Нацыянальна-дзяржаўнае будаўництва ў Савецкай Беларусі (1920 – 1927 гг.)

На далучаных тэрыторыях разгарнулася работа па ўліку нацыянальнага  складу насельніцтва. Аб памерах нацыянальнага  нігілізму, які ахапіў мясцовых жыхароў, сведчылі шматлікія факты, калі сяляне на пытанне аб нацыянальнасці катэгарычна  заяўлялі: "Мы не беларусы — мы тутэйшыя". Пасля ўдакладнення нацыянальнага  складу насельніцтва разглядалася перспектыва  адкрыцця школ. Іх беларусізацыя вялася паступова, пачынаючы з пачатковых класау. Да 1927 г. ва ўсіх школах выкладанне вялося на беларускай мове.

Пасля далучэння ў снежні 1926 г. яшчэ двух паветаў — Гомельскага  і Рэчыцкага ЦВК БССР прыняў пастанову "Аб парадку беларусізацыі ўстаноў  і арганізацый Гомельскай акругі" (лістапад 1927 г.). Прадугледжвалася перавесці ўсе адміністрацыйныя ўстановы на беларускую мову да 1 ліпеня 1929 г. Трохгадовы тэрмін быў вызначаны для беларусізацыі ўстаноў сацыяльнага выхавання, палітычнай і прафесіянальнай асветы. [12, с. 213]

Па меры асэнсавання складанасці  ажыццяўлення працэсаў нацыянальна-культурнага  дзяржаўныя ўлады пайшлі на тое, каб  ажыццяўляць супрацоўніцтва ў развіцці эканомікі, навукі, культуры Беларусі з інтэлігенцыяй, якая знаходзілася ў эміграцыі. Важную ролю ў гэтым  адыграла прынятая 11 ліпеня 1923 г. сумесная пастанова ЦВК СССР і ЦВК БССР аб абвяшчэнні амністыі для шэрагу катэгорый асоб:

1. Удзельнікам антысавецкіх  нацыянальных беларускіх аб'яднанняў  перыяду 1918, 1919 і 1920 гг., якія паходзяць  з працоўных.

2.  Усім беларускім  палітычным і культурным дзеячам,  былым удзельнікам беларускіх  нацыянальных антысавецкіх арганізацый,  членам так званых беларускіх  нацыянальных ўрадаў: Вялікай Беларускай Рады, Найвышэйшай Рады, урада БНР і інш., якія не прымалі актыўнага ўдзелу ў змаганні з савецкай уладай.

3.  Былым сябрам партыі  беларускіх эсэраў і іншых  партый, хто публічна аб'явіў аб  сваім выхадзе з партыі і  лаяльнасці да савецкай улады.

Яшчэ да выхаду гэтай пастановы  ў жніўні 1922 г. атрымаў дазвол вярнуцца на Бацькаўшчыну адзін з актыўных дзеячаў Беларускай Сацыялістычнай Грамады (БСГ) і ўрада БНР А.А.Смоліч (1891 - 1938). Спачатку ён ўзначальваў планава-эканамічны аддзел наркамата земляробства БССР, а з 1926 г. працаваў намеснікам старшыні Інстытута беларускай культуры. На гэтай пасадзе ён унес значны ўклад у развіццё айчыннай навукі.

У кастрычніку 1923 г. вярнуўся ў Мінск пісьменнік Максім Гарэцкі (1893 — 1939). Умовы для далейшага  вяртання на радзіму прадстаўнікоў  палітычнай эміграцыі стварылі рашэнні  Беларускай канферэнцыі дзеячаў  БНР (кастрычнік 1925 г.). Яна прыняла  рашэнне спыніць барацьбу супраць  савецкай улады, зыходзячы з таго факта, што БССР з'яўляецца адзіным  цэнтрам кансалідацыі беларускага  народа і адраджэння яго самабытнай культуры. Пайсці на такі рашучы крок маглі  толькі людзі, моцна адданыя высакародным нацыянальным ідэалам свайго народа. Адпаведныя пастановы бюро ЦК КП(б)Б  і ўрада рэспублікі, прынятыя пасля  канферэнцыі, дазволілі вярнуцца на Бацькаўшчыну як кіраўнікам, так і  радавым работнікам БНР, гарантуючы ім грамадзянскія правы. Ужо ў  канцы 1925 г. на працу ў Беларусь прыехалі больш 40 чалавек, сярод іх А. Цвікевіч (1888 — 1937), Л.3аяц (1890 - 1935), У.Пракулевіч (1887 - 1939) і інш.

У разгортванні працэсаў беларусізацыі  важная роля на лежала інтэлігенцыі. Яна  аддавала ўсе веды і сілы для таго, каб зрабіць свой народ адукаваным і культурным. Плённа працаваў у  гэтым накірунку Наркамат асветы, які ў снежні 1920 г. узначаліў адзін  з актыўнейшых прадстаўнікоў  нацыянальна-адраджэнчаскага руху У.М. Ігнатоўскі. Хутка наркамат пераўтварыўся  ў своеасаблівы штаб па кіраўніцтве  беларусізацыяй. Вакол яго гуртаваліся  такія патрыёты Бацькаўшчыны,як Я.Лёсік (1884 — 1940), С.Некрашэвіч, М.Грамыка і інш. Акрамя У.М. Ігнатоўскага сярод іх былі прадстаўнікі бальшавікоў Дз.Жылуновіч, А.Бурбіс (1885 — 1922), А.Баліцкі (1891 - 1937), П.Ільючонак (1891 - 1945) і інш. Яны былі людзьмі розных палітычных поглядаў, але ўсіх іх аб'ядноўвала жаданне прысвяціць свой талент і арганізацыйныя здольнасці справе развіцця беларускай культуры, служэння роднай Бацькаўшчыне. Пра такі тып беларускіх патрыётаў добра сказаў Я.Лёсік у 1922 г. на пахаванні А. Бурбіса: "Яны былі не толькі пісьменнікамі, паэтамі, не толькі вучонымі і грамадскімі дзеячамі, не толькі рэвалюцыянерамі-сацыялістамі і камуністамі, а былі яны яшчэ і беларусамі. Яны неслі на плячах сваіх падвойны крыж і гэтым другім крыжам была іх беларуская справа, нацыянальнае адраджэнне. [1, с. 432]

У жніўні 1926 г. у самы разгар беларусізацыі ЦК КП(б)Б пасылае  на месцы закрытае пісьмо, у якім ставіцца пытанне аб неабходнасці ўзмацнення кіруючай ролі партыі ў культурным будаўніцтве праз кожнага камуніста, і асабліва тых, дзейнасць якіх звязана  з культурнай сферай. Але адсунуць інтэлігенцыю ў бок з дарогі нацыянальна-культурнага  адраджэння не ўдавалася. Заставаўся адзіны выхад: сілай ўлады ўбіраць з  дарогі найбольш свядомых яе прадстаўнікоў. Таму XI з'езд КП(6)Б (лістапад 1927 г.) канстатуе аб тым, што нацыяналістычныя колы інтэлігенцыі падмяняюць пралетарскі змест культуры дробнабуржуазным, адыходзяць ад формулы "культура пралетарская па зместу і нацыянальная па форме". Гэта азначала канчатковую падмену ў культурным развіцці агульначалавечых каштоўнасцяў класавымі.

Рабіўся страшэнны, абсурдны вывад аб контррэвалюцыйнасці нацыянал-дэмакратаў. "Калі дробнабуржуазны нацыяналізм  і нацыянал-дэмакратызм на Беларусі ў мінулым быў прагрэсіўнай з'явай, — гаварылася ў пастанове з'езда, — змагаўся з самадзяржаўем і  даваў адпор уціску рускага царызму, дык ва ўмовах дыктатуры пралетарыяту ён зрабіўся контррэвалюцыйнай з'явай, накіраванай супраць дыктатуры  пралетарыяту. Таму барацьба супраць  нацыяналізму ўсіх нацый і адценняў, супраць нацыяналістычных ухілаў і  нацыянал-дэмакратызму павінна быць і надалей рашуча працягнута". Гэта ўжо быў сігнал да падрыхтоўкі  фізічнай расправы з тымі, хто марыў  аб паглыбленні нацыянальна-культурнага  адраджэння Бацькаўшчыны.

Заключэнне

31 ліпеня 1920 г. адбылося  другое абвяшчэнне БССР. Узнавіць  буферны ЛітБел было ўжо немагчыма,  бо рэальна існавала незалежная  Літва (Летува). Каб перадухіліць  пераход улады ў рукі нацыянальных  сілаў у Беларусі, бальшавікі  і пагадзіліся на аднаўленне  БССР. Але гэтым разам яе тэрыторыя  складалася толькі з шасці  паветаў былой Менскай губерні  агульнай плошчай усяго 52,4 тыс.  кв. км.

З утварэннем СССР склаліся больш спрыяльныя ўмовы для ўз’яднання беларускіх тэрыторый. Гэта было звязана  з тым, што нацыянальныя рэспублікі хоць і захаваліся ў Саюзе ў  якасці асобных дзяржаўных адзінак, аднак іх самастойнасць была істотна  абмежавана, а граніцы пачалі выконваць  хутчэй адміністрацыйную функцыю. Такім  чынам, даючы згоду на пашырэнне  БССР, ЦК РКП(б) мог быць упэўнены, што  ўзбуйненне тэрыторыі Беларускай савецкай рэспублікі не будзе мець для СССР адмоўных вынікаў.

Спіс выкарыстаных крыніц

1. Вабішчэвіч і інш./ Гісторыя Беларусі: у 6 т. Т.5. Беларусь у 1917-1945 гг. – Мн.: Экаперспектыва, 2007. – 613 с.
2. Гетад В.В., Калінскі M.I. / Храналогія гісторыі Беларусі, 3-е выд. – Мн., 1992.
3. Глыбінны У. / Доля беларускай культуры пад Саветамі. - Мюнхен, 1958.
4. Гісторыя Беларусі: Кароткі нарыс Мн., 1993. Ч. 4.
5. Ігнаценка А.П. / Гісторыя Беларусі: Вуч. дапаможнік.– Мн., 1994.
6. Касцюк М.П., Ігнаценка І.М., Вышынскі У.І. і інш./ Нарысы гісторыі Беларусі: У 2 ч. Ч.2 - Інстытут гісторыі АНБ. – Мн.: Беларусь, 1995. - 560  с.
7. Новік Я., Марцуля Г. / Гісторыя Беларусі у 2-х частках, Ч. 2. - Мінск, 1998 г., - 360 с.
8. Платонаў Р. / Ідэі. Палітыкі. Лёсы. Грамадзянскія пазіцыі ва ўмовах нарастання ідэалага-палітычнага дыктату ў Беларусі 20-30-х гадоў. – Мн., 1996
9. Цітоў А. / Узбуйненне // Спадчына, 1991 № 5, 25 с.
10. Шалўбовіч А. / Крокі гісторыі. Даследванні, артыкулы, успаміны. - Мн., 1993.