Монғол шапқыншылығының Қазақстанға тигізген зардаптары

    Свою лепту в создание  данного гиганта вложили и  российские промышленники. Это,  прежде всего, титановый круглый  и плоский прокат, без которых современный самолёт просто невозможен. Сегодня свыше 55 % потребности концерна в титане обеспечивает Верхнесалдинское металлургическое производственное объединение (ВСМПО).

 

 

 

    Энергия (гр. energeіa – әсер, әрекет) – материя қозғалысының әр түрлі формасының жалпы өлшеуіші. XIX ғасырдың орта шенінде осы қозғалыстың барлық формалары бір-біріне белгілі бір сандық мөлшерде ғана айтылатындығы анықталды; осы жағдай “энергия” ұғымын енгізуге, яғни қозғалыстың әр түрлі физикалық формаларын бірыңғай өлшеуішпен өлшеуге мүмкіндік берді. “ Энергия” ұғымы сақталу заңына бағынады. Механикалық энергияның  сақталу заңы: тұйық жүйені құрайтын денелер арасында ауырлық күші мен серпімділік күші әрекет ететін болса,тұйық жүйені құрайтын механикалық энергиясы өзгеріссіз сақталады.

     Энергияның сақталу заңы, энергияның сақталу және айналу заңы – табиғаттағы кез келген материялық тұйық жүйеде өтетін барлық процестер кезінде сол жүйе энергиясының сақталатынын тұжырымдайтын жалпы заң. Энергия бұл жағдайда тек бір түрден екінші бір түрге айналады (егер материялық жүйенің қоршаған ортамен әсерлесуін ескермеуге болса, онда ол жүйені тұйық жүйе деп қарастыруға болады); егер материялық жүйе сыртқы әсердің нәтижесінде бір (бастапқы) күйдегі екінші (соңғы) бір күйге ауысса, онда оның энергиясының артуы (не кемуі) жүйемен әсерлесетін денелер мен өріс энергиясының кемуіне (не артуына) тең болады. Бұл жағдайда жүйе энергиясының өзгеруіне жүйе күйінің біреуіне (бастапқы не соңғы) ғана тәуелді болады да, оның ауысу жолына (тәсіліне) тәуелді болмайды. Басқаша айтқанда, энергия – жүйе күйінің бір мәнді функциясы. Термодинамикада Энергияның сақталу заңы термодинамиканың бірінші бастамасы деп аталады. Физикалық (не химикалық) құбылыстардың кез келген түрлерінде Энергияның сақталу заңы сол құбылысқа тән формада ғана тұжырымдалады. Өйткені энергия берілген процесті сипаттайтын параметрлерге тәуелді. Энергияның сақталу және айналу заңын XIX ғ-дың 40-жылдары Дж.Джоуль және неміс ғалымдары Р.Майер, Г.Гельмгольц бір-біріне байланыссыз ашты. Тек механикалық процестер өтетін жүйелер механикалық жүйе деп аталады. Тұйықталған механикалық жүйеде потенциалдық және кинетикалық энергиялардың қосындысы тұрақты шама болып қалады ,мұндай жүйелер консервативтік деп аталады.

     Егер тұйықталған  жүйеде потенциалдық және кинетикалық  энергияның қосындысы кемісе, ол  жүйеде механикалық энергия энергияның  басқа механикалық емес түріне  айналғанын көрсетеді. Мұндай  жүйелер диссипативтік деп аталады.                                                                                                       

     Дененің еркін түсуі  кезінде кез келген уақыт мезетінде  оның кинетикалық және потенциалдық  энергиясының қосындысы тұрақты  болатынын ескеру керек.

      Материалдық нүктелердің  оңашаланған жүйесі. Ол жүйеде  тек потенциалдық күштер ғана  әсер етеді . Жүйенің күйі оның конфигурациясымен және жүйені түзетін материалдық нүктелердің жылдамдылығымен анықталады. Жүйе бір күйден екінші күйге көшкенде оны құрайтын материалдық нүктелерге түсірілген  күштер жұмыс істейді, оны А _1,2 әрпімен белгілейік. Мұндағы (1) және (2) индекстер жүйенің бастапқы және соңғы күйлерін көрсетеді. Бұл күйлердің әрқайсысында материалдық нүктелердің жылдамдығы мен потенциалдық энергияларының мәндерімен сипатталады. Бір есте болатын нәрсе, жүйеде әсер етуші күштер потенциалдық күштер болса ғана оңашаланған жүйе үшін механикалық энергияның сақталу заңы орындалады. Потенциалдық емес күштер (үйкеліс күштері) бар болса, онда жүйенің Е_р және Е_к энергияларының қосындысы тұрақты болмайды, бұл кезде энергия бір түрден екінші түрге ауысады, мысалы потенциалдық энергия кинетикалық энергияға немесе керісінше түрленуі мүмкін. Ол үшін массасы m денені Жер бетінен h₁ биіктіктен h₂ биіктікке көтерсек, денеге (Жер мен дене арасындағы ішкі күштер) ауырлық күш және ауырлық күштің үдеуіне қарама-қарсы үдеу туғызатын сыртқы _F күші әсер етеді,

     Ньютонның екінші  заңы бойынша бұл дененің қозғалыс  теңдеуі: 

                                                                      F=mg=m dv/dt

     Енді осы теңдеуді шексіз аз орын ауыстыру dh -қа көбейтіп және сол жағын h₁ -ден h₂-ге дейін, ал оның оң жағын v₁-ден   v₂-ге дейін интегралдасақ, онда ол мына түрде жазылады:

 

немесе                       

  

     Егер денеге ауырлық күштен басқа ешқандай күш әсер етпесе, онда мына формула былай өзгереді:                      

      Дененің алғашқыда  Жер бетінде деп  есептесек,  онда (h₁=0,  v₁=0, h₂ =hv₂ =v) соңғы теңдеу мына түрде көрсетіледі:

яғни төмен түсу аяқталған кезде потенциалдық энергияның орнына кинетикалық энергия пайда болады. Энергия бір түрден екінші түрге ауысты, бірақ оның жалпы мөлшері өзгерген жоқ. 

     Энергияның сақталу заңын кеңірек түсіну мынаны көрсетеді: энергия жоғалып кетпейді және жоқтан пайда болмайды, ол тек бір түрден екінші түрге ауысады және де энергияның бір түрі қаншаға кемісе, екінші түрі соншаға артады.

    Энергия қозғалыс өлшеуіші болғандықтан, энергияның сақталу заңы бойынша ол жоғалмайды және жоқтан пайда болмайды, тек қана мөлшерін сақтай отырып, бір түрден екінші түрге ауысады. Басқаша айтқанда, материя және қозғалыс біртұтас байланыста болады. Материясыз қозғалыс, қозғалыссыз материя болмайды.

     Қорыта айтқанда, механикалық жұмыс- ол энергия өзгерісі, ал кез келген энергиясы бар дене жұмыс істей алмайды. Ол жұмыс істеу үшін, энергия өзгеруі қажет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ЖОСПАР 

I.Кіріспе

ІІ. Негізгі бөлім 

    1. Үндi-будда мәдениетi

    2.Буддизм мен джайнизм 

    3. Үндістандағы мұсылман  мәдениеті 

ІІІ. Қорытынды 

     Үндістан — адамзат  баласының ең көне мәдени ошақтарының  бірі.Біздің курстық жұмысымызда  бұл өте күрделі де қызықты  жер шарындағы қасиеттi де, құдыреттi мәдениеттердiң бiрі.

    Үндi жерiне келген  арийлер өздерiмен бiрге б.з.б. 2000 шамамен б.з.б. 6000 жылында қалыптасқан  упанишадтар үндi-будда мәдениетiне  тән, қасиетті дiн мен философияның  өзара бiр-бiрiмен өзара тығыз  байланысты, iрi табиғи бірлiкте  болуына кей жағдайларда жоғарыда  атап көрсеткен “мимансаны”  атеистiк iлiмге“Веданта” брахманизмде  ерекше орын алады. Тiптi қаншама  ғасыр  “Санкхья” материалдық  дүниенi де ,рухани дүниенi де мойындайды.“Ньяя”  логика заңдарына сүйенедi. Оны  ұғынып-бiлу адамның жан “Вайшешика”  адам өмiрiне пайдалы шындықтың  алты түрiн көрсетедi.Брахманизмде  о дүниемен салыстырғанда адам  өмiрiнiң өткiншi.    

        Буддизммен  қатар джайнизм ағымы да дами  бастады. Оның будда өзiнiң дiни  уағыздарында брахманизидi де, джайнизмдi  де ,ал джайнизмдегi аскетизм будданы  қанағаттандырмады, сондықтан да  ол буддизм бойынша, өмiрдiң  азаптары жайындағы қасиеттi шындық  мынадай: будда iлiмi адам бойындағы  iзгiлiк, адамгершiлiк қасиеттерді,  одан будда дiн жолына шын  берiлген адамдарды төрт қағиданы, будда iлiмi үндi халқының сүйiспеншiлiгiне  бөленiп, кең қолдау будда дiнiнiң  кеңiнен таралуы жағдайында оның  екi тармағы.Қытайда будда дiнiнiң  идеялары б.з.б. 1- шi ғасырды Тибетте  буддизм ламаизм түрiнде қалыптасты. Ламаизм бойынша жоғарғы Қытайда  буддизм конфуцийлiк-даосистiк дiнмен  қатар өмiр сүрдi. Буддизм “Дзэн-буддизм”  кейiннен Жапонияға да тарай  бастады. Жауынгер самурайлардың  ықпалымен жоғарыда атап көрсеткендей, махаяна үнді халқының дәстүрлi  дiни өкiмет тарапынан барынша  қолдау тауып, қаншама шiркеулер  тұрғызып,мемлекеттiң басшылық орындарында  кшатрийлер отырды, бiрақ олардың  билiгiн касталық құрылыс жағдайында  қалыптасқан ережелердi мүлтiксiз  орындау талап.   “Буддизм”  осы касталардың iшiнде кшатрийлердiң  дүниетанымы ретiнде қалыптасты. “Индуизм” – бiр-бiрiнен тәуелсiз  бiрнеше дiни наным-сенiмдерден тұратын  “Вишну” - адамдардың адал қамқоршысы, көмекшiсi. Ол адамдарды “Шива”- қатал да, қорқынышты құдай. Оның үш көзi Үндi халқының санасындағы құдайлардың  басқа дiндердегi (христиан, ислам) үндi-буда дiнiндегi бұл дүниеге көзқарастар қарама-қайшылықтарға толы болып  “Дхарма” - будда дiнiндегi моральдық заңның басты бөлiгi  , “Артха” – адамның күнделiктi тұрмыс-тiршiлiгiндегi iс-әрекеттердiң нормалары болып ,  “Кама” - адамның көңiл-күйiнiң талаптарын  қанағаттандыру құндылықтарын анықтайды, “Мокша” – торығып-түңiлген, жалғыздықтан қала құтылу жөнiндегi iлiм. Дхарманың құндылығы-шындық пен ахимасқа шын берiлгендiкке тығыз байланысты.Бұл дүниедегi өмiрдiң рахаты мен қызығын, мән-мағынасын түсiндiруде үндi-будда мәдениетiнiң қалыптасып, одан әрi дамуына касталы құрылыс.  Үндi елiнде әлеуметтiк құндылықтарды бағалауда адамдардың қоғамдағы iс-әрекеттерiне  будда дiнi бойынша халық құрметiне ие болу -үндi қоғамында ғасырлар бойы қалыптасқан.Мұндай жағдай, дәлiрек ағылшындардың үстемдiгi кезiнде шетел басқыншылар өз армияларын солтүстiк   Индуизм мен буддизмнiң бiр-бiрiмен өзара тығыз байланыстылығына және Буддизмнiң касталық құрылыстың мүдделерiн қорғау мәселесiне ешбiр қатынасы  үндi-будда мәдениетiнiң қойнауында Үндiстанда Махатма Гандидiң (1869-1948) реформаторлық  М.Ганди сатьяграха (“сат”- шындық, ал “аграха” – табандылық .Индустар қауымы дiни фанатизiмге жан-тәнiмен берiлiп қана қоймай қоғамдағы қалыптасқан ахуалға байланысты сорақы қылықтар белең алды. М.Гандидiң бүкiл саналы өмiрi үндi-будда мәдениетiнiң құндылықтарын сақтауға,Үндi өнерi Брахманизмнiң, буддизм мен индуизмнiң дiни-өнегелiк құндылықтарының Д.Неру үндi халқының көркемдiк мәдениетiн Батыс Еуропа өнерiмен.Бiрiншiден, үндi халқының көркемдiк мәдениетi дiнмен және философиямен.Екiншiден, үндi өнерi қарапайым шаруаларға өте жақын болып.Үшiншiден, поэзиямен, прозамен, драмамен, музыкамен айналысушы өнер адамдары.Төртiншiден, үндi өнерiнiң дамуына құдайларды мадақтауға қарсы бағытталған Б.з. VII- VIII ғасырларында Үндiстанда Эллора үңгiрінде Кайлас Көне үндi әдебиетiнiң асыл мұраларының бiрi – “Махабхаратта” “Бхагавадгита” – “Махабхраттаның” бiр бөлiмi. Бұл шағын бөлiм Поэмада Кришна Арджунаға былай дейдi .Бұл дүниеде өлiм Эпикалық “Рамаяна” поэмасының да үндi-будда мәдениетiнде алатын орны Ведалар, упанишадтар, “Махабхаратта” және “Рамаяна” поэмалары.Үндi халқының үндiнiң көркемдiк мәдениетiнде махаббат мәселесi мен әйелдер табиғатына махаббат құдайы Кама мен оның әйелi Рати үндi Буддизмде мұндай эротикалық сарындағы еңбектер жазуға жол,үндiстанда театр  мен драмалық әдебиет кең түрде дамыды.Бiздiң заманымыздың VI ғасырында өмiр сүрген Калидастың шығармашылығы  “Рамаяна” тақырыбына жазылған.“Махабирачарита”, “Уттарарамачарита” және “Малатимадхава” драмаларының  үндi әдебиетiнiң алып тұлғаларының бiрi-ауыз әдебетiне негiзделiп жазылған. Ағылшын отаршылығы кезеңiнде үндi-будда мәдениетiнiң дамуы қарқыны бәсеңдей, ХIХ ғасырда Үндiстанда мәдениеттiң жаңа сатыға көтерiлiп, гүлденуiне  үндi-будда мәдениетi жүйесiнде ғылыми бiлiм қалай дамыды? Осы Әрине, үндi-будда дiнiнiң бiлiмге үлкен құрметпен қарағандығын ешкiмде Үндi математиктерi, дәрiгерлерi араб, парсы және Орта Азия “Ноль” белгiсi мен санаудың ондық жүйесiн  ойлап тапқан.                                                                                                            

       Мұсылман жаулап  алушылары Үндістан шекарасына  тым ертеден-ақ, шабуыл жасады,бірақ  ислам Үндістанды тұтастай бағындыра  да алмады. Мұсылман өкіметі бақылауында  болған үнді облыстарының тек  қана өкімет басына келген  моғолдар бірнеше рет  Кутб-Минар  өзіндік ерекшеліктерге бай   және мейлінше әсем-ақ.. Ал бұл  белгінің бүгінгі жағдайда өз  мағынасын сақтай  Ислам сәулетінің  көне ескерткіштері қатарына  Аджмердегі (Раджастхан) мешітті Үнді  сәулет өнерінің одан бұрынғы  даму тарихы үшін,  Мұсылман  мектептері (медреселер) құрылысы жағынан  мешіттерге ұқсас.Бұл тәрізді  жалпылама ескертпелерден кейін  Үндістандағы ерте исламдық  дәл   Ахмадабад сәулет ескерткіштерінен  мұсылман әкімдері өз бағыныштыларының  бұл жерде, Үндістандағы көптеген  ерте исламдық сәулет ескерткіштері  Сасарамдағы Шер-шаһ (1540-1543) мавзолейі  мейлінше әсем  және жақсы.  Тағдыры әрдайым өзгеріске ұшырап, біресе үнділік өкіметке, біресе   Оңтүстік Үндістанда, осы еңбекте  де әлденеше рет  елде сақталған.                                                                                                                                            

      Өз тарихына немқұрайлы  қарау, нақты өмірден алшақтау, өмірге көзқарастардың көмескілігі  сияқты келеңсіз жағдайлардың  орын алуы мөдениеттің дамуына  нұқсан келтірді. Қоғамдық өмірді  тұрақтандыруда дін қаншама рөл  атқарғанымен де, үнді мемлекеті  ғылым мен білім жолына, яғни  өркениетті ел болу жолына  түсуі — тарихи қажеттілік  болды. Заман ағымын- де бұл  асқаралы міндеттері біртіндеп  жүзеге асырыла бастады да, асырыла  бермек те.

Дін- әрдайым өмір иесі бір тәңірге, яғни бір иләһи түсінік пен  қалаудың әлемді билейтініне және адамзатқа  байланысты этикалық қарым-қатынастардың  құдіретінде екендігіне сену.