Әкімшілік — құқықтық мәжбүрлеу

Әкімшілік — құқықтық мәжбүрлеу

Әкімшілік мәжбүрлеу  түсінігі мен түрлері

Әкімшілік мәжбүрлеу басқару  әдісі ретінде  адамдардың санасына және мінез – құлықтарына  психикалық, материалдық немесе физикалық ықпал  етуді білдіреді. Мемлекеттік басқару сферасында құқықтық тәртіпті  қамтамасыз ету және қорғау құралы, амал – тәсілі ретінде пайдаланылады, жазалау функциясын атқарады.

Әкімшілік – мәжбүрлеудің белгілері:

1)  Заңның негізінде қолданылады. Құқық нормасымен мыналар реттеледі: қандай шаралар,  қандай жағдайда, қандай тәртіпте, кім қолдануы мүмкін. Мәжбүрлеу шараларының айқын  регламентациясы  жеке басқа,  тұрғын жеріне  және азаматтардың жеке меншігіне  қол сұғылмаушылық қағидаларын  сақтау үшін қажет;

2)  Юрисдикциялық (іс жүргізушілік),  құқық қолданушылық актілері арқылы жүзеге асырылады;

3) Жеке тұлғаларға арналған, яғни әкімшілік – құқықтық нормаларды бұзған нақты құқық субъектілерге ғана қолданылады;

4) Әкімшілік мәжбүрлеуге  соттан тыс қолдану тәртібі тән. Әкімшілік мәжбүрлеу шараларын қолдану  оларды  сотқа бармай –ақ  тікелей жүзеге асыратын тиісті атқарушы органдардың (лауазымды тұлғалардың) құзырылығына берілген. ҚР заңнамасына сәйкес әкімшілік  мәжбүрлеу шараларының жекеленген  шараларын соттар пайдаланады (аса қатаң әкімшілік жазаларға тартқанда);

5) Ведомстволық шектеулері болмайтын  (жол жүру  қауіпсіздігі ережелері, санитралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету) мемлекеттік басқару сферасында  жалпыға міндетті мінез-құлық ережелерін қалыптастыратын әкімшілік – құқықтық нормаларды қамтамасыз ету мақсатында қолданылады.

Әкімшілік мәжбүрлеу  түрлері

1) мақсатты міндеті бойынша:

а) әкімшілік – мәжбүрлеу  шаралары ( бақылау және қадағалау үшін  тексеру, құжаттарды тексеру,  және заттарды қарау,  транспорт құралдарын техникалық қараудан өткізу және т.б.);

б) Әкімшілік – бұлтартпау шаралары (құқыққа қайшы іс — әрекетті тоқтату талаптары, тұлғаны әкімшілік ұстау,  қаруды және өзге де арнайы құралдарды қолдану және т.б.);

в) Әкімшілік жауапкершілік шаралары (әкімшілік жазалар).

Әкімшілік мәжбүрлеу, бұлтартпау және іс жүргізушілік қамтамасыз ету шаралары

Әкімшілік мәжбүрлеу басқару  әдісі ретінде  адамдардың санасына және мінез – құлықтарына  психикалық, материалдық немесе физикалық ықпал  етуді білдіреді. Мемлекеттік басқару сферасында құқықтық тәртіпті  қамтамасыз ету және қорғау құралы, амал – тәсілі ретінде пайдаланылады, жазалау функциясын атқарады. Мемлекеттік мәжбүрлеу, бұл оның жекеленген түрлеріне белгілі дифференциация  жасамайды. Құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастардың алуан түрлілігі оларды қорғау мақсатында мемлекеттік мәжбүрлеудің әртүрлі түрлерін қолдану қажеттілігімен байланыстырады. Мәжбүрлеудің осы түрлері бір-бірінен өз мазмұны бойынша, негіздері бойынша, жүзеге асырылы тәртібі бойынша ажыратылады. Қалыптасқан практика бойынша мемлекеттік мәжбүрлеудің 4 негізгі түрі бар: қылмыстық — құқықтық; азаматтық-құқытық; тәртіптік; әкімшілік-құқықтық. Әкімшілік  мәжбүрлеу – бұл құқыққа қайшы әрекеттерді тоқтату, әкімшілік теріс қылықтар үшін жауапкершілікке тарту немесе  қоғамдық қауіпсіздікті  қамтамасыз ету мақсатында азаматтардың, лауазымды тұлғалардың заңды міндеттерін  орындауға  итермелейтін,  мәжбүрлеуден тұратын заңмен белгіленген  шараларды мемлекеттік басқару органдарының (соттардың, судьялардың), сонымен қатар  осындай мемлекеттік  биліктік өкілеттіліктерді делегирлеген жағдайда – қоғамдық  ұйымдардың қолдануы. Негізгі белгілері:

1) Мемлекеттік басқару сфераларында қалыптасқан қоғамдық қатынастарды қорғау үшін арналған мемлекеттік  мәжүрлеудің ерекше түрі. Әкімшілік мәжбүрлеу шаралары мемлекеттік – биліктік сипатта болады.

2) Әкімшілік мәжбүрлеуді  қолдану негіздері болып, ереже бойынша, әкімшілік құқық бұзушылық мазмұны немесе  әкімшілік мәжбүрлеу шаралары қандайда болмасын қауіпті  салдарлардың  туындауының алдын алу, ескерту үшін пайдаланатын, құқық  нормасында көзделген ерекше жағдайлардың (мысалы, індет, (эпидемия), эпизоотия, табиғи апаттар немесе басқа да табиғи апаттар) басталуы болып табылады.

3) Оны қолдану қызметтік  бағынушылық қатынастарымен байланысты емес. Әкімшілік билік субъектісі мен құқық бұзушы  бір еңбек ұжымының мүшелері болып табылмайды, құқық бұзушы  қызмет бабы бойынша оған   әкімшілік  мәжбүрлеу шараларын  қолданатын тұлғаға бағынышты  болмайды. Егер тұлға ұжымда қызметтік — әскери, еңбектік  немесе  өзге де мемлекеттік тәртіпті  бұзған жағдайда, оған  тәртіптік  мәжбүрлеу  шаралары  қолданылар еді.

4) Әкімшілік мәжбүрлеу  шараларын  қолдануды  реттейтін  актілерді  көптеген  мемлекеттік  басқару органдары шығаруға   құқылы: Парламент, Президент, Үкімет, маслихаттар, әкімшіліктер. Бірақ  әкімшілік құқық бұзушылық   жасағаны үшін санкциялар тек заңдармен  немесе заңды күші бар Президенттің жарлықтарымен  белгіленеді.

5)  Әкімшілік мәжбүрлеуді  нормативті – құқықтық актілермен белгіленген топтағы осыған өкілеттілігі бар  органдар мен олардың лауазымды тұлғалары ғана қолданады. Осындай органдардың толық тізімі  Қазақстан Республикасының  «Әкімшілік құқық  бұзушылық туралы”  Кодексінің   17  тарауында   берілген.

6) Мемлекеттік мәжбүрлеудің  өзге шараларын (қылмыстық,  азаматтық іс жүргізу) қолданудың  іс жүргізушілік  тәртіптерімен салыстырғанда  әкімшілік мәжбүрлеу шараларының қолданудың  іс жүргізушілік тәртібі  өте қарапайым,  күрделі  процедура тән емес.  Әкімшілік мәжбүрлеу шараларын қолдану  мәселелері  іс жүзінде болған  мән – жайлардың  әдеттегі  дәлелді  жағдайында  шешіледі, күрделі дәлелдеу материаклдарын талап етпейді, сондықтан да  күрделі іс жүргізушілік регламенттіде қажет етпейді.  Әкімшілік – іс жүргізушілік әрекеттер  жеделдігімен, салыстырмалы қарапайымдылығымен және үнемділігімен  ерекшеленеді.

Әкімшілік мәжбүрлеу –  біртекті ұғым емес,  керісінше  құқықтық тәртіпті қорғау мақсатында  өкілетті құқық қолданушы субъектілермен  қолданылатын мәжбүрлеу ықпал етудің әкімшілік – құқықтық  амал – тәсілдердің, құралдардың жиынтығынан  құралатын күрделі  ұғым. Әкімшілік  мәжбүрлеуді қолдану негізі болып, ереже бойынша,  әкімшілік  құқық бұзушылықты жасау  немесе  әкімшілік мәжбүрлеу шаралары қандайда болмасын қауіпті  салдарлардың  туындауының алдын алу үшін, ескерту үшін пайдаланатын, құқық  нормасында көзделген ерекше жағдайлардың (мысалы, індет, (эпидемия), эпизоотия, табиғи апаттар немесе басқа да табиғи апаттар) басталуы болып табылады.  Әкімшілік мәжбүрлеу шараларының кешені  алуан түрлі.  Олардың барлығын  мақсаттары бойынша,  негіздері бойынша  және қолданылу тәртібі бойынша бөлуге болады,  осы аталғандардың барлығы  әкімшлік мәжбүрлеу шараларын топтау үшін  объективті алғы шарттар болып табылады.Қандайда болмасын шаралардың  мәжбүрлеу жүйесіндегі  орны  ең алдымен,  оның  сәйкес қоғамдық қатынастарға  ықпал ету  тәсіліне байланыстырлыған  оның мақсатымен анықталады.  Құқықтық тәртіпті  қамтамасыз ету  мақсаты мен тәсіліне  байланысты  барлық әкімшілік мәжбүрлеу шараларын үш топқабөлуге болады:

1) Әкімшілік – ескерту шаралары -  мемлекеттік басқару  сферасында  мүмкін болатын  құқық бұзушылықтардың алдын алу мақсатында, сонымен қатар табиғи апат жағдайлары, авариялар, бақытсыз жағдайлар кезінде  қоғамдық қауіпсіздік  қамтамасыз ету  мақсатында  қолданылатын  мәжбүрлеу шаралары. Бұлар көбінесе  құқық бұзушылықтармен  байланысты емес, яғни  құқық бұзушылық болмаған  кездерде,  азаматтардың  денсаулықтары мен  өмірлері үшін төнген қауіпті  жою үшін пайдаланылады. Бұл шаралар айқын көрсетілетін  ескерту, алдын – алу сипатта болады.  Олардың мәжбүрлеушілік  сипаты   оларды өкілетті органдар (лауазымды тұлғалармен)  әкімшілік – құқықтық  нормалардың  шегінде  бұйырылған  әрекеттерді  орындауға немесе  қандайда болмасын әрекеттерден бас тартуға міндетті екінші тараптың  келісімінсіз қолдануында көрінеді. Басқару органдарының (лауазымды  тұлғалардың)  әкімшілік – ескерту (алдын алу) шараларын қолдану бойынша өкілеттіліктері  заңдарда немесе заң күшіндегі әкімшілік –құқықтық нормаларда  анық белгіленген, тіпті  қай субъекті  қандай шараны қолданатындығына дейін  нақты  анықталған.  Ереже бойынша  бұл бақылаушы – қадағалаушы  органдар және олардың  өкілдері (полиция қызметкерлері, санитарлық қадағалау  органдары,  кедендік және  өзге де органдар). Осы облыста   халық    бақылаушылары  да  осындай тиісті өкілеттіліктер  көлемі берілген.

Әкімшілік – ескерту (алдын алу) шаралары   алуан түрлі.  Солардың ішінде анағұрлым  кең тарағандары:

- тұрғын үйлерге    және қызметтік  кеңселерге полиция қызметкерлерінің  кіруі, мысалы,   төл құжаттық тәртіпті  (режимді) сақтауларын  тексеру үшін;

-    құқық бұзушылықтың алдын алу  мақсатында  құжаттарды тексеру, мысалы,  жүргізушілерден – жүргізуші куәлігін, жолдама,  тауаркөліктік  құжаттар; азаматтардан – жеке басын куәландыратын  құжаттар, аңшылар мен балық аулаушылардан -  тиісті лицензияларын  тексеру;

-   мемлекеттік  шекара арқылы өткенде  контрабанданың алдын алу мақсатында, сонымен қатар азаматтық авиация кемелерінде ұшу  кезінде тиым салынған жүктерді және құралдарды (мысалы, қару –жарақ, жарлығыш заттар, тез  жанатын, улы заттар, сонымен қатар есірткілерді) табу мақсатында   заттарды, қол жүктерін қарау, сондай-ақ  жеке басын қарау;

-   көліктер мен жаяу адамдардың  қозғалысын қозғалыс қауіпсіздігіне  төнген қауіп –қатерді  төнген кезде  тоқтату немесе шектеу, мысалы,  табиғи апаттар кезінде, жол апаттарында, жолдарды, газ, электр және басқада желілерді жөндегенде);

-   желіге  техникалық бұзылған көліктерді  шығаруға тиым салу;

-         тұлғалардың  (мысалы, тамақ өнеркәсібі мен сауда қызметкерлерінің)   денсаулық жағдайларын және   кәсіпорындардың  (мысалы,  қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарының)  санитарлық жағдайларын  тексеруден өткізу;

-         эпидемия  және эпизотиялар кезінде  карантин  енгізу (мысалы, кіруге және шығуға тиым салу немесе  шектеу);

-          бас  бостандығын  айыру  орындарынан   келген  тұлғаларды  әкімшілік   қадағалау;

-         мүліктерді реквизициялау,  яғни   мүліктің  ақысын  төлеп  мәжбүрлеп алу  (мысалы,  әскери жағдай кезінде  жеке көліктерді алу);

2 ) Әкімшілік – бұлтартпау шаралары  және  іс жүргізуді қамтамасыз ету шаралары  мәжбүрлі түрде  құқыққа қайшы   әрекеттерді   тоқтату (кесу)  және  олардың  зиянды салдарларын  жою  кезінде  қолданылады.  Бұл шаралар да  кінәлі  тұлғаларды  жауапкершілікке   тартуды қамтамасыз етеді  және  полиция органдары, мемлекеттік инспекторлар және кейбір жағдайларда  халық бақылаушылары (народные дружинники)  қолданады. Әкімшілік  бұлтартпау шараларына  мыналарды жатқызуға  болады:

-  әкімшілік  ұстау, яғни  тұлғаның физикалық  бостандығын   қысқа уақыт ішінде шектеу. әкімшілік құқық                                   бұзушылықтарды  тоқтату,  хаттама толтыру,  әкімшілік істерді  өз уақытында  қарауды қамтамасыз ету мақсатында   қолданылады. Бұл шараны  көбінесе  полиция қызметкерлері  қолданады;

-  кәсіпорындардың  жұмыстарын тоқтату, мысалы,  еңбекті  қорғау ережелерін, техника қауіпсіздігі   мен  өрт қауіпсіздігі ережелерін бұзған жағдайда;

-    техникалық жағдайы  қауіпсіз  жол қозғалысына  қауіп төндіретін жағдайда ақауы бар автокөліктерді пайдалануға тиым салу;

-   егерде оларды иемденуге  рұқсаты болмаса, қандайда болмасын  ережелерді  бұзушы тұлғалардан  мүліктерін  алу (суық қаруды, мөрлерді, штамптарды);

-   қалпына келтіру   сипатындағы  мәжбүрлеу шаралары (мысалы, өз бетімен тұрғызған  құрылыстарды  бұзу,  өз бетімен тұрғын үйге  кіріп алғандарды   әкімшілік  шығару);

-   полиция қызметкерлерінің   қаруды қолдануы, мысалы,  шабуылдан  азаматтарды  қорғауда,  кепілге алғандарды  босатқанда,  полиция  қызметкерлеріне  шабуыл   көрсеткенде;

- қоғамдық  тәртіпті  әдейі  бұзушыларға  самбоның, еркін күрестің, әскери күрес әдістерін қолдану, рәзіңке таяқшаларды пайдалану, кісен салу арқылы  тікелей физикалық ықпал ету;

-  өкілетті   органдардың   (лауазымды  тұлғалардың)   қоғамға жат  қылықтарды  тоқтату  талабы.

Әкімшілік  — ескерту   шаралары  да (құқық  бұзушылықтардың алдын алу), сондай  — ақ  әкімшілік  бұлтартпау  шаралары да  (жасалынып жатқан құқық бұзушылықтарды  тоқтату),  ереже  бойынша,   кінәлі  тұлғаларды  олардың  құқық  бұзушылық   жасағаны үшін  жазалауға  дейін  қолданылады, яғни  әкімшілік  жауапкершілік шараларын қолданудың алғы шарты болып табылады. Іс жүргізуді қамтамасыз ету шаралары, мысалы, жеке басын тінту, қарау, тексеру, заттарды тінту, тексеру, қарау, заттар  мен   құжаттарды  алу, әкімшілік істерді  шешу   тәртібі  заңдылықты  нығайтуға  ықпал  етеді,  заңнамада  белгіленген шектерде және тәртіпте  қарастырылған  жағдайда  ғана  қолданылады.

3) Әкімшілік  жазалау шаралары, мысалы,  айыппұл салу,  тәркілеу,  әкімшілік қамау -  заңды  жауапкершілік  шараларын   білдіреді   және    нақты  құқық  бұзушылықтарды  істегенде  қолданылады. Әкімшілік  мәжбүрлеу  шараларының  бұл  тобы  әкімшілік  құқық  бұзушылық  жасаған  тұлғаны  заңдылықты  сақтау,  адамзат тұрмыс – тіршілігінің  ережелерін құрметтеу  және    құқық бұзушылардың өзерін, сондай-ақ басқа да  тұлғалардың  жаңа құқық бұзушылықтарды жасамауларын ескерту  рухында   тәрбиелеу мақсатында қолданылады.

Әкімшілік -құқықтық режимдер

Құқықтық реттеу ондағы жеке, топтық, мемлекет және қоғам мүдделерінің тұрақты теңдігін қамтамасыз ететін (міндетті нормативті және әкімшілік ұйғарымдар, құқықтық реттеу типтері), сондай-ақ жеке адамның  мүдделерінің  өзіндік  ерекшеліктерін, сақтау және есепке алынуын және жеке мен  жалпылық көлемдерін қамтамасыз ету құралдарының болуын қамтамасыз етеді. Белгілі бір объектке, қызметтің белгілі бір бөлігіне қатысты жеке адамның, мемлекеттің, қоғамның мүдделерін қамтамасыз ететін, осы қызмет бөлігіндегі заңды реттеу ерекшелігін айқындауға көмектесетін құралдардың бірі құқықтық режим.  «Құқықтық  режим»  құқықтық реттеудің қатаңдығы деңгейін, белгілі бір шектеулер мен жеңілдіктердің болуын, субъектілердің белсенділігіннің рұқсат етілген деңгейінің олардың құқықтық дербестігінің  шектерін  білдіреді [С.С.Алексеев. Общие дозволения и общие запреты в Советском праве. -М.: юридическая литература, 1989. - с. 186]. Әрбір құқықтық режим  шегінде  әрқашанда барлық құқықтық  реттеу тәсілдері (позитивті міндеттеу, рұқсат берушіліктер, тиым салушылықтар)   қатысады, бірақ әрбір режимде  осы тәсілдердің  біреуі жетекші болып қатысуы, соның ерекшелігін айқындайды, оның «түр-келбетін» анықтайды.

Әкімшілік — құқықтық режим  — бұл реттеудің әкімшілік  — құқықтық құралдарын нақтылы үйлесуі, орталықтандыру тәртібінде, құқықтық қатынас субъектілері өзінің мәртебесі бойынша заңды тұрғыдағы позицияда болатындығы көрінетін құқықтық ықпал етудің императивті тәсілі [Бахрах Д.И. Административное право. -М.: БЕК, 1993- 280с.]. Тараптардың теңсіздігінің мәні — мемлекеттік басқару органдарының қызметіндегі ерекшелік: қолданыстағы құқықтық ұғарымдарына сәйкес азаматтар  өкілетті басқару органдарына келуі тиіс, не болмаса олардың субъективті құқықтарын жүзеге асырудың басқа жолы жоқ.

Құқықтық режимдерді 2 топқа бөлуге болады: жалпы және туынды.

Жалпы режимдерге құқық салаларының  құқықтық режимдері жатады. Құқық салаларының құқықтық режимі — бұл зерттеудің заңды құралдарының жиынтығы — салалық құқықтық ықпал ету әдістерімекн туындаған және нақты құқық саласының өзіне тән қағидаларына негізделген салалық заңды құрал. Жалпы алғанда, салалық режимдердің ерекше реттеушілік бағыттарындағы нақты бір құқық салаларымен реттелетін қоғамдық қатынастардағы қосалқы режимдерді құру негізі болып табылады.