Тарихи лексиканың мазмұндық құрылымындағы коннотаттық компоненттер (Махамбет шығармашылығы негізінде)

Сонымен қатар, Махамбеттің өзіндік  қолтаңбасын танытатын соны теңеу-суреттер де аз емес. Мысалы: «Қызғыштай болған есіл ер», «Еркек қойдай бөлініп, // Қырқарланып өткен ер»,  «Жау бір өрттей қайнайды», «Қайраңнан алған шабақтай // Қия бір соғып ас етсем», «Құландай ащы дауыстым!», «Қырмызыдай ажарлым!», «Хиуадай базарлым», «Теңіздей терең ақылдым!», «Мен келелі қара бұлтпын», «Шортаны қара бақандай», «Бақасы сары атандай», «Сонасы қоңыр үйректей» т.б.

Махамбет өлеңдерінің тақырыбына орай ақын тіліндегі «шамырқансам, шатынап сынар болатпын», «суаруы қанық көк сүңгі ем», «қылыштай қиғыр алмас ем» деп келетін метафоралы теңеулер іспеттес жануарға, өсімдікке, құсқа, табиғат құбылысына баланып жасалған теңеулердің негізінде де қас батыр, ел қамы үшін күрескен азамат бейнесі сомдалады: «Атадан туған аруақты ер, // Жауды көрсе, жапырар // Үдей соққан дауылдай», «Арыстандай ақырған // Айбатыма шыдамай, // Хан баласы жылады-ай», «Бұрала біткен емендей // Қисық туған сорлы ағаң», «Палуан жолбарыс секілді // Алысқанды алып ұрған білегім», «Атқанын қардай боратқан, // Көк шыбығын қанды ауыздан жалатқан» т.б..

2.2.3 Метафора. «Поэзия - әсемдік әлемі, ол – халықтың ақын, жырау қаламымен (көмейімен) танытылған эстетикалық, философиялық, психологиялық, танымдық дүниесі» [16]. Ал поэзия тілінде сол дүниені көрсетуші  құралдардың бірі болып – метафора танылады.

Метафора – бұл екі затты немесе құбылысты ұқсатып салыстыру негізінде, олардың белгі-қасиеттерінің ассоциациялануы нәтижесінде сөздің ауыспалы мағынада жұмсалуы. Сонымен қатар ол сана мен тілдің тығыз байланысын, дүние туралы ойлаудың тілдік бейнеленуін көрсететін ерекше құбылыс болып танылады. Оның мәні екі затты немесе құбылысты ұқсатып салыстыруда ғана емес,  соның негізінде дүниені, қоршаған ортаны танып-білуде. Метафора – ойлау мен танымның, шығармашылық процестің, ұзақ уақыттың  нәтижесі болып табылады. Ол әрдайым ауыспалы мағынада келіп, ойды дәл жеткізу, көркем де әсерлі бейне тудыру, тың мазмұн үстеу ерекшелігіне орай  поэзия тілінде кеңінен орын алады. Махамбет поэзиясында сомдалған көркем бейнелердің көбі де осы метафора тәсілі негізінде туындаған. Ақын белгілі бір құбылысты, аң-құс, қару-жарақ атауын суреттеліп отырған объектіге балап бейнелеуі арқылы жағымды немесе жағымсыз мағына таныту, айтпақ ойын экспрессивті, бейнелі түрде жеткізу, өз тыңдармандарына түсінікті, жақын болу мақсатын көздеген. Мысалы, Махамбет «Баймағамбет сұлтанға айтқан сөзінде» өз бейнесін: «Мен бір шарға ұстаған //  Қара балта едім, // Шабуымды таппай кетілдім, // Қайрасаң, тағы жетілдім»,  - деген жолдар арқылы таныта келе, өзін шарға ұстаған қара балтаға балайды. Осы өлең контекстісіндегі шар сөзі қазіргі қолданысымызда «геометриялық дене; астықтықтың үгітілген, бірақ қауызынан ажырамаған басы; шұбырған көп із, шиыр», «кексе, тоқтасқан, кәрі» деген мағыналарда ұғынылады. Сонымен қатар Батыс өңірінің жергілікті тілінде ол «шарық, шарық қайрақ» мағынасында жұмсалады.

Бірқатар еңбектерде Махамбет өлеңіндегі шар сөзі осы «шарық қайрақ» мағынасында танылады.  Мысалы, ғалым З.Ахметов жоғарыда келтірілген өлең жолындағы «балта» сөзінің метафоралық мән-мағынасы жөнінде: «Балтаның әртүрлі ерекшеліктерін сипаттайтын анықтама сөздер күрескер ақынның бейнесін де сипаттайды… Алдымен өзін «шарға ұстаған» – қайралған, өткір балта деуі ел бастауға, күреске, батыл қимылға тиісті дайындығы болғанын, соған бел байлаған қалпын танытады. Ал «шабуын таппай кетілдім» деп сол күрестің сәті түспегенін, өзінің мақсатына жете алмай, күші азайып, көңілі басылғандай боп қалғанын аңғарта келіп, керекті жағдай туса, әлде де күреске шығатын жігер-қуаты бар екенін «қайраса, тағы жетілдім» деумен айқын да әдемі етіп айтып береді» [17,54], - деп жазады.

Демек, ақын тілінде шарға ұстаған қара балта – мықтылық, күштілік, беріктік, қайсарлық семаларын таныта келе, жағымды бейне сомдайды.

Енді бірінде Махамбет: «Қылыштай қиғыр алмас ем, //  Шарға шауып мұқалдым», - деп жырлайды. Бұл өлең жолындағы «шарға шабу» тіркесінен де «шайқасу», «күресу», «жауға қарсы шығу», «жаугершілік» сияқты үстеме мағыналары аңғарылады. Шар сөзінің бұрынғы кездегі қолданысы туралы ғалым Р.Сыздықова: «Қазақ тілінде шар сөзі жеке тұрып та бұрын «жанжал, дау» мағынасында қолданылып келген: «Шарға салып басыңды, // Бола көрме сен құмар», - дегенді «Қобыланды» жырынан да табамыз. Тек жырларды тудырушылар емес, қазақтың тіпті бертіндегі ақындары да шар сөзін өз мағынасында жеке қолданған. Майлықожадан (XIX ғ.): «Әдепсіз өскен бозбала // Жүрген жері шар болар». Дулаттан  (XIX ғ.): «Адаспайтын даңғыл жол, // Қасым салған қасқа жол // Шарға соғып із кетті», - деген өлең жолдарын оқимыз» [18,196], - деп жазады. Демек, шар сөзінің беретін мағыналарының бірі – жанжал, дау. Бұған қосарымыз, шар – араб тілінен енген сөз болса керек. Ол шарр-ун // шер тұлғасында қолдана келе: «1) ашу, кек, қаһар, ыза; 2) зиян, залал; жауыздық, жамандық, қастық; 3) ауыс. уайым, қайғы-қасірет» [19,223], - деген мағыналарды қамтиды.

Сонымен, Махамбет өзін жанжалға, жауыздыққа, жамандыққа қарсы шыққан қылыштай қиғыр алмасққа балай келе, жағымды бейне сомдайды.

 Осыған сәйкес ақын өлеңдерінен  мынадай метафоралы сөзқолданыстарды  ұшыратуға болады: «Түбін қазған мен – бәйтерек, // Толқуменен құлаймын», «Мен – тауда ойнаған қарт марал, //Табаным тасқа таяр деп, // Сақсынып шыққан қиядан», «Ер қабыланын жөнелтіп, // Елсізде аңырап қалған шақ», «Мен келелі қара бұлтпын, // Келе жаумай ашылман. //Қарсыласқан дұшпанға // Найзағай менен жасылмын», «Мен ақсұңқардан туған құмаймын // Бір сұңқарға жұбаймын», «Шамдансам, шалқамнан түсер асаумын, // Шамырқансам, шатынап сынар болатпын»  және тағы басқалары.

Қорытынды:

Коннотация – күрделі де кешенді  құбылыс. Бұл, біріншіден, коннотацияның әртүрлі ғылым саласының (лингвистика, логика, прагматика, психология, семиотика т.б.) объектісі ретінде танылуымен сипатталса, екіншіден, лингвистика тұрғысынан алғанда оның нақты анықтамасының қалыптаспауы, коннотация микрокомпоненттерінің құрамына қатысты ортақ пікірдің болмауы және коннотацияның зерттелуі лингвистика-стилистикалық шеңбермен шектелмей, әлеуметтік-саяси, тарихи, этнографиялық, мәдени сипаттағы ақпаратпен тығыз байланыста қарастырылуы осыны дәлелдейді.

Зерттеу барысында эмоционалдылық, экспрессивтілік және бағалауышты  семалардың семантикалық ерекшеліктері  екі түрлі тұрғыдан, яғни денотация  және коннотация аспектілерінде қарастырылуы қажет (Трипольская Т., Шаховский  В.И.) деген пікірді басшылыққа алып, шартты түрде олардың мынадай айырма-белгілерін көрсетуге тырыстық: 

А) Денотация аспектісі деңгейінде экспрессивтілік, эмоционалдылық және бағалауышты сема бір-бірінен тәуелсіз компоненттер ретінде танылады. Аталмыш  семаларды қамтыған сөздердің тағы бір ерекшелігі – бұл олардың өн бойына дарыған экспрессивті, эмоционалды және бағалауышты семалардың коммуникацияға түсу барысында (ситуацияда, мәнмәтінде) және коммуникацияға түспеген жағдайда да (тілдік жүйе тұрғысынан қарастырғанда) айқын аңғарылуы.

Ә) Коннотацияға ең алдымен бейнелілік тән. Бұл тұрғыда коннотаттық компонент мағынасына тең келетін бейнелілік, эмоционалдылық, экспрессивтілік және бағалауышты сема бір-бірінен бөлінбес, ұласып жатқан кешенді құбылыс болып танылады. Коннотативті сөздің ішкі формасында берілген бейне денотаттан алынады. Сондықтан да коннотативті компонент мағынасына тең келетін сөздің денотаты айқын аңғарылып, сол арқылы уәждену керек. Коннотаттық компонент мағынасы негізінен коммуникация (мәнмәтін, ситуация) барысында жүзеге асады.

Коннотация сипаттауыштық, бейнелеуіштік, эстетикалық, коммуникативті-прагматикалық  т.б. қызметтерімен ерекшелене келе, сөйлеуші тарапынан берілген ойдың  барынша нақты, ықшам, психологиялық  жағынан әсерлі болуын қамтамасыз етеді. Осыған орай сөздің мәнерлілігін, көркемділігін күшейту, айтар ойдың ерекше әсерлігін, эстетикалық жағын арттыру, объективті шындық дүниедегі затқа не құбылысқа субъективті көзқарасын білдіру мақсатымен коннотативті үстеме мағына мазмұнын жамылған сөзқолданыстар, көркем бейнелер Махамбет поэзиясында кеңінен көрініс табатыны анықталды. Олар ақын тілінде біріншілік коннотативті сема (К1) (әртүрлі сөйленімдік бейнелер (речевые образы) негізіндегі сөзқолданыстар, қаламгер қолтаңбасына тән өзіндік сөз-символдар мен окказионалды бейнелер, жалпыхалықтық сипат алған сөз-символдар, метафоризацияланған атаулар т.б.), екіншілік коннотативті сема (К2) (тіл жүйесінде орын алған тарихи өзгерістерге орай денотаттық семамен логикалық байланысын жоғалтқан семалар мен денотаттық семаның дамуы нәтижесінде емес, белгілі бір кезеңдегі салт-дәстүрдің орын алуына байланысты пайда болған коннотаттық семалар) және үшіншілік коннотативті сема (К3) (тұрақты фразеологиялық бірліктер, идиомалар) мағыналарын танытатын тілдік бірліктер негізінде жүзеге асатыны нақты дәйектелді.

Махамбет тілінде әр түрлі семантикалық деривация процесінің нәтижесін  көрсететін сөздер молынан кездеседі. Олардың бірқатары жекелеген  семалардың мәнмәтін негізінде жүзеге асуын көрсетсе, енді бірі тілдік  (интралингвистикалық) және тілдік емес (экстралингвистикалық) факторларға байланысты өзгеріске ұшыраған сөз мағынасының көрінісін танытады.

Астарлы мәтін (подтекст) кез келген көркем шығарма аясынан табылып, шығарма идеясымен, негізгі айтылмақ оймен ұштасып жататыны белгілі. Бұл тұрғыда Махамбет өлеңдеріндегі астарлы ойдың өрбіп, ұласуына көркем мәтін ішіндегі коннотаттық компонент мағынасына тең келетін сөздер мен сөз тіркестерінің қолданылуы ұтымды да әсерлі болып келетіні айқын көрінеді.

Коммуниканттардың жете өзара түсінісуі, сөйлем мазмұнын дұрыс қабылдауы белгілі бір жағдайларға тәуелді болып келеді. Прагматикалық теория бойынша ондай шарттардың бірі – бұл сөйлеуші мен тыңдаушының сөйлем мазмұнын түсінуге қажетті белгілі бір ортақ білім қорының, аялық білімнің болуы. Әсіресе, белгілі бір дәрежедегі дайындықтың (пресуппозицияның) болуын өзге халық тілі мен ұлттық көркем сөз тілі қажет етеді. Махамбеттің тарихи көркем шығармаларын зерттеу соны толық дәлелдейді.

Махамбет поэзиясында қолданыс тапқан коннотаттық компонент мағынасына тең келетін сөздер көркем мәтін ішінде белгілі бір эстетикалық, стилистикалық жүк арқалап қана қоймай, белгілі бір ұлттың дүниетанымы мен мәдениеті, тарихы мен қоғамдық өмірі, болмысы мен эстетикалық талғамы жөнінен мол мағлұмат бере алатын мәдени коннотациялар да болып табылады.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы  – Алматы: Рауан, 1991 – 216 б.

2.Филиппов А.В. К проблеме лексической коннотации // Вопросы

языкознания, 1978, № 1 – С.57-63.

3.Чудинов А.П. Принцип дополнительности в лингвистических исследованиях // Исследование по семантике. Сб.ст. - Уфа, 1983 – С.108-114.

4.Перминов В.Я. Принцип причинности в философии и естествознании – Москва: МУ, 1979.

5.Шаховский В.И. К типологии коннотации // Аспекты лексического значения – Воронеж: ВУ, 1982 – 160 с.

6.Русско-казахский словарь  – Алматы: Дайк-Пресс, 2005 – 1152 с.

7. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы – Алматы, 2005 – 513 б.

8.Копыленко М.М., Попова З.Д. Очерки по общей фразеологии – Воронеж: ВУ, 1989 – 190 с.

9.Жалмаханов Ш.Ш. Түркі лексикасының семантикалық деривациясы (түркі жазба ескерткіштері мен қазіргі түркі тілдерінің материалдары бойынша):  ф.ғ.д. … дисс., 10.02.06. – Алматы, 2003 – 371 б. 

10.Тіл білімі сөздігі – Алматы: Ғылым, 1998 – 544 б.

11.Торсуева И.Г. Подтекст и средства его выражения // Материалы      V Всесоюзного симпозиума по психолингвистике и теории коммуникации – Москва, 1975, ч.І.

12.Сыздықова Р. Қазақ әдеби  тілінің тарихы – Алматы, 1993 –  320 б.

13.Өмірәлиев Қ. XV-XIX ғасырлардағы  қазақ поэзиясының тілі – Алматы: Ғылым, 1976 – 270 б.

14.Махамбет энциклопедиясы –  Алматы: Өлке, 2004 – 610 б.

15.Раушанов Е. Зымыран деген  бір құс бар // Жас қазақ, 2005, 22 сәуір.

16.Сыздықова Р.С. Махамбеттің  әр сөзін түсініп оқысақ // Қазақ  әдебиеті, 1.08.2003.

17.Ахметов З. Өлең сөздің теориясы – Алматы: Мектеп, 1973.

18.Сыздық Р. Сөздер сөйлейді  – Алматы: Арыс, 2004 – 232 б.

19.Оңдасынов Н.Д. Арабша-қазақша  түсіндірме сөздік – Алматы: Мектеп, 1984, І т. – 256 б.

Диссертация тақырыбы бойынша жарияланған еңбектер:

1.Махамбет өлеңдеріндегі тарихи лексиканың танымдық қызметі // «Махамбет поэзиясындағы ерлік пен елдік рухы және қазіргі дәуір» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары. ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 6 (68). – Алматы, 2003 – 70-71бб.

2.Махамбет қолданысындағы  топонимдер мен антропонимдердің  коннотациясы // Қазақ тілі мен  әдебиеті – Алматы, 2003, № 12 –  79-81бб.

3. Махамбет қолданысындағы  зоонимдердің коннотациясы // Тілтаным, 2003, № 4 (12) – 127-132 бб.

4. Р.Сыздық және махамбеттану // Академик Р.Ғ.Сыздықтың                 80 жылдық мерейтойына арналған «Қазақтың ұлттық әдеби тілі: бүгіні мен болашағы» атты ғылыми-теориялық конференция материалдары. ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 5 (77). – Алматы, 2004 – 197-198 бб.

5.Коннотация микрокомпоненттерінің теориялық аспектісі // «Академик Рәбиға Сыздық және қазақ тіл білімінің мәселелері» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары – Алматы, 2004 – 106-110 бб.

6. Махамбет шығармаларының пресуппозициялық  мәні // ҚР ҰҒА хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. № 2 (150). – Алматы, 2005 – 73-79 бб.

7. Коннотация және «толықтыру  қағидасы» // Тілтаным, 2005, № 4 (20) –  154-157 бб.

8. Махамбет қолданысындағы фразеологиялық  коннотация // «Мемлекеттік тіл саясаты:  терминология, аударматану, ресми құжат тілі» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары – Алматы, 2007 – 159-162 бб.

РЕЗЮМЕ

 

Хабиева Алмагуль Алтаевна

 

Коннотативные компоненты содержательной структуры 

исторической лексики (на материале произведений Махамбета)