Криминалистикалық тіркеудің түсінігі және оның ғылыми,құқықтық және ұйымдастырушылық негіздері

ЖОСПАР

КІРІСПЕ

І. Криминалистикалық тіркеудің түсінігі және оның ғылыми,құқықтық және ұйымдастырушылық негіздері

1.1 Криминалистикалық тіркеулердің нысаны мен түрлері

1.2 Прокуратура органдарында және ҚР криминалдық ақпараттар басқармасында жүргізілетін жедел-анықтамалық тіркеулер

1.3 ҚР ІІО жүргізілетін криминалистік тіркеулер

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Қылмысты ашу және тергеуде,сондайақ осы мақсатта жедел-іздестіру шараларын жүргізуде әр түрлі ақпараттар алудың маңызы зор.Бұл ақпараттардан осы қылмысты жасаған немесе жасауға қатысы бар тұлғалар,ашылмаған қылмыстар,табылған дәлелдемелік айғақ заттардың шығу тегі туралы т.с.с. мәліметтер ала аламыз.Ал,қандай да болмасын ақпараттарды,соның ішінде криминалистикалық ақпараттарды бекітуге, сақтауға,беруге болатынын ескерсек,криминалдық сипатитағы оқиғалар мен құбылыстардың ақпараттық қоймасы болып келетін ақпараттар жүйесін құруға болады.Бұл жүйелерді қылмысты ашу,тергеу және алдын алу мақсатында қолдануға болады.Міне осындай ақпараттық анықтамалық жүйелерді криминалистік тіркеулер деп атайды.Яғни,қылмыстық процессте тергеліп отырған оқиғаның мән-жайын анықтау мақсатымен құрылған,тұлғалар туралы мәліметтер,криминалистикалық мәні бар заттар,басқа да объектілер туралы ережелер жүйесі мен әдістерін криминалистикалық тіркеу дейді.

Криминалистік тіркеудің  негізіне қылмыстық істерді соттық талқылағанда немесе жедел-іздестіру шараларын жүргізу кезінде маңызы бар тексеріліп отырған объектілерді жекешелендіретін немесе олардың топтық тиістілігін білдіретін белгілерін жатқызады. 

Алғаш рет қылмыскерлерді тірекудің ғылыми негізделген әдісін 1879 жылы Париж қаласының полиция бөлімінің картотека тіркеу қызметкері Альфонс Бертильон ұсынған.

А.Бертильон қылмыскерлердің  дене мүшелерін өлшеп,оларды картотекаларға тіркеп жазып,есепке алудың антропометриялық әдісін ұсынды.Бірақ ,қылмыстық тіркеудің  бұл әдісі белгілі бір кемшіліктері болуына байланысты тәжірибеге қабылданбады.

Бұдан бірнеше жыл өткеннен  1887 жылы осы мақсатта дактилоскопиялық әдісті қолдану мүмкіндігін Батыс  Еуропа елдерінде (Англия,Германия және т.б.) В.Гершель, Г.Фолдссияқты ғалымдар дәлелдеп көрсетті.1891 жылы ағылшын антропологы Ф.Гальтон саусақ іздеріне классификация жасауды ойдағыдай аяқтап тәжірибеге енгізді.

Ресейде қылмыскерлерді дактилоскопиялық тіркеу 1905 жылдан бастап енгізілді.

ХХ ғасырдың 80 жылдарында  қылмыскерлерді дауысы бойынша (вокалографиялық) және иісі бойынша (одорологиялық) тіркеу әдістері кеңінен тарала бастады.

Криминалистік тіркеудің  ілімін жетілдіруге Р.С.Белкин, И.Н.Якимов, П.С.Семеновский, Н.В.Терзиев, А.Ю.Пересункин сияқты ғалымдар өз үлесін қосты.Ал,біздің қазақстандық криминалистерден А.Я.Гинзбург, Б.А.Салаевтардың  еңбектерін атап өтуге  болады.

 

 

 

І. Криминалистикалық тіркеудің түсінігі және оның ғылыми,құқықтық және ұйымдастырушылық негіздері

 

Қазіргі кезде криминалистикалық  тіркеу деп жасалған қылмыс туралы криминалистикалық мәні бар қылмыстық  әрекеттердің тәсілдері мен құралдары  жайлы ақпараттарды жинақтау мен  өңдеу,қылмыстарды ашу,тергеу және оларды алдын алуда қолданылатын ғылыми негізделген қызмет жүйесін  айтады.

Криминалистикалық тіркеудің  ғылыми негізіне-материалдық дүниедегі объектілердің жеке даралығы,олардың салыстырмалы тұрақтылығы,бір-бірлерімен әрекеттесу барысында іздер түзу мүмкіндігін жатқызуға болады.Криминалистік тіркеу-іздердің пайда болу механизмі туралы іліммен,қылмыстың жасалу тәсілімен және криминалистикалық идентификация теориясымен тығыз байланысты.Криминалистикалық тіркеудің объектілері-қылмыстық ізге түсу немесе жедел іздестіру шараларының шеңберіндегі ақпараттар жүйесі.

• Іздеу жарияланған,хабар ошарсыз кеткен белгілі адамдар;
• Қылмыс жасаған тұлғалар,қылмыс жасап бой тасалап кеткендер,ұсталғандар,қамауға алынғандар;
• Мәйіттер(жеке басы анықталмаған мәйіттер және денесінде қылмыс іздері бар мәйіттер);
• Қарулар (жоғалған,ұрланған,алынған,аңшылық және ойық ұңғылы срнымен қатар қолдан жасалған атыс қарулары,суық қарулар);
• Ұрланған объектілер,автокөліктер және басқа да шығу тегі мен кімдікі екені белгісіз заттар,мәселен қылмысты жасауға пайдаланған бұзу құралдары;
• Іздердің кейбір түрлері;
• Құжаттар (жасанды,құнды қағаздар);
• Жануарлар (ұрланған,табылған және қаңғып,адасып  жүрген иесі жоқ малдар);
• Ашылмаған қылмыстар туралы ақпараттар.

Криминалистік тіркеуді ұйымдстырудың  құқықтық негіздері ҚР Конституциясымен,ҚР ҚК және ҚР ҚІЖК нен бастау алады.Алайда бқл жерде атап өтетін жағдай,криминалистикалық  тіркеулер қылмыстық процессуалдық  заңдарда тікелей қарастырылмаған. Бірақ та криминалистикалық тіркеуді жүргізу тәртіптері ҚІЖК талаптары  негізінде анықталады.

Қазіргі кезде криминалистикалық  тіркеулерді жүргізудің тікелей  құқықтық негізіне мына төмендегі ведомстволық нормативтік актілерді жатқызуға  болады: 6.07.2001ж.ҚР ІІМ №544-бұйрығы;18.11.1999ж.ҚР Бас прокуроры мен ҚР ІІМ №548 ЦО/579-бұйрығы;29.04.2004ж.ҚР Бас прокурорының №23-бұйрығы.Бұл нормативтік актілер тіркеулердің кейбір түрлері мен оларды жүзеге асырудың тәртібін реттейді.

Объектілерді тіркеудің  әр түрлі әдістері ІІО мен прокуратураларда криминалистикалық және арнаулы  тіркеулерді жүргізудің жүйесін  құрайды.

Криминалистік тіркеудің  мәні тіркеуге алынған объектілерді топтық және жеке белгілері бойынша  анықтау.Тіркеу барысында алынған  материалдар,ғылыми негізде,белгілер классификациясына сәйкес,керек  мәліметті тез табу үшін жүйеленеді.Тіркеу барысында хабарламаларды бекітудің  мынандай жолдары бар:

1. Сипаттамалық:объектінің белгілерін жазбаша бекіту;

2. Дактилоскопиялық:тірі адамдардың қол саусақтарының папиллярлық бедерлерінің іздерінің көшірмесін арнаулы бланктерде бекіту;

3. Бейнелеуші:объектінің белгілерін фотография,кино түсіру,бейне жазу,суретін салу немесе басқа жолмен (мыс,ЭЕМ көмегімен)бекіту;
4. Коллекциялық:объектілердің үлгілерін жинау және сақтау,сондай-ақ олардың көлемдік,жазықтық бейнелерін компьютердің жадында сақтау;
5. Аралас:объектілерді бекітудің бірнеше әдісін әр түрлі комбинацияларда қолдану.

Криминалистикалық және арнайы тіркеулерде шоғырланған ақпараттарды толықтырып-жаңартып отыру қылмыспен күресу субъектілеріне жүктеледі.

ҚР Бас прокуратурасының құқықтық статистика және арнайы тіркеулер  комитетінің Басқармасына,Криминалдық  ақпараттар Басқармасы мен ҚР ІІМ  оперативтік-криминалистикалық Бас басқармасына тіркеулік мәліметтер мен материалдарды жіберу барлық тергеу,анықтама,сот сараптамасы және сот органдары үшін міндетті болып табылады.

Тіркеулік материалдарды  толықтыруға қажетті мәліметтер тергеу әрекетттерін және жедел іздестіру  шараларын жүргізу барысында  тергеушілерден,жедел криминалистикалық  бөлімдердің қызметкерлерінен және оперативтік қызметкерлерден алынады.

Криминалистикалық және арнайы есептерді жүргізу ІІО мен  прокуратураның жүргізетін жұмыстарының ішіндегі бірден бір маңыздысы саналады.

Осы тіркеу құжаттарының материалдарын  қылмыспен күресу барысында Қаржы  полициясы,Ұлттық қауіпсіздік комитеті,Кеден  комитеті,Әділет министрлігі,Төтенше  жағдай министрлігі қолдана алады.

Тіркеу материалдарының  негізінде адамдарға,заттарға идентификация  жасауға немесе олардың топтық тиістілігін  анықтауға болады.

 

1. Криминалистикалық тіркеулердің нысаны мен түрлері

 

Тіркелетін объектілердің  ерекшелігі мен түрлеріне байланысты – тіркеу: жедел-анықтамалық,криминалистикалық және анықтамалық-көмекшілік деп үш топқа бөлінеді.

• Жедел-анықтамалық тіркеулер,яғни бұл объектілерде қылмыс оқиғасымен бірге себепті тергеулік байланыста және көзге түсетін белгілері болады;
• Криминалистикалық тіркеулердің объектілері міндетті түрде қылмыс  оқиғасымен себепті тергеулік байланыста болады,ал  тіркеулік белгілері ғылыми техникалық құралдарды қолдану арқылы және арнаулы білімді қолдану арқылы табылады;
• Анықтамалық-көмекшілік тіркеу объектілері қылмыс оқиғасымен себепті тергеулік байланыста болмайды,олардың белгілері көзбен және арнайы зерттеулер көмегімен анықталады.

Объектілер туралы мәліметтердің  бір жерге жинақталуын шоғырландыру деп атайды.Қазақстанда ол бес  деңгейде жүргізіледі:халықаралық (Интерпол аясында),мемлекетаралық (ТМД және Балтық жағалауы елдері аясында);республикалық (ҚР көлемінде);регионалдық немесе облыстық;жергілікті (ІІБ қалалық,аудандық органдары).

Халықаралық деңгейде (Интерпол аясында) жалған ақшалар,антиквариаттар,айрықша  тарихи,ғылыми немесе мәдени құнды,ұрланған не табылған заттар есепке алынады.

ТМД және Балтық жағалауы елдері аясында мемлекетаралық ақпараттық банкі (МАБ) 1992 жылғы Ресей ІІМ Мемлекеттік ақпараттар орталығы(МАО) негізінде құрылып,жұмыс істеуде.

Криминалистикалық тіркеулерді  жүргізетін республикалық аппараттарға ҚР Бас прокуратурасының ҚСжАТК,Криминалдық  ақпараттар Басқармасы(ҚАБ),ҚР ІІМ жедел  криминалистикалық Бас басқармасын  жатқызамыз.

Территориалдық (регионалдық) тіркеуді ҚР Бас прокуратурасының ҚСжАТК және облыстық ІІД мен транспорт  ІІД ОКБ(оперативтік-криминалистикалық басқармасы) жүргізеді.

Жергілікті тіркеуді – ІІБ қалалық,аудандық,желілік жедел криминалистикалық бөлімдері немесе лабораториялары жүргізеді.

 

2. Прокуратура органдарында және ҚР криминалдық ақпараттар басқармасында жүргізілетін жедел-анықтамалық тіркеулер

 

ҚР Бас прокуратурасының ҚСжАТК жəне оның аймақтардағы  бөлімшелеріндегі   жүргізілетін  тіркеулері  жедел-анықтамалық   сипатта болады.  Бұл тіркеулер  тегі  арқылы,  дактилоскопиялық,  іздеу картотекасы  арқылы  жəне  мəліметтердің  компьютерлік  банкі aрқылы жүргізіледі .

1)Тегі  (фамилиясы )  бойынша   есепке   алу – қылмыс жасағандарды,  қылмыстық жауапкершілікке тартылғандарды, сот шешімімен   іс -əрекетке   қабілетсіз  деп танылғандарды ,  белгілі бір қызметтік лауазымды   иелену   құқығынан   айырылғандарды,тұрғылықты тұратын орны немесе  құжаты жоқ ұсталған  адамдарды олардың   анкеталық   мəліметтері,  яғни   тегі ,  аты ,  əкесінің  аты   бойынша,  туған жылы мен жерін көрсетіп  жазу арқылы жүргізіледі ;

2)дактилоскопиялық  есепке   алу – қолдың  саусақтарының папиллярық  бедерлерінің  ерекшеліктеріне   байланысты – ұсталған  адамдарды ,  тұтқындалған   жəне  сотталғандарды   тіркеу ,  сақтау , классификациялау   жəне  тұлғаның  кім екендігін   анықтау   немесе   растау   үшін  дактилоскопиялық  мəліметтерді  беру   мақсатында жүргізіледі ;

3)іздестірулік  есепке   алу – анықтау   тергеу   органдарынан, соттан  жəне жазасын өтеу  органдарынан бой тасалап жүргендерді, хабар-ошарсыз   жоғалғандарды сондай -ақ   кім екені белгісіз мəйіттерді тіркеу  үшін жүргізіледі .

Есеп-тіркеу   құжаттарын  заңда  белгіленген  тəртіппен,  тергеу  жəне  анықтау   органдары ,  жедел-іздестіру ,  жазаны  өтеу , миграциялық  қызмет органдары  жəне соттар  беріп отырады .

Тегі   бойынша   жəне  дактилоскопиялық  есепке   алу алфавиттік  карточка   көмегімен жүзеге   асырылады .  Компьютерге   енгізілген мұндай  карточкаларда келесідей мəліметтер   бекітіледі:  тегі ,  аты -жөні,  туған жылы  мен жері ,  ұлты,  тұрақты   тұрғылықты  мекен-жайы,  соттылығының   болуы ;  үкім   шығарған  сот,  Қылмыстық ко -декске  байланысты бабы,  сотталу уақыты,  жазаның түрі ;  бұрынғы қылмыстық əрекеті ( қашан ,  қандай   органмен  жəне  Қазақстан Республикасының   Қылмыстық кодексінің   қандай   бабы  бойын -ша  жауапкершілікке тартылған), рақымшылық   немесе   кешірім жасауға байланысты үкімнің өзгеруі,  жазаланған  мерзімі мен оры -ны,  сотталушының   қайтыс  болған   күні ,  айы ,  жылы;  іздестіруде жүрген тұлғаны жазадан босату  негізі,  қайыр тілеу мен босқындап жүруіне байланысты  ұсталған   тұлғалар ;  тіркеуге   алудың  заңдық негізі жөніндегі мəліметтер .