Азамат соғысы

Патшалық билікң саясатын жалғастыра отырып, Қазақстандағы Уақытша үкіметі ұлттық мәселені шеше алмады және аграрлық сұрақты шешуді тырысқан жоқ. Қазақтардың өзін-өзі билеуі немесе автономия туралы сұрақтарды, сонымен қатар басқа да қудаланған халықтардың сұрақтарын ескерген де жоқ. Бұл А.Бөкейхановтың өзі «Қазақ» газетінде кадет партиясынан шығатыны туралы жариялауына себеп болды. Ол үш сәтті атап айтқан: «Кадеттер партиясы жерді жеке меншікке беруін қолдайды. Біздің жағдайда жерлерді жеке қолдарға беру, бірнеше уақыттан кейін  Башқұрда болған жағдай сияқты жер телімі көрші адамға ауысатыны, ал қазақтар қайыршы болып қалатынына әкеледі. Кадеттер партиясы ұлттық автономиясына қарсы шықты. Біз, Алаштың туын көтеріп, ұлттық автономиясын құруына ұмтылудамыз... Кадеттер партиясы шіркеудің мемлекеттен бөлініп кетуі үшін қарсы болса, ал мен шіркеудің мемлекеттен бөлінуін қолдаймын. Осы үш нақты позициялар бойынша қайшылықтар .... айқын анықталды. Сондықтан мен кадеттер партиясынан шығып, «Алаш» партиясын құруға шешім қабылдадым7.

Саяси күштердің өзгеретін жағдайын және  поляризацияның жылдамдатылған процесін  ескере отырып, қазақ либералдық қозғалыс басшылары жалпы қазақ съездің өткізуін тездетуге шешім қабылдады.

Қазақстандағы барлық облыстарының өкілдері қатысқан барлық қазақтардың бірінші съезі 1917 ж. 21-26 шілдеде Орынбор қ. өтті. Күн тәртібінде 14 сұрақ болды: мемлекеттік басқарманың жүйесі; қазақ облыстарының автономиясы; жер сұрағы; халық милициясының ұйымдасуы; земство; халық білімі; сот; діни-рухани сұрақтар; әйел сұрағы; Құрылтай жиналысын шақырту және оны қазақ облыстарында болатын сайлауларға дайындау; барлық ресейлік мұсылмандық съезд; қазақ саяси партиясының құрылуы; Жетісудағы болған оқиғалар; Киевтегі барлық ресейлік деферативтік кеңеске және Петроградтағы халық білімі бойынша комиссиясының жұмысына қазақтардың қатысуы туралы.

Делегаттар ұлттық автономияның мәселесіне, жер сұрақтарын шешуге, Құрылтай желісін өткізуіне, қазақ саяси партиясының құрылуына басты көңілді аударды.

Съезд басталар алдында дейін «Қазақ» газеттерінің беттерінде автономия сұрақтары бойынша әр түрлі көзқарастар айтылған мақалалардың топтамасы жарияланды. 24 маусымның топтамасында газеттер былай жазған: «Егер автономия қажет екені анық көрінетін болса, онда қазақтар үшін қандай нысан қолайлы болар еді – мемлекеттік автономия әлде федеративтік автономия ма? Егер біз аймақтық автономияның нысанына келсек, онда оның базисі не болады – аумақ әлде мәдениет меншігі немесе ұлттық ерекшеліктер ме? Қазақстан тәуелсіздікке ұмтыла ма, әлде оған басқа халық одағымен жете ме?»8.

А.Байтұрсынов пен М.Дулатов тәуелсіз автономдық Қазақ мемлекетінің құрылуын қолдады. Бөкейханов «демократиялық, федеративтік және парламенттік Ресейлік республикасында» қазақ ұлттық-аумақтық автономиясына артықшылығын берді. Бұл көзқарасты көбі қолдады. «Қазақ облыстары аумақтық-ұлттық автономияны алу керек – деп, төңкеріс съезінде айтылған»9.

Съезд жұмысында жер сұрағы негізгі тармақ болып есептелінді. Осы сұрақ бойынша съезд бұрыштамасының негізгі тәртібі келесі жағдайға әкелді: қазақ қоғамының жерлерін тартып алуы тоқталады; барлық тартып алынған жерлер, сонымен қатар көшіп-қонған басқармалардың бөлінбеген учаскелер қазақ қауымға дәстүрлі қолдануға қайтарылады; шектелімді енгізу негізінде далаға деген көші-қон тоқталады және т.б..

Съезд Құрылтай жиналысына дайындалу туралы сұрақты талқылады, депутаттар  кандидаттарының тізіміне 81 адам енгізілді – Қазақстан, сонымен қатар қазақ қауымының Бұхарасы, Ферғана, Хиваның барлық аймақтары өкілдері. Олардың ішінде «Қазақ» газетінің жетекшілері, қазақ ұлттық-либералдық қозғалыстың көшбасшылары А.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, аймақтардың көшбасшылары: А.Ермеков, Х.Ғаббасов (Семей), Ж.Досмұхамедов, Х.Досмұхамедов (Батыс Қазақстан), М.Тынышпаев (Жетісу), М.Шоқаев, С.Ж.Асфенияров (Түркістан елі). Кандидаттардың ішінде орыс ғалымы Г.Потанин және саяси қайраткері В.Чайкин да болды.

«Қазақ» газетінің айналасында біріккен қазақ зиялысы съезд шешіміне күшті әсерін тигізді. Осының арқасында қазақ тұрғындарына мұсылман діни басылардың тигізу әсерінің мүмкіндігі аз болды: клерикалдық соттар жойылды, олардың орнына құқықтық құрылымдар енгізілуі керек еді; әйелдер мен ерлердің құқықтары тең болды, қалың мал беруге тыйым салынды. Білім міндетті және азаматтық өкіметке бағынышты болуы керек.

Сонымен бірге съезд шешімі Ақмола, Семей, Торғай, Орал облыстары және Каспий сырты облыстарының қазақ аудандарын басқару үшін Орынборда тәуелсіз муфтиатты құруды қарастырды.

Алғашқы барлық қазақ съезді шын мәнінде «Алаш» қазақ ұлттық саяси партиясына белгіленді. Оның шешімінде былай айтылған: «Қазақ партиясының білімін міндетті етіп мойындап отыра, съезд қазақтардан бастап барлық ресейлік мұсылман кеңесі өкілдеріне осы партияның бағдарламасын әзірлеуді тапсырады, сонымен қатар саяси бағдарламаның негізіне демократиялық федеративтік парламенттік Республиканың талабы (Ресейде құруы) қабылдануы керек. «Алаш» партиясының көшбасшылары Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов және қазақ зиялы буржуазия-демократиялық бағыттың басқа өкілдері болды, бұл либералдық байлық пен шағын буржуазиялық демократияның партиясы болды.

«Алаш» партиясына сондай-ақ ғылыми және шығармашылық зиялы өкілдері кірді: М. Тынышпаев, М. Жұмабаев, Ш. Құдайбердіұлы,Г. Қарашев, С. Торайғыров, X. Ғаббасов, А. Ермеков, Ж. және X. Досмұхамедовтар және т.б.Олардың көбі 1917 жылдың жаз айларында болған әлеуметтік бағдарламаны қабылдамады, себебі қазақ қауымы толығымен бұған дайын болған жоқ. Олар «Қазақ халқын отарлық қысымынан босату!» ұранымен бірікті.

1917 жылы күзі айында Қазақстанда  өзін «Қырғыз (Қазақ) әлеуметтік  партиясы» деп атаған тағы  бір ұлттық-саяси ұйымы – «Үш  жүз» партиясы пайда болды. Оның  көшбасшысы Қолбай Тоғысов болды. Партия большевистік бағдарын  ұстанды және Қазақстан өмірінің  көптеген қоғамдық-саяси сұрақтары  бойынша «Алаш» партиясының басты  оппоненті болып отырды.

1917 жылы жаздың соңында мен  күздің басында елде көпшілктің  бірлескен солшылдануы басталды, бұл өзінің ұлттық құрамы бойынша  көбінесе орыс ұйымдарын ұсынатын  Кеңестерге большевиктер әсері  салдарының өсуі болды.

Корниловшылардың күйреуі контрреволюция күштерінің тәртібін бұзды және әлсіретті, большевиктердің беделін көтерді. Ел бойынша Кеңестердің большевиктенілуі басталды. Осыған байланысты большевик партиясы 1917 жылы маусым оқиғаларынан кейін уақытша шешілген, «Барлық үкімет Кеңестерге!» ұрындарын қайтадан шығарды. Енді бұл ұран қарулы көтерілске шақыртуын және Уақытша үкіметті құлатуын, пролетариат диктатурасын орнатуға шақырғанын білдірді.

1917 жылы 24 қазанда 6 (қараша) Петроград  қ. қарулы көтеріліс басталды. Екінші  күні көтеріліске шыққан жұмысшылар, сарбаздар және теңізшілер астананың  маңызды объектілерін алды. 25 қазанда (7 қараша) таңертең Әскери-төңкерістік  комитет Уақытша үкімет құлатылғаны  туралы хабарлады.

Қазақстанда Кеңестер қолдарына өкіметтің толық ауысуы үшін Петроградтағы Қазан қарулы көтерілістің жеңісі және орталықта кеңес өкіметінің орнатылуы, сонымен қатар Қазақстанның белгілі ірі қалалары – Ташкент, Омбы, Орынбор, Астраханьда маңызды шешімдері болды. Бірақ Қазақстанда кеңес өкіметінің орнатылуы 1917 жылдың аяғынан 1918 жылдың наурыз айына дейін созылды. Елдің әлеуметтік-экономикалық және мәдени  мешеулігі, жергілікті жұмыс тобы және большевистік ұйымдардың аздығы және  әлсіздігі, ұлтаралық қатынастардың қиындығымен туындаған ауырпалықтар осы процесті асқындырды. Жергілікті гарнизон жауынгерлері, сарбаздар депутаттарының Кеңесіне біріккен, Ақпан төңкерісінен кейін Қазақстанға оралған бұрынғы майдангерлер және оларға бейбітшілік, ал шаруаларға жер беруге сөз берген өкіметке мүддесі бар  ниеттенген максималистер елдегі кеңес өкіметінің жеңісінде маңызды рөлін ойнады.

Орал, Жетісу, Сібір және Орынбор казак жасақтары әскери үкіметінің қажырлы тойтарысына, сонымен қатар, Құлаған Уақытша үкіметтің жақтаушылары орталық аудандардан қашып, Қазақстанның әр түрлі қалаларында (әсіресе Оралда) жиналғанына байланысты жағдай тереңдете берді.

Сырдария, Ақмола облыстарының көптеген аудандары, сонымен бірге Бөкей Ордасында большевиктер басқарған күштерде шешуші басымдылық болды және Уақытша үкіметті жақтаушылар қарулы тойтарыс бере алмады, Кеңестердегі берік көпшілігін жұмысшылар мен кедей шаруалардың жаулап алу жолымен – бейбітшілік жолымен кеңес өкіметі жеңді..

Торғай, Орал, Семей және ішінара Жетісу облыстарында жағдай басқаша болды, сол жерлерде  уақытша үкіметтің жақтаушылары маңызды күштеріне ие болды. Қарулы көтеріліс және Уақытша үкіметтің жергілікті органдары мен одақтастардың қарсы тұру күштерін басу жолы арқылы жергілікті гарнизондағы қызыл гвардияшыл жасағы және пробольшевисттік солдаттар күштерімен кеңес үкіметі көптеген аудандарда, сондай-ақ облыс орталықтарында және үйезді қалаларда орнатылды. 

1917 жылдың қазан соңынан бастап, 1918 жылдың наурыз айына дейін  кеңес өкіметі ең алдымен Қазақстан  қалалары мен басқа ірі елді  мекендерінде  орнатылды. Қазақстан ауылдарының негізгі көпшілігінде кеңес өкіметін орнату процесі азаматтық соғыстың басталғанына дейін жалғасты. Сол процеске белсенді қатысқандар: А. Т. Джангелдин, С. Сейфуллин, К. Сүтішев, А. Асылбеков, Б. Серікбаев, А. Майқытов, И. Дубынин, К. А. Шугаев, Я. В. Ушанов, С. М. Цвиллинг, А. Иманов, Т. Рысқылов, П. М. Виноградов, Т. Бокин, Л. П. Емелев, Т. Утепов, А. Розыбакиев және т.б.

Кеңес өкіметін орнатуымен бірге экономика мен мәдениетті қайта құру бойынша шаралар қолданды: өнеркәсіп мекемелерінде бақылау енгізілді (Спасск зауытында, Қарағанды шахталарында, Успенск кең орны, Эмбен мұнай кәсіпшлігінде және т.б.), өнеркәсіп мекемелері мен банкілердің ұлттандырылған қатары болды. ІІ Бүкіл ресейлік съезінде қабылданған жер туралы Декретін іске асыру бойынша алғашқы қадамдар жүзеге асырылды. В.И. Ленин қолдауымен петроград жұмысшылары Шығыс Қазақстанда үш коммунасын ұйымдастырды: «Жер қазушы-коммунистердің Бірінші Ресейлік қоғамы», «Жер қазушы-коммунистердің Екінші Ресейлік қоғамы»  және «Күншуақ» коммунасы.

Жергілікті шарттар мен шаруалар бастамасын есепке ала отырып, кеңес органдары, жер туралы Декрет Кеңестерінің облыстық және үйездік съездері толтырылып, дамып отырды.

Ақпан көтерілісінің жеңісінен кейін, ең алдымен ұлттық-мемлекеттік құрылыстың мәселелері, сонымен қатар ұлттық мәселелерін өткірірек талқылай бастады. Кеңес өкіметі ұлттық саясатының негізгі қағидаттары Кеңес үкіметінің екі маңызды құжаттарында айтылды  - Ресей халықтары құқықтарының Декларациясы (1917 ж. 2 қараша) және Кеңес үкіметінің «Ресей және Шығыстың еңбек еткен барлық мұсылмандарына» арналған жолдауы (1917 ж. 20 қараша).

1918 жылғы қаңтарда қабылданған  Кеңестердің ІІІ Бүкілресейлік  сьездіндегі  Ленин жазған  "Еңбекші және көшіп-қонушы халықтар декларациясы" кеңес федерациясындағы Комунистік партия тарапынан мемлекеттік құрылым ретінде шоғырланған принципті түсінігін кеңестер республикасынан тапты. «Кеңес Ресейлік Республикасы кеңес ұлттық республикалардың федерациясы сияқты азаттық одақ пен азаттық ұлттар негізінде құрылады» - деп осы Декларацияда айтылған.

РКФСР пайда болғаннан кейін елдің Шығысында жаңа автономдық республикалардың құруына дайындығы бойынша жұмысы басталды. Большевистік ұйымдар, Қазақстан және Түркістан Кеңестері Бүкіл қазақтық және бүкіл түркістандық Кеңестердің съезін шақыртып алу дайындығын бастады. Бүкіл қазақтық Кеңестер съезіне шақырудың дайындық жұмыстары кеңес өкіметін нығайту процесімен бірге жүрді. Оны нығайту үшін күресі дәл сол уақытта кеңестік мемлекетті құру үшін күресі болды. Кеңестік негізде Ақпан төңкерісін және Қазақ мемлекетінің білім идеясын қолдамаған «Алаш» ұлттық партиясы мен оның көшбасшылары осындай оқиғалар ісімен келісе алмады.

Ақпан төңкерісіне дейін қазақ либералдық-демократиялық қозғалыстың көшбасшылары Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуына өзінің бағдарламалық көзқарастарын насихаттады, ал төңкерістен кейін Петроград қаласында «Қазақ» газетінде 21 қарашадан Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мыржақып Дулатов, Елдес Ғұмаров, Есенғали Тұрмұхамедов, Ғабдулахмит Жүндібаев және ғазымбек Бірімжанов құрастырған «Алаш» партиясының жобалық жобасын жариялады:

І. Мемлекеттік құрал.Ресей демократиялық Федеративтік Республика болу керек... Федеративтік Республикаға кіретін, әр мемлекет тәуелсіз болғандықтан, басқа мемлекеттермен – федерация мүшелерімен бірігіп әрекет жасайды...

II. Жергілікті азаттық. Қазақтар автономиясы жергілікті облыстардан құрылады және Ресей Федеративтік Республикасының бір бөлігін құрайды... «Алаш» партиясы әділеттіліктің жағқтаушысы болып табылады, біз үшін кедейлер – жолдастар, қанаушылар – қастар.

III. Негізгі құқық. Ресей Республикасында барлығы дін сеніміне, ата-тегі, жынысының айырмашылығана қарамастан, тең құқықты деп саналады.

Ресей республикасында теңқұқықтық, жеке адамның дербес құқықтылығы, сөз, баспасөз бостандағы, одақтар бостандығы...

IV.Дін. Дін мемлекеттен бөлінеді. Барлық діндер тең құқылы... қазақтарда жеке муфтиат болу керек...

V. Билік және сот. Билік пен сот әр халықтың ерекшеліктеріне сәйкес құрылу керек. Билер мен төрешілер жергілікті халықтың тілін білуі тиіс... Қазақтардың көбін құрайтын аудандарда, сот тілі қазақ тілі болып табылады.

VI.Халықты қорғау. Халықты қорғау үшін әскер болу керек...Қазақтар қызметті атты милиция түрінде өтейді.

VII. Салық.Салықтарды өндіріп алу мүліктік жай-күйдің бай болу деңгейі бойынша өтеді; бай көп  төлейді, ал кедей аз төлейді.

VIII.Жұмысшылар.Жұмысшылар заңмен қорғалу керек... «Алаш» партиясы осы сұрақта әлеуметтік-демократтардың меньшевиктік топтар бағдарламасын қолдайды.

IX. Ғылым мен ағартушылықтың дамуы.Білім барлықтардың дәулеті болу керек. Барлық оқу орындарында білім алу - тегін. Бастауыш мектептерде сабақтар туған тілде өту тиіс. Қазақтар туған тілде орта оқу мекемелеріне, университеттерге ие болу керек. Оқу орындары автономды болу керек, өкімет білімге арасласпайды...

X.Жер мәселесі.Құрылтай жиналысында жер заңын шығарған кезде ең алдымен тұрғылықты халықтың жерді иеленуі негізге жатуы тиіс; қазақ тұрғындарын жермен қамтамасыз еткенге дейін қазақ жерлеріне шаруалардың көшуін тоқтатылуы керек; бұрын жер аудару қоры тартып алған қоныстанбаған учаскелерді қазақтарға қайтарылуы тиіс12.

Құрылтай жиналысына сайлауда бағдарлама «Алаш» партиясына үлкен сәттілікті қамтамасыз етті және 1917 жылы 5-12 желтоқсанда болған Екінші бүкіл қазақтық съезінде қазақ халқының әр түрлі топ өкілдерін біріктірді.