Культура Беларуси в перой половине 19 в.

Класіцызму былі ўласцівы строгія правілы ў выбары жанру, тэмы. Жанры, стылі падзяляліся на «высокія» і «нізкія». Змешваць іх не дазвалялася. Такія патрабаванні і правілы перашкаджалі збліжэнню літаратуры з народным жыццём. Таму яшчэ ў часы  панавання  класіцызму з'яуляюцца  камічныя, бурлескныя (ад італьянскага слова «бурлеска», г. зн. «жарт») творы-пародыі, напісаныя   знарок   грубай   простанароднай   мовай,   у   якіх   высмейваліся правілы і густы класіцыстаў.

Асабліва часта ўзнікалі пародыі на сюжэт паэмы старажытна-рымскага пісьменніка Вергілія «Энеіда», якая служыла ўзорам для паэтаў. Такая пародыя пад назвай «Пераапрануты Вергілій» была напісана у XVII ст. французскім аўтарам Скаронам. У рускай літаратуры з'явілася «Вергіліева Энеіда, вывернутая

____________________

XIX, XVIII, XVII - Беларуская літаратура / В. Івашын, М. Лазарук. – Мінск: Народная асвета, 1994.

13

навыварат» Осіпава і Кацяльніцкага (1791 —1796). Трохі пазней была напісана «Энеіда, на маларасійскую мову пераніцаваная» ўкраінскім аўтарам Катлярэўскім (першыя часткі надрукаваны у 1798 г.). Пад уплывам парадыйных бурлескных твораў, у прыватнасці рускай і ўкраінскай «Энеід», узнікла і беларуская «Энеіда навыварат».

У беларускай літаратуры класіцызм як літаратурны напрамак не склаўся. Ен не мог развівацца ў тых умовах, у якіх знаходзі лася беларуская культура. На гутарковай, дыялектнай мове нельга было пісаць узнёслыя паэмы, оды, трагедыі. Але народная, гутарковая мова была вельмі прыдатнай для твораў жартоўнага, бурлескнага жанру.  Гэтыя творы і вызначалі асноўны напрамак і характер развіця беларускай літаратуры на пачатковым этапе. Напісаныя  ў  камічнай  форме, яны дазвалялі аўтарам  шырока уводзіць у літаратуру карціны народнага жыцця і побыту, а таксама пад выглядам жарту нярэдка востра крытыкаваць існуючыя парадкі.  Разам з тым гэтыя творы намячалі  шляхі   шырокага выкарыстання ў літаратуры багаццяў вуснай народнай творчасці. I у той жа час яны як творы-пародыі на вядомыя ўзоры іншых літаратур па-свойму звязвалі развіццё беларускай мастацкай пісьменнасці з літаратурамі, што дасягнулі высокага узроуню развіцця.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

______________________

1791, 1796, 1798 - Беларуская літаратура / В. Івашын, М. Лазарук. – Мінск: Народная асвета, 1994.

14

4. Музыка і тэатр.

Адной з найбольш значных  з’яў культурнага жяцця Беларусі працягваў заставацца тэатр.

У музычна-тэатральнай культуры канца XVIII – першай паловы XIX ст. вылучаецца сваёй адметнасцю прыгонны прафесійны тэатр магнатаў, у якім адпаведна тагачасным дваранскім густам вялікае месца адводзілася спектаклям. Гэты тэатр меў змешаныя оперна-драматычныя трупы, у якіх адны і тыя ж акцёры выконвалі ролі ў оперы, драме, камедыі. Оперы ставілі ў Нясвіжскім і Слуцкім тэатрах Радзівілаў, Ружанскім і Дзярэчынскім (Зэльвенскі р-н) тэатрах Сапегаў і інш. Але с цягам часу зніклі прыгонныя тэатры. Таленавітых артыстаў іх уласнікі прадавалі ў іншыя тэатры.

Значную частку рэпертуару Гродзенскага, Слонімскага і Шклоўскага тэатраў складалі балеты. Пры некаторых  магнацкіх тэатрах існавалі балетныя школы. Высокае прафесійнае майстэрства  беларускіх артыстаў балета пацвярджаецца  тым, што яны папаўнялі трупы  варшаўскіх і пецярбургскіх тэатраў. У 1785 г. гродзенская трупа стала  асновай польскага “Таварыства  танцораў Яго Каралеўскай Вялікасці”, а 14 прыгонных танцораў Шклоўскага тэатра графа С.Зорыча ўвайшлі ў  склад пецярбургскіх тэатраў. 
Прыватныя магнацкія тэатры дзейнічалі таксама і ў іншых гарадах і мястэчках Беларусі: В.Тышкевіча – у Свіслачы і Плешчаніцах, Л.Ракіцкага – у Гарадзішчы пад Мінскам, А.Буйніцкага – у Забор’і, А.Галіцына – у Віцебску, З.Чарнышова – у Магілёве. Пры многіх магнацкіх тэатрах, у панскіх сядзібах існавалі аркестры, харавыя капэлы і іншыя музычныя калектывы. Напрыклад, маёнтак Гарадзец у Магілёўскай губерні, які належаў рускаму арыстакрату, кампазітару-аматару У.Р.Кастрыёту-Скандэрбеку, сябру М.І.Глінкі і А.С.Даргамыжскага, славіўся адным з лепшых у Расіі прыгонным квартэтам. 
Разам з прафесійным тэатрам развіваўся аматарскі, які быў папулярны ў шляхецкім, чыноўніцкім і афіцэрскім асяроддзі. На аматарскай сцэне рабіў першыя крокі беларускі нацыянальны тэатр. Ля яго вытокаў стаялі В.Дунін-Марцінкевіч і тыя мінскія акцёры і музыканты-аматары, якія гуртаваліся вакол гэтага выдатнага драматурга, рэжысёра і акцёра. 23 верасня 1841 г. адбылася прэм’ера аматарскага спектакля – камічнай оперы “Рэкруцкі яўрэйскі набор”, музыку для якой напісалі С.Манюшка і К.Кжыжаноўскі, а лібрэта – В.Дунін-Марцінкевіч. 9 лютага 1852 г. мінскія аматары паставілі “Ідылію” Дуніна-Марцінкевіча на музыку С.Манюшкі і К.Кжыжаноўскага. 
Глыбокі след у беларускай музычнай культуры пакінуў класік польскай музыкі, ураджэнец Ігуменскага (цяпер Чэрвеньскі р-н) павета Мінскай губерні Станіслаў Манюшка. У Мінску ў таленавітага музыканта і выкладчыка Д.Стэфановіча ён атрымаў пачатковую музычную адукацыю. 3 Мінскам звязана стварэнне і пастаноўка яго першых вадэвіляў, музычных камедый і камічных опер. Творчая дружба С.Манюшкі з В.Дуніным-Марцінкевічам прынесла вялікі плён: на лібрэта апошняга былі напісаны оперы “Спаборніцтва музыкантаў”, “Чарадзейная вада”, “Сялянка”, пастаўленыя ў Мінску і іншых беларускіх гарадах. Беларускія народныя _________________

XVIII, XIX, 1785, 1841, 1852 - Гісторыя культуры Беларусі / С. Парашкоў. –Мінск: Беларуская навука, 2003.

15

песні і мелодыі арганічна  ўвайшлі ў творы С.Манюшкі. 
Сярод вядомых дзеячаў музычнай культуры, якія працавалі на Беларусі, Міхал Клеафас Агінскі, аўтар славутага паланеза “Развітанне з Радзімай”; Фларыян Міладоўскі, аўтар пастаўленай у Мінску аперэты “Канкурэнты”; Міхаіл Ельскі, мінскі скрыпач і кампазітар; І.Глінскі, гродзенскі спявак і кампазітар; Тэафіля Юзафовіч, скрыпачка; дзеці Дуніна-Марцінкевіча Каміла і Міраслаў, бліскучыя піяністы; Міхаіл Гузікаў, ксілафаніст з еўрапейскім імем; браты Дамінік і Вікенцій

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

16

5. Архітэктура  і выяўленчае мастацтва.

У развіцці мастацтва багаццем жанраў вызначаўся жывапіс. Традыцыйнымі з'яуляліся гістарычны і партрэтны, а новымі — пейзажны і бытавы. На змену класіцызму прыходзіцъ рамантызм, які у 40-я гг. XIX ст. змяняецца рэалістычным кірункам. Важнейшую ролю ў гэты перыяд адыгрывае Віленская школа жывапісу, якая была заснавана ў канцы XVIII ст. Ф.Смуглевічам і яго вучнямі. Выхадцамі з школы былі вьдатны партрэтыст Ян Дамель (1780—1840 гг.). Ён пісаў пераважна на гістарычныя тэмы, напрыклад карціны «Вызваленне Т.Касцюшкі з цямніцы», «Адступленне французаў праз Вільню ў 1812 г.», Смерць магістра крыжаносцаў Ульрыка фон Юнгінгена ў бітве пад Грунвальдам і інш. Партрэтыст Валенцін Ванъковіч (1794—4842 гг.) таксама працаваў у жанры гістарычнага жывапісу. Ён вучыўся ў Полацкай ёзуіцкай акадэміі і Віленскім універсітэце, Пецярбургскай акадэміі мастацтваў. Мастак намаляваў цудоўныя партрэты сваіх сучаснікаў: «Напалеон каля вогнішча», А.Міцкевіч на скале Аю-Даг», партрэт А.С.Пушкіна і інш. У самым цэнтры Мінска знаходзіўся дом (сядзіба) В. Ваньковіча, дзе ў пачатку XIX ст. збіраліся яго сябры— пісьменнік Дунін-Марцінкевіч, мастак Я.Дамель, кампазітар С.Манюшка. У 1998 г. тут адкрыўся новы сталічны музей — Дом Ваньковіча. Большая частка карцін якія захоўваюцца сёння, галоўным чынам, у музеях Польшчы, напісана мастаком у бацькоўскім маёнку Малая Сляпянка (зараз знаходзіцца ў межах Мінска).

Мастак Іосіф Аляшкевіч (1777—1830гг.) стварыў галерэю партрэтаў беларускіх магнатаў, у т.л. папячыцеля Віленскай вучэбнай акругі князя А.Чартарыйскага і інш. Яго пэндзлю належыць таксама партрэт А.Міцкевіча.

Таленавіты мастак і кампазітар, які аб'ехаў амаль усю Беларусь, Наполеон Орда (1807—1883 гг.) пакінуў каля 200 акварэльных замалёвак помнікаў беларускага дой-лідства. Будучы ўдзельнікам паўстання 1830—1831 гг. вымушаны быў надоўга пакінуць сваю Бацькаўшчыну. Вучыўся музыцы ў вядомага нямецкага кампазітара Фрэдэрыка Шапэна, мастацкую адукацыю атрымаў у Парыжы, сябраваў з А.Міцкевічам. Займаўся таксама добрачыннасцю, заснаваў стыпендыю для бедных, але здольных вучняў рэальнай школы ў Пінску. У1997 г. на радзіме Н.  Орды у Брэсцкай вобласці ў яго ўстаноўлены помнік.

Пачынальнікам  жанра нацюрморта стаў ураджэнец Віцебшчыны Іван Хруцкі (1810— 1885 гг.), які пакінуў шэраг партрытаў, напрыклад «Партрэт хлопчыка ў

Саламяным капелюшы”  і інш.

Ураджэнцу Мінскай  губерні акадэміку Апалінарыю Гараўскаму (1833-1900 гг.) належыць шэраг пейзажаў, зробленых ім у летнія месяцы, якія ён праводзіў у сябе на радзіме, прыязджаючы  з Пецярбурга. Сярод іх – “Вечар у Мінскай губерні”, “Пінскія балоты”.

Беларускі мастак Нікадзім Сілівановіч (1834—1919гг.) быў  запрошаны ў Пецярбург для  афармлення вядомага Ісакіеўскага сабора. Ён выканаў у выглядзе мазаічнага пано кампазіцыю «Тайная вячэра» для галоўнага іканастаса, за  што атрымаў званне акадэміка.

Гістарычныя тэмы (карціна «Пахаванне Гедыміна» і  інш.) сталі сюжэтамі карцін беларускага мастака Казіміра Альхімовіча (1840—1916 гг.). Адбыўшы ссылку ў Сібіры за ўдзел у паўстанні К.Каліноўскага, ён закончыў акадэмію мастацтваў у Мюнхене, працаваў у заходнееўрапейскіх гарадах. Яго карціны адлюстроўваюць лес ссыльных

______________________

1812, 1830 -1831, 1997 – Матэрыялы па Гісторыі Беларусі / С. Паноў. – Мінск:: АВЕРСЭВ, 2002

17

паўстанцаў («Смерць у выгнанні», «На этапе» і інш.), цяжкую працу і ўмовы жыцця сялян («Жніво» і інш.).

Цікава складваліся беларуска-рукія культурныя сувязі ў галіне выяўленчага мастацтва. Так, напрыклад, на працягу шэрага гадоў жыў у сваім маёнтку Здраўнева пад Віцебскам вялікі рускі мастак Ілля Рэпін. Тут ён напісаў славутыя творы - кампазіцыйны партрэт «Беларус», «Восеньскі букет» (партрэт дачкі Веры) і інш. Таксама па эцюдах, напісаных у Белавежскай Белавежскай пушчы, стварыў свае лепшыя палотны рускі пейзажыст Іван Шышкін.

Віленскі універсітэт таксама адыграў значную ролю ў развцці мастацтва на Беларусі. Пры ім у 1797—1832 гг. дзейнічалі мастацкія кафедры: рысунка і жывапісу (з 1797), скульптуры (1805—1826), гравюры (з 1805). У мастацтва-знаустве яны атрымалі ўмоуную назву «Віленская мастацкая школа». 3 1803 г. кафедры названы факультэтам жывапісу, скульптуры і гравюры. Тут давалася падрыхтоўка, неабходная для паступлення ў акадэмію мастацтва. Школа была цэнтрам мастацкіх ведаў, адыграла вялікую ролю у развіцці беларускай і польскай культуры канца XVIII — першай паловы XIX ст. У школе працавалі вядомыя мастакі: Ф. Смуглевіч і Я. Рустэм выкладалі рысунак і жывапіс; К. Ельскі — скульптуру; Дж. Сандэрс — гравюру. Складзеная Ф. Смуглевічам першая праграма школы ўключала тры этапы навучання: катраванне ўзораў класічнага мастацтва, заснаванага на «ідэальнай» прапорцыі мадэлі; маляванне з гіпсавых фігур; маляванне з жывой мадэлі (уведзена Я. Рустэмам у 1815 г.). У праграме ўвасобілся прагрэсўныя для таго часу прынцыпы, якія грунтаваліся на рэалістычным адлюстраванні рэчаіснасці. Я. Рустэм дамогся дазволу прымаць у школу здольных вучняў незалежна ад іх сацыяльнага паходжання. У 1820—1822 гг. у школе вучылася 45 жывапісцаў і 16 скульптараў, сярод якіх было шмат выхадцаў з Беларусі. У Віленскай мастацкай школе вучыліся мастакі I. Аляшкевіч, К. Бахматовіч, В. Ваньковіч, Я. Дамель, В. Дмахоўскі, Г. Жукоускі, К. Карсалін, Ю. Карчэўскі, К. Кукевіч, М. Кулеша, Н. Орда, К Русецкі, К. Рыпінскі, I. Хруцкі і інш. Творы выхаванцаў былі сугучныя прагрэсіўным тэндэнцыям эпохі, адлюстроўвалі нацыянальныя асаблівасці, культурныя традыцыі, побыт беларускага, літоўскага і польскага народаў. Традыцыі школы захаваліся і былі развіты і паглыблены мастакамі Беларусі другой паловы XIX ст.

Новай з'явай у архітэктуры, дзе ў пачатку XIX ст. зарадіўся класічны, а з сярэдзіны XIX ст. пачаў усталёўвацца рамантычны стыль, стала шырокае выкарыстанне ў гарадскім будаўніцтве тыпавых праектаў. Яны прадугледжвалі сіметрычнае размяшчэнне кварталаў, прамалінейнасць вуліц і плошчаў, наяўнасць паркаў. У цэлым новыя планы гарадоў, складзеныя пасля далучэння Беларусі да Расійскай імперыі, у той ці іншай ступені ўлічвалі  старую планіроўку гістарычных цэнтраў. Амаль цалкам былі перабудаваны Брэст і Бабруйск, дзе былі ўзведзены крэпасці.

Значную ролю у  фарміраванні архітэктурнага аблічча гарадоў адыграла Віленская архітэктурная школа. Сярод найбольш вядомых буйнейшых архітэктурных помнікаў гэтага часу — палацава-паркавы комплекс графа П.А.Румянцава ў Гомелі, пабудаваны ў стылі класіцызму, палацы у Жылічах і Снове (размяшчаюцца адпаведна ў Бабруйскім і Нясвіжскім раёнах), Петрапаўлаўскі сабор у Гомелі, Праабражэнская царква ў Чэрыкаве і

___________________

1797-1832, 1805-1826, 1803, 1820-1822, - Матэрыялы па Гісторыі Беларусі / С. Паноў. – Мінск:: АВЕРСЭВ, 2002

18

 

інш. Уплыў романтызму найбольш відавочны ў пейзажна-паркавым мастацтве. Рамантычныя пейзажныя паркі ствараліся па прынцыпу свабоднай кампазіцыі і аздабляліся штучнымі руінамі, гротамі, воднымі каскадамі (Гомельскі, Лагойскі і іншыя паркі).

У беларускім дойлідстве ў канцы XIX ст. паступова ўсталёўваецца эклектыка. Гэты стыль вызначаўся выкарыстаннем і спалучэннем розных мастацкіх элементау і напрамкаў. Сталі моднымі пабудовы ў стылі сярэдневяковай готыкі, так званай «псеўдаготыкі» (несапраўднай готыкі). Такі стыль выкарыстоўваўся пры будауніцтве каталіцкіх касцёлаў.

У другой палове XIX ст. шырокае распаўсюджванне набыў таксама неарускі (псеўдавізантыйскі) стыль, звязаны з узмацненнем уплыву праваслаўнай царквы. Цэрквы, пабудаваныя ў тэты час, атрымалі назву «мураўёвак», таму што ініцыятарам будаўніцтва падобных храмаў быў віленскі генерал-губернатар М. Мураўёў. У гэтым стылі пабудавана, напрыклад, капліца князёў Паскевічаў у Гомелі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

19

Заключэнне

 Развіццё культуры Беларусі у першай палове XIX ст. звязана з такімі важнымі гістарычнымі працэсамі, як паступовы распад феадальна-прыгонніцкага ладу, станауленне капіталістычных адносін, узмацненне вызваленчага руху — такія былі асноуныя фактары, якія вызначалі характар грамадскага жыцця. Значны ўплыу на стан і развіццё беларускай культуры аказала культура Расіі, Польшчы, Украіны, краін Заходняй Еуропы. Беларускае мастацтва, архітэктура і скульптура прайшлі агульны з суседнімі краінамі шлях стылявога развіцця — ад барока праз класіцызм да рамантызму. Адбывалася станаўленне новай беларускай літаратурнай мовы і беларускай літаратуры. У музычна-тэатральнай культуры вылучыўся прыгонны тэатр магнатаў, узніклі аматарскі тэатр, прыватныя музычныя школы, аркестры і хоры з ліку аматараў музыкі, збіраліся і публікаваліся беларускія народныя песні адбываліся літаратурна-музычныя вечары.