Сырдария және Жетісу облыстарының Қазақстанға қосылуының тарихи жағдайыс

Әсіресе ескі Ташкент пен Шымкентте  және т.б. қалаларда өзбектердің  бір тобының қала тұрғындары ретінде  қала халқы есебіне де, қалада тұрып  жатып-ақ егіншілікпен айналысуына  байланысты село халқының да есебіне кіріп кеткендігін ескеруді тағы да алға тартты.

Бұрын бөлінудің негізіне төменгі  әкімшілік бірлігі ретінде болыстықты алу қажет деп саналса, енді даулы  жағдайларда ауыл аумағын алуға  болатындығы айтылды. Әр болыста  орта есеппен 10-12 ауыл барын ескергенде бұлай ету дауларды шешуді жеңілдетер еді.

Осы айтылған принциптерге орай Орта Азиядағы Қазақ республикасының  шекарасы мына түрде белгіленеді:

1. Каспий теңізі жағалауындағы Қазақ АКСР-ы мен Түркімен республикасы арасындағы шекара ретінде қазіргі Қазақ АКСР мен Түркістан АКСР-ы арасындағы шекара қалады. Даулы болатын шекаралық сызықтар мен құдықтар мәселесі кейіннен республикалар арасындағы келісім комиссиясы арқылы шешіледі;

2. Онан әрі Хорезм республикасының қазақ-қарақалпақ ауданы басталады, ол туралы мына жағдайды атап көрсеткен жөн; Хорезм республикасының Қоңырат-Ходжейлі ауданы мен Амудария облысын қазақтар мен оған туыстас қарақалпақтар мекендейтін бір аудан деп қарастыру қажет. Сондықтан да бұл екеуі де толығымен Қазақ АКСР-на қосылуға тиіс;

3.  Осы жылдың сәуірінде Хорезм ОАХ-нің пленумы Хорезм республикасында үш автономиялы: Түркімен, Қазақ-қарақалпақ және Өзбек облыстарын құру туралы шешім қабылдады. Олардың шекарасын белгілейтін комиссия құрылды. Кейіннен комиссия жұмысын Хорезм ОАК-нің төралқасы бекітті. Қазақ-қарақалпақ облысының шекарасы былай белгіленді: оңтүстік шекара (Ханяб) магистралды арығы арқылы өтіп, көне Үргенішке дейін созылады. Батысында Үргенішке сәл жетпей солтүстік-батыс бағытқа қарай жүріп отырып Бөтентау қыратына дейін созылады.  Солтүстік шекарасы Арал теңізі болып табылады.  Бұл облыстың негізгі қалалары Ходжелі, Қоңырат. алқының негізі қарақалпақтар мен қазақтар. Бұл өлке Шымбай уезімен және Қазақ АКСР-ның Адай уезімен тығыз байланысты. Адайлар Қоңырат қаласына дейін көшіп-қонып жүреді. Хорезм жөнінде статистикалық мәліметтердің жоқтығынан қандайда бір сандарды келтіру қиын. Халқының құрамына қарап Қоңырат-Ходжелі ауданы Қазақ АКСР-на кіруі тиіс. Ол Адай, Шалқар және Ойыл уездерімен бірыңғай экономикалық ауданды құрайды.

2. Амудария облысы. Қоныс аудару басқармасының 1915 жылғы мәліметі бойынша  мұнда  мынадай шаруашылықтар бар: қарақалпақтар —15268 адам, яғни 45.5%, қазақтар — 8227 адам, яғни 24.6%, өзбектер — 7241 адам, яғни 21.6%, түркімендер -2134-6.4%   құрайды.   1920   жылы   Орталық   статистика басқармасының мәліметі бойынша облыста қарақалпақтар — 62776 адам немесе 39%, қазақтар — 35568 немесе 22%, өзбектер — 48782 немесе 30%   болған. Бұған негізінен қазақтар тұратын Тамды ауданының мәліметтері кірмей қалған. Осы үш ұлт облыста араласып тұрады. Өзбектер басым болатын бірде-бір болыс жоқ.

Қоныс аудару басқармасының (1915 жыл) мәліметі бойынша қазақтар-қарақалпақтар 70%, өзбектер 21.6% құраған. 1920 жылғы толық  емес мәліметтер бойынша қазақ-қарақалпақтар  — 61%, өзбектер — 30% болды.

Халықтың қым-қиғаш араласып кетуіне  байланысты өзбектерді өз алдына бөлу мүмкін емес. Мұндағы өзбектердің  тұрмысы да қазақтарға тым жақын.

Қазақ аумақтық қосалқы комиссиясы Амудария облысының және Шымбай, Ходжелі аудандарын жоғарыдағы негіздерге орай Қазақ республикасына қосуды талап етті. Осылайша Қазақ республикасы шекарасы Бөтентау қыратынан оңтүстік-шығыста көне Үргенішті жанап өтіп, Ханяб бас (магистралды) арығы арқылы Амударияға шығады, одан әрі Амударияны жағалап отырып Бұқара республикасына тіреледі.

3. Одан арғы шекара қазіргі Амудария облысы мен Бұқар республикасы шекарасы арқылы жүреді.

Қазақ аумақтық қосалқы комиссиясы Бұқар республикасындағы қазақтар үшін Өзбек республикасы құрамындағы Қазақ автономиялы облысын құру туралы талап қойды. Ол облысқа қазақтар тұратын Кермене және Нұрата уәлаяттары толығымен және Бұқар уәлаятының Аютерек туманы және Орта шөл ауданы кіруі тиіс. Облыс орталығы ретінде Кермене қаласы ұсынылды.

Осы өңірде Қазақ АКСР-ның мемлекеттік  шекарасы Бұқар республикасы шекарасы арқылы Нұрата тауларының қыраттарымен Жизаққа 15 км қалғанда Жетімтауға бұрылады да, бұрынғы Үштөбе почта станциясы арқылы Ломакино деп аталатын темір жол станциясына жетеді. Одан темір жол арқылы Хилькова станциясына тіреледі. Одан әрі Голодностеп каналы арқылы жүріп отырып, Конногвардейск поселкісіне жетеді. Одан Сырдарияға келіп тіреледі де Ферғана облысының шекарасына ұштасады. Одан кейін шекара Шоугаз суайырымы арқылы жүреді.

Одан әрі Ташкент уезі басталады. Ташкент уезінің толығымен Қазақстанға қосылу қажеттігі жоғарыда егжей-тегжейлі айтылды. Осы жерде Ташкент уезінің халқы туралы да айта кеткен жөн. Ташкент уезінің 1911 және 1920 жылдардағы халқының саны туралы салыстырмалы деректер төмендегідей:

1911 жыл                                                       1920 жыл

қазақтар 233583 - 61%                           230316 - 56,7%

өзбектер 118974 - 31%                          101845 - 25%

құрамалар 19236 - 5%                            47433 - 16,5%

тәжіктер —                                               9765 — 2%

басқалар 10410 - 3%                                17087 - 4,2%

қорытынды 326488                                  351131

Ташкент уезін екі шаруашылық ауданға бөлуге болады. Біріншісі —  Шыршық-Келес ауданы, ол су пайдалануы жағынан біртұтас жүйені құрайды.

Екіншісі — Ангрен өзені бойындағы болыстар құрайды. Шыршық-Келес ауданындағы болыстардың ұлттық құрамы 1914 жылғы дерек бойынша мынадай болды:

Осы 15 болыстың әрқайсысы жөнінде 1920 жылғы санақ бойынша қайта анықталған деректерде қазақтардың жалпы саны кеміген. Керісінше өзбектердің саны шамалы өскен. 1920 жылғы санақ бойынша қазақтар 154602 немесе 68% болып 8%-ке төмендеді. Өзбектер 57864 адам болып, 0.4%-ке өсті.

Ташкент уезінің Ангрен ауданы аймағындағы 8 болыста 1911 жылғы мәліметтер бойынша қазақтар 1722 адам немесе 3% болса, өзбектер 37088 адам немесе 62% құрады. Бірақ мұнда құрамалар 19236 адамды немесе 32% құрады.

Ал 1920 жылғы мәліметтер бойынша  осы аймақта қазақтар 4153 немесе 6%-ке өсті, өзбектер 15867 болып, 62%-тен 25%-ке төмендеді, ал құрамалар 46536 адам болып 32%-ен 69%-ке көтерілді.

Құраманы қазақтың құрамдас бөлігі деп есептеген Қазақстан жағы осылай Ташкент уезін толығымен  Қазақстанға кіруі қажет деп  санады.

Осылайша Қазақстан шекарасы Ташкент уезінің оңтүстік шекаралары арқылы өтуі тиіс болды. Одан шекара Шымкент және Әулиеата уездерінің шекарасы арқылы өтеді. Әулиеата уезі арқылы Қазақстан шекарасы Қырғыз автономиялы облысымен шектеседі. Майдантал асуы арқылы Көксу және Арабек суайырымдары арқылы жүреді. Одан әрі Аса, Пригородное және Горное аудандары арқылы Жайлықан, Үшқорған болыстықтарын басып өтіп, Талас өзенін бойлап Покровск поселкесіне қарай оңтүстікке бұрылады. Одан шығысқа бұрылып Алмалы өзенін бойлап Қандыжайлау өзеніне өтеді. Соңғы өзенді бойлап оңтүстік-шығысқа Александровск шыңына жетеді. Одан әрі Аспара өзенінің басынан Құмбел асуы арқылы солтүстікке бағыт алады. Бештамақ жолы арқылы Тоқташ өзеніне жетеді. Осы өзенді бойлап Қарабалта өзеніне жетеді. Осы өзеннің жоғарғы жағына қарай жүріп Степное селосына жетіп, оның солтүстігін орап, Шу өзені бойындағы Ескі Шу және Жаңа Шу болыстарына шығады. Осы жерден Шу өзенін жоғарылап оңтүстік- шығысына қарай Қыр жолы деп аталатын жолға жетеді. Осыдан Пішпек және Алматы уездерінің шекарасына өтеді. Одан әрі Қаракөл және Алматы уездерінің шекарасымен жүріп Ірісу өзенінің басына жетіп, одан кейін Қарасу өзенін жоғарылап, Тұрық өзеніне шығады. Тұрық өзенінің ағысымен Безимяный асуына жетеді. Одан әрі биіктікпен жүріп отырып Қақпақ асуы арқылы Теріскей Алатауға өтеді. Одан Жаркент және Қаракөл уездері арқылы Қытай шекарасына тіреледі.

Бұл шекара жобасы аз ғана өзгерістермен  межелеу жөніндегі Орталық комиссияда бекітілді. Шекара бөлу оңайға түспеді. Оны анықтау барысында қым-қиғаш тартыстар мен даулар да болып жатты.

Осы тартыстың бірін анық көрсететін құжат Аумақтық комиссия мүшелерінің бір тобының Өзбекстан жағының әрекетіне наразылығы. Наразылық РК(б)П ОК-нің Орта Азия бюросына жазылған. Оның көшірмесі РК(б)П ОК-нің хатшысы, Аумақтық комиссияның төрағасы И.Зеленскийге берілген.

Аумақтық комиссияға наразылықты Түркімен, Қазақ республикасы және Қырғыз автономиялы облысының өкілдері жазған. Наразылық Аумақтық комиссияның Ташкент уезінің Шыназ болысының және Мырзашөл уезінің Голодностеп каналы маңындағы суармалы ауданының қай мемлекетке тиесілігі туралы қаулысының күшін жою мәселесіне арналған.

Наразылықта біріншіден, Орта Азия бюросының шешімімен құрылған аумақтық жағынан межеленетін әр бір халықтан үштен мүше ену керек болса, өзбектерден алты мүше кіріп кеткен. Қазақ республикасының екі қазақ өкілі Ташкент қаласында тұратын екі европалық адамдармен ауыстырылған, мұның өзі Ташкенттің тағдырының алдын ала шешіліп, оның Өзбекстанға өтіп кетуіне әсер еткенін жазды.

Қалыптасқан жағдайға байланысты деп  көрсетілді құжатта Аумақтық комиссияда өзбектер көпшілік орынға ие болды.

Наразылыққа қол қоюшылар РК(б)П ОК Орта Азия Бюросы Аумақтық комиссияның жұмысына тоқтала келіп, аумақтық мәселеге байланысты қандайда бір жақты ұсынысты ұлттық межелеудің принципіне қарап қана емес, экономикалық мақсаттылыққа, межеленетін аудандардың шаруашылық байланыстарына да қарап, екі жақтың да дәлелдерін толық тыңдап, оларды таразылап барып шешуі керектігін айтты. Шыназ болысында қазақтардың басымдығы дәлелденіп комиссияның көпшілік даусымен ол Қазақ республикасына берілсін деп шешілген болатын.

Голодностеп каналын Қазақ АКСР-не беру мәселесінде де Аумақтық комиссия ұлттық және экономикалық мақсаттылық принципін басшылыққа алған болатын. Бұл ауданда 1920 жылғы мәлімет бойынша 32% қазақтар, 18% өзбектер тұратын. Бұл ауданның комиссияда алдын ала Қазақстанға тиесілі екендігі шешілгенімен, олар Аумақтық комиссиядағы өзбектердің наразылығына байланысты Өзбекстанға өтіп кетті.

Наразылықта Аумақтық комиссия тарапынан  оның жұмыс принциптерінің өрескел бұзылып отырғандығы ғана емес, ұлттық межелеу принципінің де бұзылып отырғандығы көрсетілді.

Аумақтық комиссия тарапынан өзбектердің  талаптары ғана қолдау тауып отыр. Осыған орай наразылық білдірушілер Орта Азия бюросынан Аумақтық комиссияның Ташкент уезінің Шыназ болысы мен Мырзашөл уезінің Голодностеп каналы бойындағы суармалы жерлерді Өзбекстанға беру туралы Қазақстанның мүддесіне қайшы келетін шешімінің күшін жоюды сұрады. Бұл наразылық 1924 жылы 8 қыркүйекте Ташкентте жазылған. Оған С.Қожанов, Қ.Атабаев, Сахат-Мұратов, Құдайқұлов, И.Айтақов, Ж.Абдрахманов, Зулфибаев, С.Есқараев және Әлібеков қол қойды. Барлығы 9 адам. Олар үш халықтың (қазақ, түрікмен, қырғыз) Аумақтық комиссиядағы үш-үштен өкілдері болатын.

Бірақ осындай жоғары деңгейде жазылған наразылықтың өзі созылып барып қанағаттандырылмады. Қазақстанға тиесілі болған Шыназ болысы мен Голодностеп каналы ауданы Өзбекстан жағында қалып қойды.

Қазақтарды жаппай өзбек етіп жазу практикасы тоқтамаған соң, Аумақтық комиссияның қазақ ұлтынан тұратын мүшелері өздерінің ерекше пікірін де жазып берді. Бұл ерекше пікір РК(б)П ОК-нің Аумақтық комиссиясының хаттамасының "2 л "А" тармағына жазылды. Аумақтық комиссияның өзі қазақтардың ұлттық құрамы әдейі төмендетіліп жіберген болыстықтарды тексермей немесе әдейі Өзбекстанға қосу туралы шешімдер шығарып отырды. Осыған қарсы Аумақтық комиссия мүшелері М.Меңдешев, С.Қожанов, С.Есқараев, Ғ. Әлібеков, А.Серғазиевтер қол қойған ерекше пікірдің мазмұны мынандай болды:

"Принципті тұрғыдан қате, ал практикалық тұрғыдан жол беруге болмайтын, қазақтар деп тек көшпенділерді есептейтін, отырықшы және егінші қазақтарды өзбектерге санайтын және межелеу практикасында басшылыққа алынатын тенденция қалыптасты;

Құрамалар (сарттанған және отырықшыланған қазақтар) жөнінде, оларды сөзсіз Өзбек республикасына жібергенде осылай болды;

Шыршық уезінің таза қазақтар тұратын болыстықтарын Өзбекстанға қосып жібергенде де осылай болды.

Отырықшы қазақтар мекендейтін осы болыстарды (Қытайтөбе, Жалаутөбе, Ғайбаты, Оспаната және Майдантау) Өзбек республикасына қосып жіберуді дұрыс емес деп санаймыз.

Аумақтық комиссияның бір жақты  шешімімен ұлттық-мемлекеттік межелеудің принципі түбірінен өзгереді, себебі осы актімен қазақтардың неғұрлым мәдениетті және экономикалық жағынан тұрақты бөлігі Ташкент уезіндегі басқа қазақтардан жөнсіз бөлініп қалған. Әлі ұлттық, тұрғыдан қалыптасу барысында тұрған, тұрақсыз шарушылық жағдайындағы қазақтардың өзінің аса маңызды отырықшы бөлігін жоғалтуы, олардың мықты мемлекет орталығын құруына және болашақ дамуына үлкен кедергі келтіру. Оның үстіне Шыршық ауданы көршілес қазақ аудандарымен туысқандық қатынастарымен де терең байланыста, олар бір-біріне шаруашылық байланыстары арқылы тәуелді. Қазіргі кезде комиссия шешімімен осы екі аудан қазақтары межелену кезінде негізсіз бөлініп қалды, олардың наразылығын осымен байланысты түсіндіруге болады. Өзбекстанмен шекаралас жатқан Шыршық ауданындағы қазақтардың көптігі олардың ұлттық жағынан Қазақстанмен байланыстылығын комиссия мүлде ескергісі келмеген.

Комиссия өз шешімін суландыру  мәселесін алға тартып негіздемек болуы да көңілге қонбайды, себебі бұл аудан басқа аудандарға қарағанда Шыршықтың бас (магистралды) арықтары арқылы суландырылып келеді.

Егер бұл аудан бүкіл Ташкент уезіндегі бай әрі әл-ауқатты аудан болса, онда оның болашақ Қазақстан мемлекеті үшін маңызы да үлкен. Онда тұратын қазақтардың мүддесін аудан бұл байлығы Өзбекстанға керек еді деп жөнсіз аяққа таптауға болмас.