Рим құқығы пәнін ЖОО міндетті курс ретінде оқытудың маңызы

1 - аса ауыр қылмыс жасау

2 - жолдастарды жалпы істерде алдау

3 - келісімдерді орындамау

4 - жаман кәсіппен байланысу (жезөкшелік, жеңгетайлық)

5 - әйелдердің арамдығы (мәселен құеуы қайтқаннан бір жыл шыдамай байға тиію)

6 таразы өлшемдерін бұзу, әлде онымен алдау.

Арам, infamia болған адамдарға бірнеше тек қоюлатып, жаза берілетін. Оларға үйленуге (әсіресе азат тұрған азаматшаларға), жолдастар қорына кіруге, сонша айтақ болуға тыйым салынған. Infamiara жақын Turpido деген жағдай болған. Turpis - ұятсыз, масқара мінез мағынада. Кейбір кәсіпкер ұятсыз болып есептелген. Мәселен цирк артистері, клоундар тіпті делінген. Осындай кәсіпкерлермен Рум азаматтары бір іс келісімдерді бекіткен жоқ. Олардан аулақ жүрген. Ал патрицийлер (ақсүйектер) одан әрі кәсіп жұмыста қалай болса да ұят іске санайтын. Жұмысты құл істеу керек делінген.

3 Латиндермен перегриндердің құқықтық жағдайы. Алдымызда айтқандағындай, Рум мемлекеті алдында бір қалада ғaнa болған. Қалалықтар өздерін Квириттер ден атаған. Тарих бойынша кварит деген бір тайнаның атағы. Ал Рум қаланын жақында Лациум деген ел болған (Latium). Сол Лациум тұрғындарды латини (Latini) атанған. Румдықтарға бұлар ең жақын ру-тайпа болатын. Кейде оларды Latini veteres ежелгі латиндер деп атаған. Бірақ, Рум қаласында латиндер румда тұрған азаматтарға тең, бірдей болған жоқ. Әсіресе құқықтық жағдайда. jus conubii (неке құқьнғы), jus commerccii (сатып aлy, сатып беру құқығы) латиндерге берілген. Ал jns militarii (әскери құқығы), jus suffragii (сайлау құқығы),jus honorum (қызмет құқығы) олардың қолына жсткен жоқ. Ежелгі латиндермен жақын екі латин азаматтарының түрлелі болған. Біреуі Latini colonarii - Лацумға жақын елдерінің тұрғындары. Екіншісі Latini Iuniani. Бұл атақ (ру емес) Lex Jnium Norbanum - Юний Норбаннын заңынан шыққан. Сол заң бойынша құлдықтан шыққан адамдарға латин азаматтығы берілген. Кейбір Рум азаматтары өзінің ерігімен азаматтықтан шығатын. (Қалада тұрғысы келмесе, елді жерге ие болғысы келсе). Сол бұрынғы Рум азаматтарына Latini Juniani атақ берілген. Latini Juniani екі құқыққа ие болмаған. Ол өсиетті қалдыру (testamento factio activa) және өсиет бойынша мұрагерлікті алу (testamento factio passiva). Бұларға румдықтар бір мақал шығарған: «Өмірде ерік сүреді, қайтқанда құл сияқты өледі». Қалай болса латиндерден латин тілі қалды. Бұл тіл алдымен күллі Италияға одан кейін Жерорта Теңіздің жағалауына, сонымен бүкіл Еуропаға тараған.

Перегриндер (шетелдіктер) латиндер сияқты құқықтарымен пайдаланған. Бірақ әрбір халық  өзінің құқығына ие болған. Рум азаматы  құқықтары бұларға тиген жоқ. Содан соң олар сонда ешбір заң қорғаумен пайдаланған жоқ. jus conubii мен jus commercii бұларға тыйым болған.

Бірте-бірте  рум мемлекеті өзінің тұрғындарына латиндер мен перегриндерге кейбір құқықтарын бере бастады. Алдымен латиндердің жеке адамдарға мемлекетке аса құрмет жасаса. Одан кейін жеке елдерге, мәселен Грецияға ерік, Ад б. ж. 212 ж император Каракалла күллі латиндер мен перегриндерге Рум азаматтарының толық құқықтарын сыйлаған.

Осы сыйлықтың бір құны болған. Өйткені, латин немесе перегрин Рум азаматтарымен бірдей болса ол әскерлікке және салық төлеуге міндеттерді өз мойына салады екен. Осы заңмен Қаракалла мемлекетінің қазынасын да әскери санаттығын толтырған.

 

4 сұрақ. Құлдар және либертиндердің құқық жағдайы.

Тарих бойынша Рум империя болып көп елдерді бастырып, соғысқа қатысқан әскерлерді тұтқынға алып, оларды құлдыққа айналдырған. Құл иелену рум мемлекетінің экономикасының негізі болатын. Алдымен құлдар (servi) адамдардың арасында есептелген жоқ. Мал мен бірге зат (res) сияқты саналған. Сондықтан құлдардың ешбір құқықтық жағдайы болмаған (Бұны баяғы Петелийдің заңы бекіткен). Одан әрі заттарды айтқанда аспаптардың арасында үш түрін айырған: Сөзсіз аспатттар, маңырауған аспаптар (мал), сөйлейтін аспаптар (құлдар). Құлды сатуға, айырбастауға, ұруға, өлтіруге де болатын.

Құлдар  Рум мемлекетінің экономикалық негізі болатын. Нағыз ақсүйектер (патрицийлер, одан кейін плейбейдер де) ешбір жүмыс істеген жоқ. Күллі кәсіптер құлдардың міндеттерінде болатын. Әр ие құлдар осыған үндемей жүрген жоқ. Тарих бойынша Румда бірнеше құлдардың көтерілістері болған. Бара-бара румдықтар бірте-бірте құлдарға ерік беріп тұрған. Кейбір құқықтар құлдарға да берілетін болды. Алдымен, әрине, бұл коммерцияның құқықтары болатын. Бұған бір себеп болатын. Румдықтар өздері жұмыс істемей, өзінің шаруашылықтарын реттеуге, меңгеруге беретін. Реттеушілер немесе басқарушылар да ең сенімді құлдардан шығатын. Мәселен, Рум азаматы құлға басқару үшін жер немеее мал берсе сол жердегі малды peculiuium деп атаған. Peculium - pec (мал) сөзден шықты. Сонымен peculiuium малдық дейтін, бірақ бұл ұғым малдан жерге де таралған. Құл пекулийі емені ерушісі болса оған, әрине бірнеше сатып алу, сатып беру құқықтары керек еді. Сол үшін ондай құқықтар құлдарға да берілетін. Бірақ сатып aлғaн мүлігі құлдың иесіне тиетін. Осындай сатып алу, сатып беру келісімдерде құл иесіне пайда шығарса ол әрине иесінің мүлігіне қосылатын. Ал құл осындай келісімдермен зиян шығарса, оның жазасы құлдың мойнына ілінетін. Пекулийді Рум азаматы өзінің бағынышты ұлдарға беретін. Бұны басқа сұрақтан көреміз.

Сонымен ең сенімді құлдар пекулий бойынша иесіне көп пайда жасаса, иесі сол құлды өзіне жақындатқан. Бара-бара сондай құлдарды иесі босатуға да болатын. Құлдарды бостандыққа жіберу тек бірнеше заңды тәсілдер бойынша болатын:

1) сот бойынша

2) өсиет бойынша

3) цензге (тізіміге) қосып

4) тағы басқа .

Заңды тәсілдер тағы бір неше заңға сәйкес емес тәсілдер осындай:

1) Иесі құлды бостандыққа шығару туралы өзінің жолдастарына тура айтса

2) Құлғa apналған хатпен жазса

3) Құлды өзінің дастарының біріне отырғызса

4) Тағы басқалар

 

Бостандыққа шыққан құлды Libertini делінген (Liberti бостандық деген сөзден).

Заң бойынша либерин ерікті азаматтармен бірге есептелген. Бірақ «құл» деген таңбасы өмір бойы либертини мойында тұрған.

Бұрынғы құлдың иесі patronum патрон делінген. Либертин өзінің патронына өмір бойы құрмет келтіруге міндеттелген. Бостандыққа шыққанда либертин ерекше ант беретін. Сол ант бойынша либертин патронға бөтен талап беруге болмайтын. Ешбір жаман сөз, жаман ой patronға тигізбейтін. Ал либеріин patronғa бір арамдық жасаса құқық бойынша сол либертинді құлдыққа айналдыратын мүмкіндік болған.

Әрине, бұрынғы құл еріктерге азаматшаларға  үйленуіне рұқсат берілмеген. Тек қана өзіндей либертиндермен некелесуге болатын. Либертин кейбір қызметтерге сайлануға құқыққа пайдаланылған. Сайлайтын да құқық болатын. Бірақ, сенатор, консул тағы бірнеше биік қызмет орындарға либертиндердің қолы жеткен жоқ. Ал әскер болып, соғысқа бару үшін, салықтарды төлеу үшін құқықтары либертиндерге әрине тараған. Либертинден тұған балаларда либертин атауын мұрасына алатын. Бірақ, бірнеше ұрпақ мүшелерден либертиндер ерікпен тұған азаматтарға қосылағын.

5. сұрақ.  Колондардан құқықтың жағдайы.

Колондарды  бізге жақын ұғымда диқандар деп  айтуға болады. Колондар - ерікті азаматтар  болып, бірақ та құқықтық жағдайда Рум  азаматтарымен сәйкес болмаған. Олардың  құқықтық жағдайы жер иелеріне өте байланысты болған. Жерге ие болмай, колондар жерді жалдап алатын. Ал жалдайтын құны тым қымбат болған. Содан соң, колондар өмір бойы қарайдан шыққан жоқ. Рум колондарының жағдайы орыстардың крепостік диқандарға (крепостные крестьяне) сәйкес болған. Астық өсіріп, колондар өнімдеп көбін жер иесіне беретін. Құл болмай колон құл сияқты болатын.

Бірақ jus conubii,jus commercii бұларғa тараған. Әскерге де баратын (jus militarii). Jus suffragii, jus honorum бұларға тыйым болған жоқ, бірақ оларды пайдалануға мүмкіндік болған жоқ. Өйткені колондар жеріне өте байланысты болатын. Мұрагерлік құқықтар (testamento factio activa, tesamento factio passiva) болған, бірақта колондарда eшбір мұраға жарайтын мүлік болған жоқ.

Колондардың заманын  колонат деген.

Тарих бойынша колонат феодал экономикасының тамыры, қайнар көзі болып шықты. Сол  кезде құл иелену экономикасы  жойылуға қарайтын.

Құлдар  жұмысты бағынып істеген, содан  соң еңбек өнімділігі биік емес болған. Одан кейін құлдарды қалай болса  да тамаққа тойдыру, киіндіру керек еді. Ал колондар тамағын, киімін өздері тапқан, жұмысты құлдардан жақсы істеген. Өйткені еңбек пайдасы оларға да көп тиген. Осындай экономикалық жағдай құл иелену экономикасын, онымен бірге құл иелену мемлекеті бірте-бірте жойылған. Құл иелену қоғамдық құрылыстың орнына феодал қоғамдық құрылыс келген.

 

.

 

6 сұрақ.  Заңды тұлғалар.

Алдымен айтылған Рум азаматтары, латиндер, перегриндер, тағы басқалар жеке тұлғалар болған. Ал бірнеше азаматтар кәсіп  бойынша бірге қосылса әлде бір  іске берілсе бұны қазіргі заманымызда біз заңды тұлға дейміз. Осындай тұлға басқа заңды тұлғамен коммерциялық, құқықтық қатыныстарға бір аттан шығады. Бірақ Рум заманында заңды тұлға деген құқықтық ұғым болған жоқ. Бірақ бірнеше түрлі заңды тұлғаға сәйкес азаматтардың қоғамы болған. Мәселен ерлердің, етікшілердің, тағы басқа кәсіптік қоғамдары. Одан келіп діни қоғамдар. Осындай қоғамдар мүлікті бірге ұстаған. Мүліктің иесі жеке тұлға емес, қоғам болған. Қоғамдық мүлік заңды тұлғаның негізгі болып шықты. Ежелгі Румда қоғамдық мүлігімен қосылған кәсіптер және діни қоғамдар екі түрлі болатын. Біріншісі - корпорация (corporatio), екіншісі - муниципия (municipio).

 

Ad Patries - Аталарымыздан шықты (Латын мақалы.)

4 ТАРАУ. Рум құқығыңдағы  отбасы және неке туралы ұғым.

4.1. Рум құқығы  бойынша отбасының ұғымы.

4.2. Агнаттық  және когнаттық туысқандықтар.

4.3. Рум Неке  жағдайы.

4.4. Әке билігі.

4.1.Рум  құқығы бойынша отбасының ұғымы.

Тарих бойынша мемлекет пен құқықтан бұрын отбасы құрылған, содан соң отбасының мүшелерінің қатынастары алғашқы қауымдық құрылыспен басталады. Отбасының негізі үйдің иесі болатын. Латын тілінде отбасыны Familia деп атаған. Бірақ фамилияның ұғымы отбасының ұғымынан кеңдеу болатын. Өйткені, фамилияға отбасының басқа мүшелері де яғни, құлдар да, малдар да және басқа аспаптар да кірген.

Егер ер балалар  үйленіп, сол familia мен бірге тұрса, оның әйелі мен балалары бір әкесінің фамилиясына қарайтын. Содан соң, латын тілінің Familia деген сөзді тиянақты отбасы емес, оны қазақша «үй» деп аударсақ дұрыстау болады. Үйдің иесін румдықтар paterfamilias деген. Paterfamiliasтың ұғымы тек отбасы жағдайынан ғана емес, құқықтық жағдайынан да шығады. Paterfamilias рум азаматтарының ең толық құқықтарына ие болатын. Содан соң оны persona sui iuris деп атаған. Үйдің басқа мүшелері Pater familiasқa бағынышты болатын. Содан соң оларды persona apieni iupis деп атаған, apieni - бөтен деген сөз. Одан әрі ежелгі заманда үйдің іші бәрі де Paterfamiliasтың жеке меншігі, мүлігі болатын. Сол кезде әйелді баланы мал сиықты сатуға, айырбастауға, тіпті өлтіруге де үйдің иесіне заң бойынша рұқсат етілген. Бірақ бірте-бірте тарих бойынша үйдің мүшелерінің құқықтық жағдайы түзеле бастады. Әйелдерді, балаларды бірте-бірте адам қатарына қосатын болды, тек қана құлдарды есептемейтін.

Бірақ олай болса да Paterfamiliasтың әйелі persona in manum mariti (қол астындағы персона деп айтылады). Үйдің иесі өлсе де, үйдегі барлық мүшелері әйелі болса да, үлкен баласы болса да, ол үйленсе де рум азаматтарының толық құқығына ие болмаған. Ал Paterfamilias қайтыс болса, оның орны ер баласына қалатын, үлкен ұлы әкесінің орнына Paterfamilias болатын. Ал өлген кісінің зайыбы жесір ретінде сол баланың қол астында қалатын. Баласы оған қамқоршы болатын, бірақ та сол жесірді күйеуі өлген соң persona sui iuris деп атаған. Рум фамилияның ішінде баланың баласы, яғни немересі, өзінің әкесіне емес, pater familiasқa бағынатын. Ал келіндер де өзінің күйеуіне емес, оның әкесіне бағынышты болады. Рум фамилиясында қазақтың отбасысы сияқты күшік күйеулер де болатын. Олар да pater familiasқa бағынышты болатын. Сонымен, үйдің іші толық persona alieni juris болатын.  

4.2.Агнаттық  және когнаттық туысқандықтар.

Туысқан адамдардың құқықтық қатынастарын біз туысқандық дейміз. Қазіргі заманда туысқандықтың  бір ғана түрі бар деп есептейміз. Ал ежелгі Румда туысқандықтың екі түрі болатын. Оларды агнаттық және когнаттық туысқандықтар деп атайды. Агнаттық туысқандық рум фамилиядағы құқықтық жағдайда шықты, сол жағдай бойынша фамилияның үйінің ішінде тұрған жұрт бәрі де агнат туысқандаЀ дХп есептеген. Туған балалары келєндерімен, күшік күйеулерімен бірге одан әрі басқа отбасынан келген осы үйде тҡратын кісілер paperfamiliasқа агнаттар болып есептелген, ал осы үйден бір қыз Ђұрдысқа шықса, ол агнаттық туысқандықтан айырылатын( өйткені сол қыз өз әкесінің билігінен шығып, басқа үйдің иесінің қол астына баратын. Одан әрі кейбір ұлдарды басқа paterfamilias заң бойынша асырап алса, сондай ұлдар, туған әкесіне емес, асырап алған үй иесіне агнат туысы болып шығатын. Мұрагерлік құқық бойынша, қайтыс болған кісінің мүлігі, алдымен агнат туысқандар арасында таратылатын. Содан соң күйеуге шыққан қыздар және басқа біреу асырап алған ұлдар, күшік күйеулер өз әкесінің мұрасына тек қана екінші кезекпен қатынасатын.

Ал когнаттық туысқандық дегеніміз – бұл кәдімгі қан бойынша туысқандық болатын. Ежелгі рум фамилиясы агнат отбасы болатын, бірақ та бірте-бірте Paterfamilias билігінің күші әлсіреп қалып, ал үйдің мүшелерінің құқықтық жағдайының күші артқан.

Содан соң бірте-бірте  агнаттық туысқандықтың орнына когнаттық туысқандық келген. Мүлік қатынастары мұрагерлік құқығы агнат туысқандық бойынша емес, алдымен когнаттық қан бойынша, туысқандықпен жүргізілді. Ендігі мәселе үйден шыққан Paterfamiliasтың ұлы асырап алған үйде тұрған ұлынан әкесінің мұрасына алдымен шығатын.

4.3. Неке жағдайы.

Белгілі Рум  заңгері Модестин некеге осындай  құқықтық анықтама берген еді. Неке – күйеу мен зайыбының одағы, құдайдың және адамдардың құқығы бойынша өмірге берілген бірлігі. Осы анықтамасы орта ғасырларға да, біздің заманымызға да жеткен сонымен қатар кітаптарға, оқулықтарға енгізілген. Бірақ та ежелгі Румда некелік жағдайы ерлермен әйелдерге әрине бірдей болған жоқ.