жұртының жайын ойлайтындары барын жоққа шығармайды. "Сүлейменге" өлеңінде Сүлеймен төрені адалдыры, әділдігі, еліне күйінетіндігі, дұшпанға қаһарлы, қаттылығы, мінезінің сабаз, салтанатының сәнділігі үшін марапаттап, шабытты  жырын төгеді. Мұнда төренің көңілін  аулап, жағынушылық жоқ. Егер ақын Сүлейменнің  бойынан мін көрсе, Барақ, Кеңесбай төрелер, Ешен қазы сияқты, бетіне айтқызбайтындай  ерекше себеп жоқ – Екіншіден, бұл арнауда да Дулат жаңағы төрелердің міндерін айтып шағынады. Егер бұл міндер Сүлейменнің бойында да болса, онда бұлар жайында сөз қозғамас еді. Үшіншіден, өз көзінің атқамінерлерінің елде итше ырылдасып, патша шенеуніктерінің алдында "қыздай қылышты" бола кететін куыс кеуде құнсыздықтарын: