Ұлы Отан соғысы, кезіндегі қазақ батырларынын ерліктері

Тақырыптың өзектілігі. Кеңес үкіметі тұсында ғылым 
ХХ ғасыр адамзат баласы үшін біраз тосын жаңалықтарға 
Қолбасшы Г.К Жуков: «Тыл жеңістің жартысы, немесе одан да 
Кешегі ғаламат соғыс жылдарымен тұстас келген  
Қазіргі таңдағы ұлттық санадағы терең өзгерістер, қоғамдық дамудағы тың 
Осыдан келе мынадай ой түйіндейміз, біріншіден, Ұлы Отан соғысы 
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Тақырыптың маңыздылығы мен оның 
Ең бастысы әрине, қарастырып отырған мәселеміздің пайда болуына түрткі 
Тылдағы ерлер жұмысын өз қолдарына алған қазақ әйелдерінің аталмыш 
Қазақ әйелдерінің тыл жұмыстарының түрлі салаларындағы қызметтеріне баға беріп, 
Тарихтағы кейбір олқылықтар немесе сол тұста айтылмай қазір таңдағы 
Диплом жұмысның хронологиялық шеңбері. Зерттеу 1941-1945 жылдар аралығын қамтиды. 
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Жалпы, Ұлы Отан соғысы кезіндегі 
Қарастырып отырған мәселеміз, яғни қазақ әйелдерінің Ұлы Отан соғысындағы 
Аталған тақырыбымыз яғни, қазақ әйелдерінің тылдағы ерен еңбегі жайында 
Сонымен қатар, аталған жинақта К.И Желтякованың «Всенародная помощь трудящихся 
Аталған еңбектің атына ұқсас және бір зерттеулер жинағы ол: 
Сонымен қатар, Ю.И Романовтың «укрепление энергетической базы республики в 
Осындай зерттеулер қатарына Е.Ш Ибраевтың «Самоотвержный труд свекловодов в 
Сонымен қатар, қазақ әйелдерінің тылдағы ерлігі жайында біраз мәліметтер 
Мәселемізге жанама болса да, мәлімет беретін еңбектердің қатарына Жақыпбеков 
Біздің қарастырып отырған мәселеміз, яғни қазақ әйелдерінің тылдағы ерлігі 
Көлбаевтың «Майдан және тыл қаһармандары» атты мақаласы және Абдукадыровтың 
Ыдыросов Т «Қаһарман қыздар бейнесі», Сәрсенбекова Ш «Тылдағы әйелдер», 
Ал, тәуелсіздік тұсындағы еңбектерде біршама шынайы жазушылық байқалады.  
Жоғарыда аталған зерттеулер мен мақалалар диплом жұмысы барысында кеңінен 
Диплом жұмысының деректік негізі. Әрине, аталған мәселеміздің деректік негізін 
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Аталған диплом жұмысын жазу 
ғылыми жұмыста тылдағы қазақ әйелдерінің ерлердің орнын басудағы негізгі 
тылдағы қазақ әйелдерінің ерлер орнын басуының мемлекеттік қаулы бойынша 
қолда бар, яғни табылған деректер мен зерттеулер негізінде тылдағы 
сол тұстағы тарихи жағдайдың және қазақ әйелдерінің еңбегін бағалаудағы 
Диплом жұмысының сыннан өтуі. Аяқтау жұмысы әл-Фараби атындағы Қазақ 
Диплом жұмысының құрлымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен 
І тарау. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ әйелдерінің ауыл 
Қолына қару ұстап, фашистер басқыншылығына қарсы күресте Қызыл Армияның 
Соғыстың қысылтаяң кезеңінде емшектегі баласын жөргекке орай салып, кәсіпорын, 
Майдандағы сұранысты қанағаттандыру үшін материалдық және адамдар ресурсы, барлығы 
Ұлы Отан соғысы басталғаннан кейін ауыл шаруашылығы саласын жолға 
Майдандаға жұмысқа қабілетті ауыл шарушылық жұмысшыларының кетуі, соның ішінде 
Адамдардың саны жағынан Қазақ КСР соғысқа дейінгі кезенде 5 
Бұл уақытта ауыл тұрғындарының саны азайды. Мысалы, 1942 жылдың 
Соғыс азат етілген аудандарды жабдықтау мен қорғанысты қатайтуға қажетті 
Ауыл шаруашылық машиналардың техникалық ахуалының нашарлуы мен олардың санының 
Колхоздардың жыл сайынғы есебіне сай Қазақстанда 1942 жылда 1 
Міне, осындай қалыптасқан жағдайда майданға кеткен ерлер орнын  
Жалпы, елде жұмысқа қабілетті әйелдер 56 пайызды құраса, ал 
Соғыс әйелдердің еңбек белсенділігін бірден жоғары көтерді. Мысалы: Батыс 
Соғыстың алғашқы күнінен қазақ әйелдері егін алқабы мен мал 
Қалыптасқан жағдайды қарастыра келе, 1942 жылдың 13 сәуірінде үкімет 
Әйелдердің еңбекке тартылуында үлкен роль атқарған ОК жанынан құрылып 
Соғыстың алғашқы күндерінде тіпті әйелдер колхоз басшылары болып қызмет 
Колхозшы әйелдер өздеріне жаңа бір мамандықтарды – тракторист, комбайнер, 
Колхоздар мен МТС жандарына әйелдерді ауыл шаруашылық істерді игере 
Ол туралы былай деп өз ауылдастары өз ойларын білдірген: 
Халипа Түлкібаева. : «Мен ешқашан осындай ауыр мамандықты таңдағаныма 
Міне, халық арасында аңызға айналып, қаншама ақын-жазушылар еңбегіне арқау 
жылдар Дайындалғандар механиктер трактористтер Комбайнер әйелдер %  
1940-1941 15163 316 378 1979 10,5  
1941-1942 37031 289 647 4965 52,3  
1942-1943 52631 379 1477 6388 55,9  
1943-1944 23727 152 346 27 47,2  
1944-1945 16830 210 400  
12  
Келтірілген мәліметтерден көретініміз қазақ жері Ұлы Отан соғысы жылдарында 
Соғыс жылдарында кадр мәселесінде тұрақтылық көп сақталмады. 1941 жылы 
Соғыстың соңғы жылдарында 226 әйел колхоз басшысы еді. Және 
Қазақстан елдің шығыс бөлігіндегі бірден-бір тыл ауданы болып 
Ауыл шарушылығын соғыс жағдайына бейімдеу басталды. Ол дегеніміз 
2)әскери іс-әрекеттер орын алып отырған аймақтардан эвакуациаланған мал және 
3)Егіндік және техникалық өсу көлемін ұлғайту және бидай, ет, 
Қызыл әскер санына ерлердің кетуі әйелдер тарапынан толықтырылды. Соғысқа 
Сонымен қатар, ОК пен  
Егін егетін алаңның көлемі Ұлы Отан соғысы жылдарында ұлғая 
жылдар Егіс көлемі Астық дайындау  
барлығы Дәнді дақылдар бидай Жеміс жидек ет сүт  
1940 6830,8 5398,7 76688,7 24980 89,4 -  
1941 7362,8 6217 100423 40521 114 283,5 1942 
1943 7379,3 6034,6 43216,7 29738 167,2 222,5  
1944 6469,7 4331,3 64335,3 27426 155,6 194,2  
1945 6065,4 4227 65682,9 30343 141,5 178,4  
Көктемгі егіс науқанының жоспары артығымен орындалды. 1942 жылы 10 
1941 жылғы шабындық бейбіт түрде жүрді. Сол уақыттағы Қызыл 
Мысалы, Оңтүстік Қазақстанда 1941 жылдың 20 шілдесінде 448, 214 
Комбайншы М. Бүркітова Талдықорғанда 7 күнде 87 га жинады. 
Реслубликаның 11 облысындағы егін жинау ісіне қазақ әйелдері мен 
Еңбектің жемісті нәтижесінің үлгісін Жамбыл облысы, Свердлов ауданы, "Диқан" 
Соғыстағы бетбұрыс жылдар колхоздардағы жастар үйымдарының үйымдастыру жұмыстарын жігерлендіре 
Жастар одағы мүшелерінің ауқымды армиясы ауыл шаруашылық өндірісіндегі шешуші 
Ауыл шаруашылығының салалары 17 жасқа дейін  
Ер адам әйел Ер адам әйел  
Жұмысшы саны 65351 57351 62975 150030 346229 35  
Өндіріс 12726 9832 13419 24562 60539 41  
Құрылыс 3522 2398 4720 5436 16176 32,6  
Транспорт 10693 4978 9910 15751 41332 35,3  
Ауыл шаруашылығы 17031 14657 8709 20333 60730 30,5  
1943 жылы 3745 тракторшыны қамтитын 450 әйелдердің бригадасы ұйымдастырылды. 
Науқан барысындағы ерен еңбек Павлодар облысы, Лозов ауданы "От-өзөк" 
4418 жастар бригадаларын біріктіретін 33 мыңнан аса жастар мен 
1944 жылы Қызыл әскер қорына Көкшетау облысының жастары артық 
1944 жылы Қазақстан Жастар Одағы ОК ауыл жастарын ауыл 
а) Көктемгі егіс жүмысын өткізу және оған дайындалу барысында 
мен звенолары арасында жоғары егін өнімін жинау үшін жарыстар 
Туы мәреге қойылды. Республикалық жарыстың жеңімпаздары үшін 233 мың 
б) Қазақстан Республикасы  
жер мөлшері бөлініп бекітілсін деген бүйрығы шықты.  
в) Жастар үйымдарының  
е) Республиканың колхоз және совхоз далаларында көктемгі егін егу 
Бұл жылы Жастар үйымдары Қазақстанның колхоз және совхоздарында 3793 
1944 жылы комоомол ұйымдары осы жылғы ауыл жастары арасындагы 
Ауыл жастарының жарысы жаңа күшпен жандана түсті. 1944 жылы 
1944 жылы жазда Ақмола облысы "Октябрь" колхозының жастары егін 
Жастар звенолары астық жинау науқанында жоғары табыстарға жетті. Қызылорда 
1944 жылы мақта өсірудің ең жоғарғы көрсеткішін (гектарына 93 
Отан егін шаруашылығына белсене қатысқан жас шеберлердің ерлігін жоғары 
Семей облысының Абай ауданында негізгі ауыл шаруашылығы жерлерінде  
1941 жылы Қазақстан Респубпикасы Отан қамбасына 23 млн. 745 
Шашу шығармай егін жинауда үлкен табыстар кіргізген жас механизаторлар 
Ауыл еңбеккерлеріне үлкен көмек берген жастар одағының мүшелері мен 
1945 жылы дала жұмыстарына жастар одағына мүше 43 309 
Соғыс жылдары жастардан және қазақ әйелдерінен жасақталған еңбекшілер армиясы 
Соғыстың алғашқы көктемі өте ауыр тиді. Егістік алқаптарды үлғайту 
1942 жылы күзде егін жинау науқаны Батыс Қазақстандықтарға өте 
1943 жылы жастар астық жинауды өз жауапкершіліктеріне алды. Мыңдаған 
1943 жылы наурызда Қазақстан КП ОК-і әйел тракторшылары бригадаларының 
Соғыстың алғашқы күнінен бастап әйелдердермен қатар, сол тұстағы ауыл 
Реслубликаның 11 облысымдағы егін жинау ісіне 71500 жастар үйымының 
Жастар ұйымы кейбір аудандардағы өндірістің артта қалушылықтың себеп-салдарын анықтап, 
Еңбектің жемісті нәтижесінің үлгісін Жамбыл облысы, Свердлов ауданы, "Диқан" 
Бірінші гвардиялық, майдандық звенолар мен бригадалар алға шықты. Айтарлықтай 
Семей облысының Абай ауданында негізгі ауыл шаруашылық жерлерінде 479 
1941 жылы Қазақстан Респубпикасы Отан қамбасына 23 млн. 745 
1942 жылдың көктеміне қарай республика бойынша ауыл шаруашылығы машиналарын 
Егінді шашу шығармай жинап алуда тракторшылардың жарысы белең алды. 
Жоғары көрсеткіште егін жинау күресіне 3200 аса звенолар жұмылдырылып, 
1944 жылы Қызыл әскер қорына Көкшетау облысының жастары артық 
Соғыс жылдарында ел еңбеккерлерінің алдында тұрған экономикалық маңызы зор 
Әскери жағдайлар жұмысшы мамандардың жоғарғы ағымдылығын талап етті. Жұмысшы 
Соғыс жылдарында тек жұмысшы - әйелдердің саны ғана емес, 
Наубайхана өнеркәсібінде соғысқа дейін ер адамдар жұмыс істеген, олар 
Бірақ, жұмысшылардың біршама бөлігі майданға кеткеніне қарамастан, республиканың тамақ 
Бірақ, жалпы жағымды картинаға қарамастан, тамақ өнеркәсібі кәсіпорындары кемшіліксіз 
Егер тамақ өнеркәсібінің кәсіпорындары мамандармен қамтамасыз етілсе, ет-сүт өнеркәсібі 
Азық-түлік кәсіпорындары да жаман нәтиже берген жоқ. Олар 1941 
Соғыс кезінде маңызды міндеттердің бірі халықтың тұрмыстық деңгейін бір 
Қазақсганда карточкалық жүйе 1941 жылы қыркүйекте енгізілді. Бөлудің негізгі 
Қазақстандағы халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету қиындығы Кавказ, Поволжья халықтарының 
Нанның карточкалық нормасы қызметкерлер мен жұмысшылары үшін екі санатқа 
Міне, Ұлы Отан соғысының жеңіспен аяқталғанына да 63 жыл 
Сол кездегі Кеңес Одағының басқа халқымен бірге жауды талқандап, 
Ешқашанда жауынгер ерлігі мен жеңісті еңбегімен соққан қазақ әйелдерінің 
Ауыл шаруашылығында еңбек етіп жатқан әйел –қыздарымыздың қажырлы еңбегін 
Қазақстан бойынша ауыл – шаруашылығының тең жартысынан көбінде әйелдер 
Егін жинау науқанында комбайн айдаушы әйелдеріміз өте жоғары деңгейде 
Соғыс жылдарында ақмолалықтар бүкіл күш-жігерлеріні тек қана майданға жұмсап 
ІІ тарау. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ әйелдерінің ауыр 
Ұлы Отан соғысы жылдарында Қазақстан негізгі бір тыл аймағы 
Соғыс қарсаңында қарсаңында еңбекке жарамды 3,3 миллион адамның миллионнан 
Осындай өнеркәсіптік дамуға өз кедергісін келтірген ол әрине, Ұлы 
Ұлы Отан соғысына қатысты митингі болған тұста Алматы табак 
Алматы, Қарағанды, Қоңырат, Қарсақпай мен Ембі және Таулы 
Халықтың мұндай іс-әрекетіне қарай отырып, сол тұста фабрика мен 
өндірісті әскери өнім шығаруына баса назар аудару  
істе тұрған кәсіпорындардың қуаттылығын үдету  
жұмысшы күшін сәтті пайдалану үшін және шикізат, материалдар мен 
Шикізат пен материалдарды соғыс қажеттілгіне қарай жығу, және электроэнергия, 
өндірістерде жаппай топтық әдісті енгізу.  
Технологияны жаңарту, қорғаныс істеріндегі ірі табыстарға жету үшін, технологияның 
Соғыстың әр уақытында жұмысшыларды соғысқа бағытталған өндірістерге бекіту.  
Жалпы халықты өніммен қамтамасыз етуде норманы қатаң сақтау.  
Міне, аталған шараны іске асырмай өндірісті соғыс жағдайына қарай 
Мемлекеттің жұмысшы ісіне деген саясаты Орал заводындағы инженер-техникалық мамандардың 
Бүгіннен бастап Отанымыз үшін, оны қорғау үшін барымды салатын 
Бір келі бидайдың Отанымызды нығайту үшін аса маңызды екенін 
Тез арада әскери істі меңгеру  
Қосымша мамандықтар меңгеріп, соғысқа тартылғандарды ауыстыратын маман бола білу. 
Осы тұстан бастап, қазақ жерінде әйелдердің де маман бола 
Осы Шымкент қорғасын заводының жұмысшылары былай деп үндеу тастаған 
Ал, осындай қиын тұста «Қазақстан мұнай» жұмысшылары алғашқылардың бірі 
Қаншама зейнеткерлер Жеңіс үшін қайта станоктарына қайта орала бастады. 
Ұлы отан соғысы кезінде Қарағанды көмір шахтасына қара жұмысқа 
Отан соғысы өз алдына бүкіл қауымның патриоттық көзқарасын қалыптастырады.

 
Қазақстан бойынша барлық салада соның  ішінде ауыр өнер кәсіп 
Жылдар Көмір өнімділігі  
Мың тонна %  
1854-1917 1179 100  
1928-1932  
(І бесжылдық) -------  
1933-1937 1013 85  
(ІІ бесжылдық) 13072 1108  
ІІІ бесжылдық 15484 1312  
Ұлы Отан соғысы жылдарында (1941-1945) 45722 3900  

Балқаштағы кен  орнында Исмагулова Т. мыс балқытудан жоспардағыдан 
1942 жылы фашисттер Кавказда орналасқан кен орындарын жарып, ондағы 
тонна 1940 ж. 1941 ж. 1942ж. 
Қара және түсті металл өндіру.  
Бұларды дайын өнім етіп жіберіп отырды. әрине бұл сандарды 
Жігерлі қайратты әйел кісілер еліміздегі ауыр және жеңіл өнеркәсіп 
Әйелдер бөлімін құрудағы және бір мақсат, ол ерлерінен айырылған 
Ұлы Отан соғысы басталғаннан кейін партиялық қызметте істейтін ер 
Жылдар Барлық хатшылар Оның ішіндегі әйелдер  
Жоғары Орта Бастауыш  
1941 8375 834 251 1178 6728  
1942 8474 1968 498 1640 6068  
1943 8704 2404 513 1755 6345  
1944 8902 2065 425 1740 6624  
1945 9222 2097 449 2029 6744  
Ауыр өндіріс орындарында жұмыс істеп жатқан адамдардың жігерлендіретін әртүрлі 
1941 жылдың 24 маусымында 18 сағатта ҚЖХК еліміздің, соның 
Қазақстанның теміржолшылары орасан зор тасымалдар көлемін орындады. Елімізге бірнеше 
Осының бәрінде де Түрксіб пен оның адамдары жетекші рөл 
Соғыс жылдарында 240 өндірістік нысан тұрғызылып, пайдаланымға енгізілді. ҚЖХК-ның 
Түркістан – Сібір магистралінде құрастырылған №34 паровоз колоннасы  
Атақты дивизияда Ұлы Отан соғысының майданында 
М. Әлімжанова, Есмұхан Таймасов, Қоңырқұлжин, Иманбековтер теміржолда жұмыс істеп 
Таймасов Есмұхан – Түркістан – Сібір теміржолының бөлім бастығынан 
Түрксіб теміржолшыларының қазақстандықтардың фашистік Германияны жеңудегі ерлігі мен іс-қимылдары 
Сонымен қатар Отан қорғауға кеткен көптеген теміржолда 
Барлық жұмысшыларды іске енгізу және өндірісте 
Жоғары патриотизмді көрсеткішін Балқаш мыс балқыту 

Жылдары Халықшаруашылы  
ғындағы әйелдер Өнеркәсіпте Құрылыста  
1939 ж 34,5 33 17,7  
1942 ж 4707 45,3 28  
1944 ж 53 49 30  
1945 ж 54 48 35  

Қазақстанның мыңдаған жұмысшылары Отанын қорғауға ат салысты. Кеңестік  
Қарағанды көмірінің сапасының жоғарлығы оның құрамында фосфор мен күкірттің 
Қазақстанның батыс өңірлерінен мұнай өнімін іздестіру үшін геолог – 
Әсіресе, мұнай бұрғылау кәсіпқойлық және геологиялық конференциялар өткізу жолында 
Мемлекеттік Қорғаныс комитеті Шығыстағы металлургиялық өнер – кәсіптің дамуына 
Қазақстан қара металл өндіруден Одақ бойынша ең бірінші орында 
1942 жылы арнайы қоныстанушылардың еңбекке араласуы жоғары көрсеткіште болды. 
1942 жылдың соңына қарай Қазақстанның түрлі түсті металлургия саласында 
1943 жылы Сталинград майданында біздің  
Жоғарыда мерзімді басылымда жарық көрген аталған деректерді төмендегі кесте.

Ауыл шаруашылығының салалары Ер кісілер Әйелдер  
50-54 жас 55 тен жоғары 50-54 жас 55 
Жұмысшы саны 4889 40828 24232 13715 127614  
Өндіріс 7652 4659 2459 1213 16113  
Құрылыс 4117 1855 666 258 6896  
Транспорт 7526 4356 1509 711 14102 

1944 жылы қорғанысқа  арналған зауыттардың бірте –  бірте бейбіт 
1945-жылы Қарағанды жерінде көптеген фронтқа қажетті өнімдерді беретін өңірге 
Сол кездің солақай саясатының кесірінен, яғни Сталиннің 
Ұлы Отан соғысы кезінде еңбекші халық майданға көмектесудің жаңа 
1941 жылы Казахстанская правда газеті тылдағы әйелдер үлесін жиі 
Қарағанды шахтерлерінің жұбайларда майданға үлкен көмек көрсетті. Мысалы: № 
Ақтөбе облысына эвакуацияланған поляк әйелдері де өз көмектерін «Дружба» 
Соғыс жылдары өндірісте, колхоздарда әйелдер басшылық қызметтер атқарды.  
Оңтүстік Қазақстан облысынан Б. Хасенова мен Ф. Закирова  
Соғыс жылдарында Қазақстан аумағында госпитальдар да жұмыс істеді.  
Қазақстан комунистік партиясы 21 тамыз 1943 ж.

2.Қазақстандық жауынгерлердің майдандағы ерліктері.

Қатарында мыңдаған қазақстандықтар  да болған кеңес жауынгерлері Ұлы  Отан соғысының алғашқы күндерінен бастап барлық майдандарда фашистік басқыншыларға қарсы қиян-кескі  шайқастар жүргізді. 1942 жылдың 1 қаңтарына  дейін Қазақстанда армия қатарына 300 мыңдай, ал соғыс кезінде 1 млн 200 мыңнан артық қазақстандық әскери міндеттілер  шақырылды. Соғыстың алғашқы күндерінен бастап барлық жерде әскери құрамалар  мен бөлімдер құрыла бастады. 20-дан  астам атқыштар дивизиясы мен  басқа да құрамалар құрылды. Фашистермен  шайқастарда 328-ші, 310-шы, 312-ші, 314-ші, 316- шы, 387-ші, 391-ші, 8-ші, 29-шы, 102-ші, 405-ші атқыштар дивизиясы, 100-ші және 101-ші ұлттық, 81-ші, 105-ші, 106-шы атты әскер дивизиялары, 74-ші және 75-ші теңіз атқыштар бригадалары, 209- Зайсан, 219-минометтік, 85-ші зениттік, 662-ші, 991-ші, 992-ші авиациялық полктар  даңққа бөленді. Көрсеткен ерліктері  үшін 316-дивизия 8-гвардиялық дивизия, 328-дивизия 30-гвардиялық дивизия болып, 75-теңіз  бригадасы 27-гвардиялық дивизия болып  қайта құрылды. Майданға 14,1 мың жүк  және жеңіл автокөлік, 1,5 мың шынжыр табан трактор, 110,4 мың жылқы мен 16,2 мың арба жіберілді.

Қазақстанда құрылған әскери құрамалардан алғашқылардың бірі болып 312-атқыштар дивизиясы (командирі —  полковник А. Ф. Наумов, кейіннен генерал-майор) айқасқа кірісті. 312-дивизиямен бір  мезгілде дерлік, солтүстік-батыс бағыттағы  майданда Қазақстанда құрылған, генерал-майор  И. В. Панфилов басқарған 316-дивизия  езінің жауынгерлік жолын бастады. Панфиловшылар Жоғарғы Бас қолбасшының  бұйрығымен Мәскеуді қорғау шебіндегі 30 километрлік бөлікке орналасты. Панфиловшылар жаумен күші тең болмаса  да 50 жау танкісімен болған шайқаста жеңіп шықты. Бұл тарихи шайқасқа қатынасқан 28 жауынгерге КСРО Жоғарғы  Кеңесі Президиумының қаулысымен Кеңес  Одағының Батыры атағы берілді. Волоколамск  ауданында өткен осындай шайқастардың бірінде ержүрек жауынгер, талантты командир, генерал-майор И. В. Панфилов ерлікпен қаза тапты. Оған қаза тапқаннан  кейін Кеңес Одағының Батыры атағы  берілді, ал 8-гвардиялық атқыштар дивизиясына (бұрынғы 316-дивизия) генералдың есімі  берілді. Мәскеу түбіндегі ұрыстарда  қазақ халқының көптеген ұлдары ерлікпен шайқасты. Олардың ішінде Кенес Одағының Батырлары - Мәлік Ғабдуллин, Бауыржан Момышұлы, Рашид Жанғозин, Төлеген  Тоқтаров, Рамазан Елебаев, Төлеуғали  Елебековтер бар. Мәскеу үшін болған шайқаста полковник Г. П Коротков басқарған 238-атқыштар дивизиясындағы қазақстандық жауынгерлер өздерін  даңққа бөледі. Дивизия жауынгерлік  Қызыл Ту орденмен марапатталып, табандылығы, ержүректігі мен батырлығы үшін 30-гвардиялық дивизия болып қайта  құрылды. Алексин қаласы үшін шайқастарға  қазақ халқының аты аңызға айналған батыры Амангелді Имановтың ұлы, қатардағы автоматшы (атқыш) - Рамазан  Амангелдиев қатысты.

1941 жылы Алматы, Ташкент,  Фрунзе (қазіргі Бішкек) т. б. қалалардағы  әскери училищелердің курсанттарынан 39-жеке атқыштар бригадасы құрылып, 8-гвардиялық Панфилов дивизиясы  тәрізді жауды Мәскеу түбінде  талқандап, неміс-фашист басқыншылары  басып алған қалаларды азат  етті. Жауынгерлік ерлігі мен  берік тәртібі үшін 79- атқыштар  бригадасы 73-гвардиялық дивизия  болып қайта құрылып, оған Сталинградтық  дивизия атағы берілді. Еділ  үшін болған шайқаста басқа  көптеген жауынгерлермен бірге  22-артиллериялық полктық қазақ  жауынгерлері де даңққа бөленді.  Полк жауынгерлері неміс танкілерін  жоюда ерен ерлік көрсетті. 1943 жылы Орал облысынан майданға 24 қазақ қыздары аттанды. Подольск  қаласындағы мергендер мектебін  бітірген соң, олар Сталинград  майданына келді. Ержүрек қазақ  қыздарының даңқы бүкіл майданға  тарады, олардың ішінде М. Тоқтамысова,  Р. Момынова, А. Бекетова, М. Нестеренко, Е. Семенюк т. б. болды.

Қазақстандык жауынгерлер  Ленинград облысының 22 елді мекенін  азат етуге, қоршаудағы қаланың «Үлкен жермен» байланысын қамтамасыз етуге, «Өмір жолын» салуға қатысты. Ленинград  үшін күрес шежіресінде Әлия Молдағұлованың даңқты есімі мәңгіге қалды. Ержүрек  комсомол, мерген қызды III дәрежелі Даңқ орденімен марапаттады, ал қаза тапқаннан  кейін 1944 жылы шілдеде оған Кеңес  Одағының Батыры атағы берілді. 24-атқыштар бригадасында қызмет еткен 3.Оңғарбаева да ержүрек жауынгер ретінде көпке  танылды.

Қазақстан жауынгерлері Балтықтың  теңіз шептерін табанды түрде  қорғады. Қызыл тулы «Киров» крейсерінде  соғыс басталғанға дейін жіберілген 156 қазақстандық ерлігімен көзге  түсті. 1942 жылы жаз бен күзде соғыстың шешуші оқиғалары КСРО-ның оңтүстік-шығыс бөлігінде, Еділ мен Дон өзендерінің аралығында болды. Қазақстанда құрылған бөлімшелер Еділдегі шайқасқа да қатысты. Қаһарман-қала Сталинградтың (қазіргі Волгоград) тұрғындарының есінде Қазақстанда жасақталған, полковник Г. Сафиуллин басқарған 38-шы атқыштар дивизиясы жауынгерлерінің ерліктері жатталып қалды. Сталинград түбіндегі қорғаныс шайқастарында дивизияда мергендік қозғалыс өрістеді.

Мыңдаған қазақстандықтар  Еділ бойы мен Дон далаларында  көрсеткен ерліктері үшін ордендер мен медальдармен марапатталды. Ұшқыш  Нүркен Әбдіровке, танкист Тимофей  Позолотинге, атқыш Гияз Рамаевқа, минометші  Қарсыбай Спатаевқа Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Көптеген казақстандықтар Курск доғасында шайқасқан Брянск, Орталық, Воронеж және Далалық майдандардағы әскери құрамалар мен бөлімдердің құрамында неміс-фашист әскерлерін талқандауға елеулі үлес қосты. Көрсеткен батырлығы мен ерлігі, үздік әскери қимыл-әрекеттері үшін 73-гвардиялық атқыштар дивизиясының 7 500 солдат, сержанттары мен офицерлері (оның ішінде А. Бельгиннің батальоны да бар) КСРО ордендерімен, медальдарымен марапатталды, 27 жауынгерге Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.

Днепрден өту шайқастарына қатысқан 73-ші гвардиялық дивизияның 210 жауынгеріне, 72-ші гвардиялық дивизияның 29 жауынгеріне, 8-ші гвардиялық дивизияның 46 жауынгеріне Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Жоғарғы үкімет марапатына ие болғандардың арасында А. Әлімбетов, Ж. Сүлейменов, С. Жақсығұлов, Қ. Шәкенов, С. Шәкіров, А. Петров, В. Бреусов, Т. Вербицкийлер болды. 1943 жылғы 4 желтоқсанда Қазақстан еңбекшілеріне жазған хатында 25-гвардиялық атқыштар корпусының командирі былай деген: «Днепрдегі ұлы шайқаста қазақ халқының ұлдары жауға өздерінің біздің Отан-анамызға деген ыстық махаббатын тағы да көрсетті, олардың тамырларында халық батыры Амангелдінің батырлық қанының суымағанын танытты. Днепр жағалаулары мен Днепрден өту кезіндегі шайқастарда қазақтар көрсеткен ерліктердің бәрін санап бітпейсің». Сталинград майданың барлық жағынан Қазақстан қамтамасыз еткен. Осында көптеген әскери техника жөндеуден өтті. Мысалы, бір ғана Ақтөбеде ай сайын 30 ұшақ құрастырылды. Каспий бассейнде орналасқан Гурьев майданы Орта Азиямен, Кавказбен байланыстыратын негізгі көпірге айналды. Қазақстан жерінде құрылған 292, 387-атқыштар дивизиясы, 81-атты әскер дивизиясы т.б. Сталинградты қорғауға тікелей қатысты. Сталинградтың түбінде көптеген Қазақстандықтар ерліктің небір тамаша үлгісін көрсетті.Жамбылдың ұлы Алғадай Сталинград түбінде ерлікпен қаза тапты. Г.Сафиулин, М.Баскаков сияқты азаматтардың басқарған әскери бөлімдері жауды талқандау барысында көп үлес қосты. Мысалы, М.А.Баскаков басқарған батареяның 43 зенитшісі трактор заводын қорғап, жаудың 11 танкісін жойып жеберді. 36 зенитші қаза тапты, бірақ бір адам да шагінбеді. 1942 жылы 19 желтоқсанда қарағандылық ұшқыш Нуркен Әбдіров Боховская-Пономаревка ауданындағы әуе шайқасында ұшағын жау танкілері шоғырына қүлатып, ерлікпен қаза тапты. 29 және 38-атқыштар дивизиясының жауынгерлері жауды Сталинградтың Киров ауданына енгізбей, танкі мен зеңбіректер жөндейтін заводттың тоқтаусыз жұмыс істеуін қамтамасыз етті. 1943 жылы бұл дивизиялар 72 және 73-гвардиялық дивизияларға айналып, «Сталинград дивизиясы» құрметті атағына ие болды. Оңтүстік Қазақстандық жауынгері Толыбай Мырзаев «Павлов үшін» қорғауға ерлік көрсетті.Сталинград түбінде қазақстандықтар К.Сатпаев пен А.А.Бельгин өздерінің ерлігі нәтижесінде Кеңестер Одағынын батыры атағына ие болды.116-атқыштар дивизиясы, 565-атқыштар полкінің 7-ротасының жаунгерлері Сталинград көшелерінде ерлікпен шайқасты. Олардың ерлігі құрметіне Сталинградта «Қазақ» көшесі ашылды. 11 жауынгер 300 фашистке қарсы шайқасып, түгел қаза тапты (араларында Лениногорскілік комсомол Кәміл Хузин болды). Ержүрек жауынгерлер қорғаған төбе «Шығыстың 11 батырының төбесі» деп аталады. Қазақстандық Т.С.Позолотин басқарған 17-гвардиялық танк полкі Еділ жағасындағы ірі операцияларда шешуші роль атқарды. Сөйтіп, 1943 жылғы қыста Сталинград түбінен жау 600-700 км. жерге қуылды.