Культура Беларуси в перой половине 19 в.

Змест

Тема: «Культура Беларусі ў першай полове XIX ст.»

1. Нацыянальна-культурная  палітыка царызму.

2. Школа і адукацыя. Гістарычныя  і этнаграфічныя даследаванні  Беларусі.

    3. Вусная народная  творчасць. Станаўленне новай  беларускай літаратуры.

4. Музыка і тэатр.

5. Архітэктура і выяўленчае  мастацтва.

1.2.Змест………………………………………………………………….................(2)

1.3.Уводзіны………………………………………………………….................(3-4)

1.4.Асноўная частка…………………………………………………………..(5-19)

1.5.Заключэнне………………………………………………………………(19-20)

1.6.Спісак літаратўры………………………………………………………......(21)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2

Уводзіны

Пасля далучэння беларускіх земляў да Расіі нацыянальна-культурнае развіццё Беларусі праходзіла ў новых  умовах, звязаных з фармаваннем капіталістычных  вытворчых адносін. У ёй адбываліся сур'ёзныя якасныя змены. Была парушаная рэлігійная манаполія ў культуры. Яна ўсё больш прымала свецкі характар.

Адметнай рысай развіцця культуры Беларусі было ўзмацненне ў  першай траціне XIX у. яе паланізацыі. Гэта было абумоўленае палітыкай імператара Аляксандра I, якая была накіраваная  на станаўленне польскай дзяржаўнасці, і знайшла падтрымку сярод  польскага магнатства і паланізаванай шляхты.

 Асабліва актыўна,  да выгнання з Расіі ў 1820 г., дзейнічалі ў гэтым кірунку Адначасова ў Беларусі праводзілася палітыка распаўсюджвання рускай культуры. Гэтая палітыка была асцярожнай пры Кацярыне II, ліберальнай пры Аляксандру I і цвёрдай і рашучай у часы Мікалая I.

Безумоўна, культура Беларусі адлюстроўвала сацыяльную структуру  грамадства. Складовымі часткамі яе былі магнацкая культура, маёнткава-дваранская культура сярэдняй і дробнай шляхты, культура мяшчан і насельніцтвы гарадоў  і мястэчкаў, сялянская культура.

У адпаведнасці з рэформай асветы 1803 - 1804 гг. школьная сістэма  будавалася па прынцыпе адзінства і  пераемнасці. У кожным губернскім горадзе стваралася гімназія, у павятовым горадзе - павятовая вучэльня, у вёсках - царкоўна -прыхадскія школы. Усе вучэбныя ўстановы беларускіх губерняў увайшлі ў склад Віленскай вучэбнай акругі і сталі падпарадкоўвацца Віленскаму ўніверсітэту, які ажыццяўляў кантроль за працай школ, яго выкладчыкі рыхтавалі праграмы навучання, пісалі падручнікі.

Пецярбургскі настаўніцкі  інстытут і створаная ў Віцебску ў 1834 г. настаўніцкая семінарыя (працуе да 1839 г.). Сярод іншых падзей у вобласці адукацыі варта адзначыць адкрыццё ў 1840 г. Гары-Горацкай земляробчай школы, якая ў 1848 г. была ператвораная ў земляробчы інстытут, а таксама адкрыццё кадэцкіх карпусоў у Полацку і Оршы.

У вусновай народнай творчасці  гэтага часу знайшлі адлюстраванне  падзеі сацыяльнага і палітычнага  жыцця. Значную ролю ў станаўленні  беларускай літаратуры згулялі Я. Барщэўскій, Я. Чечот, А. Ріпінскій і інш. Ян Чечот выдаў шэсць фальклорных складанак "Вясковыя песні", Ян Барщеўскій выдаў чатырохтамовую складанку "Шляхціч Завальня, або Беларусь у фантастычных аповядах" і т.д. Выбітнымі помнікамі літаратуры першай паловы XlX стагоддзі з'яўляюцца ананімныя паэмы "Энеiда навыварат" і "Тарас на Парнасе". Першым класікам беларускай літаратуры стаў Винцент Дунін-Мартинкевич. Упершыню жывая беларуская мова загучаў у яго творы "Сялянка" ("Ідылія"). У пачатку 60-х гг. ён стварае свой лепшы твор "Пінская шляхта".

У культуры Беларусі першай паловы XlX стагоддзі значнае месца  прыналежыла тэатру. Развівалася  як аматарскае, так і прафесійнае  тэатральнае мастацтва. Падзеяй  у тэатральным жыцці Беларусі было ўзнікненне першай трупы беларускага  нацыянальнага тэатра Ў. Дуніна-Мартинкевича. 23 верасня 1841 г. адбылася прэм'ера камічнай оперы "Рэкруцкі габрэйскі набор".

Першая палова XlX стагоддзі  з'явілася пачаткам збору і публікацый беларускай

3

 

народнай песні, спробы яе кампанізітарскай і канцэртнай апрацоўкі.

Развіццё архітэктуры  вызначалася горадабудаўніцтвам: забудовай  цэнтраў гарадоў хатамі адмысловага  і дзяржаўнага прызначэння. Для  архітэктуры была характэрная змена  стылю барока на класіцызм.

Вызначальную ролю ў развіцці жывапісу згулялі выхаванцы Віленскай  школы жывапісу - аддзяленне выяўленчага  мастацтва факультэта літаратуры і  мастацтвы Віленскага ўніверсітэта.

 

Асноўная частка

1. Нацыянальна-культурная палітыка царызму.

Паступова Рэч  Паспалітая як шматнацыянальная федэратыўная дзяржава прыйшла ў заняпад. Прычын таму шмат, як аб'ектыўных, так і суб'ектыўных, унутраных і знешніх, эканамічных, палітычных, сацыяльных, рэлігійных.

Такое становшча выкарысталі  Расія, Прусія і Аўстрыя, якія пайшлі на тэрытарыяльныя змены Рэчы Паспалітай. У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай у 1772 г. да Расіі былі далучаны 92 тыс. км² усходнебеларускіх зямель з 1,3 млн. насельніцтва. Расія забрала Інфлянцкае, Полацкае, за выключэннем невялікай часткі на левым беразе Дзвіны, Віцебскае без Аршанскага павета, Мсціслаўскае і частку Мінскага ваяводстваў. У студзені 1793 г. Расія і Прусія падпісалі дагавор аб другім падзеле Рэчы Паспалітай, па якому да Расіі адыйшлі Правабярэжная Украіна, а таксама цэнтральная частка Беларусі з Мінскам, Барысавым, Бабруйскам, Рэчыцай, Слуцкам, Навагрудкам, Пінскам, Мозырам. У 1795 г. адбыўся трэці падзел Рэчы Паспалітай. Расія атрымала заходнебеларускія, украінскія і літоускія землі. Частка Беларусі (захад Гродзеншчыны) апынулася пад уладай Прусіі (да 1807 г.) У выніку трох падзелаў Рэчы Паспалітай да Расіі былі далучаны беларускія землі, на якіх пражывала 3 млн. чалавек. Пачынаецца складаны працэс інтэграцыі беларускага насельніцтва ў расійскі дзяржаўны арганізм праз шэраг мерапрыемстваў царскай адміністрацыі. Агульнай мэтай Кацярыны II было дасягненне пэўнага сацыяльна-эканамічнага і культурна-этнічнага адзінства расійскага і беларускага грамадства. Трэба адзначыць, што знешне гэта рабілася даволі памяркоўна, але калі з'явілася рэальная пагроза для ўлады ў перыяд 1794 г., то расійская царыца жорстка яе ліквідавала.

Складаная ўнутрыпалітычная абстаноўка ў беларускіх, украінскіх і літоўскіх губернях прымусіла расійскае кіраўніцтва шукаць шляхі ўмацавання тут сваіх пазіцый. Пры гэтым даводзілася лічыцца з гістарычнымі адрозненнямі ў характеры і ўзроўні развіцця феадальных адносін у Расіі і на далучаных тэрыторыях. Палітыка царскага ўрада ў да-чынненні да заходніх губерняў на першым этапе была вельмі памяркоўная. Шляхта захоувала практычна ўсе ранейшыя правы і прывілеі, акрамя права на канфедэрацыі, на ўтрыманне прыватнага войска і ўласных крэпасцей. У адносінах да каталіцкай царквы спачатку таксама праводзілася асцярожная палітыка. Дазволена было вольна вы-конваць каталіцкія абрады. Маёмасць касцёлаў, кляштароў заставалася недатыкальнай. Аднак каталіцкаму духавенству катэгарычна забаранялася хрысціць у сваю веру праваслаўных. Купецтва атрымала права на стварэнне гільдый, як тэта было у Расіі. Кіраванне гарадскім жыццём канцэнтравалася ў прадстаунічым органе — думе, якая вы-біралася з гарадскіх саслоўяў. У гарадах адмянялася юрысдыкцыя свецкіх ці духоўных феадалаў. Паступова ўсталявалася мяжа яўрэйскай аселасці. Кацярына II указам ад 23 снежня 1791 г. забараніла яўрэям запісвацца ў купецкае саслоўе рассійскіх гарадоў і партоў, а дазволіла мець правы «грамадзянства і мяшчанства» толькі ў межах бела-рускіх губерняў і Таўрычаскай вобласці. Указам ад 23 верасня 1794 г. права аселага жыхарства і купецка-мяшчанскіх заняткаў для яўрэяў было дазволена ў 10 нова-утвораных губернях. Былі падпісаны і іншыя указы, а таксама Палажэнне аб яўрэях 1804 г. 1 1835 г. У адпаведнасці з імі яўрэям-купцам і мяшчанам забаранялася перамя-

5

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4

шчацца з губерні ў губерню, а дазвалялася пражываць у 15 губернях, сярод якіх былі

Віленская, Віцебская, Гродзенская, Магілёўская, Ковенская, Мінская. У 1835 г. яў-рэям было дазволена па-за мяжой яўрэйскай аселасці набываць нерухомасць (акрамя маёнткаў, населеных сялянамі), засноўваць земляробчыя калоніі і фабрыкі. 3 часам былі зроблены і пэўныя паслабленні: з абмежавальнага заканадаўства выключаліся купцы 1-й гільдыі, асобы з вышэйшай і сярэдняй адукацыяй, рамеснікі, механікі, вінакуры, аптэкары, дантысты, фельчары, павітухі, ваеннаслужачыя па рэкруцкім наборы з сем'ямі. Праіснавала мяжа яўрэйскай аселасці да сакавіка 1917 г. і была ліквідавана Часовым урадам. Амаль ніякіх змен не адбылося ў становішчы сялян. Захоўваліся прававыя нормы, здаўна ўстаноўленыя на тэрыторыі заходніх губерняў. Асноўным заканадаўчым кодэксам аж да 1840 г. заставаўся Статут ВКЛ 1588 г. Мясцовая ж адміністрацыя стваралася па расійскаму ўзору і бьла строга падсправаздачна цэнтральнай уладзе.

Як бачна, на першым часе царскі ўрад у беларускіх і  іншых далучаных губернях імкнуўся падладкоўвацца пад шляхту ды іншыя слаі насельніцтва, спрабаваў мякка зняць апазіцыйныя настроі. Усе гэга, безумоўна, дыктавалася тактычнымі меркаваннямі.

Пераломнымі ў царскай  палітыцы ў дачыненні да заходніх губерняў сталі 30-я гады XIX ст. Яна прыняла больш жорсткі характар. На гэта паўплывалі дзве асноўныя прычыны: рост апазіцыйных грамадска-палітычных настрояў і рухаў, а таксама працэс разлажэння феадальна-прыгонніцкага ладу, які перарастаў у яго крызіс.

Пасля падаўлення царызмам польскага паустання 1830—  1831 гг. урад прыняў меры па далейшым пашырэнні рускага ўплыву на беларускіх землях. 31 студзеня 1831 г. адмяняўся Літоўскі Статут на тэрыторыі Віцебскай і Магілёускай губерняў. Указам ад 18 лютага 1831 г. на землях Беларусі ўводзілася новае заканадаўчае ўлажэнне аб губернях. У 1832 г. створаны «Асабовы камітэт па справах заходніх губерняў», які павінен быў распрацоўваць і ажыццяўляць план пашырэння расійскага дваранскага землеўладання і адпаведныя меры ў галіне кіравання, суда, асветы, культуры. У мясцовыя адміністрацыйныя органы кіравання пачалі прызначацца пераважна расійскія чыноўнікі замест польскіх. Указам ад 11 мая і 11 чэрвеня 1832 г. польская мова ў судовай справе заменена на рускую. У 1840 г. поўнасцю адменена дзеянне Літоўскага Статута. Дзяржаўнае справаводства павінна было весціся на рускай мове. У 1839 г. было праведзена аб'яднанне уніяцкай царквы з праваслаўнай, каб аслабіць польска-каталіцкі ўплыў на беларускае насельніцтва.

Усімі гэтымі мерамі была поўнасцю ліквідавана юрысдыкцыя мясцовых феадалаў на Беларусі, падарваны ідэалагічны фундамент іх магутнасці — каталіцтва.

У першай палове XIX ст. у жыцці народа і ў развіцці беларускай культуры пачынаецца новы перыяд, які адрозніваўся ад папярэдняга, калі Беларусь знаходзілася ў складзе Рэчы Паспалітай. Змены адбываліся істотныя, хоць і неадназначныя па сваім характары. 3 аднаго боку, далучэнне беларускага краю да расійскай гаспадарчай сістэмы з яе шырокім рынкам садзейнічала агульнаму ажыўленню эканамічнага жыцця, пашырэнню гандлю, пра-мысловасці, будауніцтву новых дарог і каналаў, развіццю гарадоў. 3 другога — сам напрамак палітыкі

_____________________

1835, 1917, 1588, 1830, 1831, 1832, 1839, 1840 - Гісторыя культуры Беларусі / С. Парашкоў. –Мінск: Беларуская навука, 2003.

6

Расійскай дзяржавы з яе імперскімі інтарэсамі і манархічнымі ідэаламі садзейнічаў ігнараванню нацыянальна адметнага і паступовай русіфікацыі тых народаў (беларусау і ўкраінцаў), якія, згодна з тагачаснымі афіцыйнымі ўяўленнямі, з'яуляліся толькі этнічнымі адгалінаваннямі ад рускіх.

Жорсткі сацыяльна-палітычны прыгнет з боку царскага самаўладства, а таксама і польскіх памешчыкаў, якія працягвалі гаспадарыць на беларускіх землях; цяжкая спадчына мінулага, якая падрывала веру ў саму магчымасць аднаўлення беларускай культуры; амаль поўная дэнацыяналізаванасць інтэлігенцыі; бяспраўнае становішча беларускай мовы, на якую у тыя, ды і пазнейшыя, часы глядзелі не іначай як на «мужыцкі дыялект»; адсутнасць друкаваных выданняў на беларускай мове і як вынік гэтага аслабленасць сувязей паміж людзьмі, што праяўлялі цікавасць да беларускай культуры, — усе гэта вельмі адмоўна адбівалася на развіцці культуры Беларусі першай паловы XIX ст.

I усе ж у дачыненні да нацыянальна-культурнага развіцця беларускага народа далучэнне Беларусі да Расійскай імперыі аб'ектыўна адыграла станоўчую ролю. Яно стварыла такую сітуацыю, якая востра паставіла праблему нацыянальнай самаідэнтыфікацыі беларусаў, паступова абудзіла павышаную цікавасць грамадскасці з расійскага боку да беларускага пытання, да беларускай гісторыі, культуры, вуснай народнай творчасці, мовы, нарэшце, паставіла пытанне аб магчымасці існавання асобай нацыянальнай літаратуры на гэтай мове.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

7 

2.Школа і адукацыя. Гістарычныя і этнаграфічныя даследаванні Беларусі.

Царскія ўлады  сустрэлі на далучаных землях даволі складаную сітуацыю ў культурным жыцці — па многіх паказчыках яны былі вышэй у сваім развіцці, чым Расія. Напрыклад, даволі высокую адукаванасць мела шляхта, духавенства, мяшчане, пэўная частка сялянства. Сотні маладых людзей з заможных сем'яў ужо атрымалі адукацыю ці вучыліся ў еўрапейскіх навучальных установах. Справай адукацыі займаліся розныя багатыя і ўплывовыя манаскія ордэны, у першую чаргу — езуіты. Яны мелі школы ва усіх гарадах і мястэчках. У тагачасных калегіях даваліся веды па матэматыцы, фізщы, астралогіі, старажытных мовах і г. д., але насаджаліся сярэдневяковая схаластыка, рэлігійны  фанатызм, варожасць да іншаверцаў.

Такое становішча існавала да 1803 г., калі пачынаецца першая школьная рэформа на Беларусі. Да гэтага часу тут мелася 130 пачатковых школ, 33 сярэднія і няпоўныя сярэднія школы, значная частка яўрэйскіх рэлігійных школ, каля 40 школ розных каталіцкіх ордэнаў. Агульная колькасць навучэнцаў складала (за выключэннем яўрэйсюх школ) каля 4 тыс. чалавек. Народныя вучылішчы былі даступнымі для усіх слаёў гарадскога насельніцтва. У іх у гэты час вучылася звыш 400 дзяцей дваран, мяшчан, сялян (жыўшых у гарадах, іх было 10,9%). Дзяучынкі складалі 11% ад усіх навучэнцаў.