1991-2000 жылдардағы Қазақстан-Ресей қарым-қатынастары

Президент Н.Ә.Назарбаевтың РФ алғашқы ресми сапары 1994 жылы наурызда болды. Ол екі ел арасындағы жан-жақты интеграциялық қарым-қатынастарды нығайтуға бағытталды. Екі ел президенттері қазақастан-ресей елдері арасындағы интеграцияны және саяси әлеуметтік қатынастарды дамыту, басқа да өзекті мәселелерді бірігіп шешу, екі елде тұратын ұлт өкілдерінің азаматтық құқығын сақтау жағдайлары жөніндегі Меморандумға, сондай-ақ, әскери қорғаныс қатынастарын орнату Келісім шартқа «Байқоңыр» ғарыш айлағын бірігіп пайдалану жөніндегі келісімге қол қойды.

Қазақстан мен Ресей премьер-министрлері екі ел арасындағы қарым-қатынастарына байланысты көпетеген ресми құжаттарға, атап айтқанда мәдени қатынастарда, ғылым-білім саласындағы басқа мәселелер жөніндегі қатынастарды дамытуға байланысты қол қойды. Министрлер деңгейінде басқа да тағы бір құжаттарға соның ішінде Қазақстан мен Ресей арасындағы консулдық конвенцияға, сыртқы істер министрлерінің кеңесі жөніндегі хаттамаға қол қойылды.

1995 жыл Қазақстан-Ресей  қатынастары жақсы қарқынмен  жалғаса дамыды. Соның бірі қаңтар  айында болған Н.Ә.Назарбаевпен  Б.Н.Ельциннің жұмыс барысындағы  маңызды кездесуі. Президенттер  екі ел арасындағы ынтымақтастық  кеңейту мен терең қатынастарды одан әрі нығайту Декларациясын қабылдады. Мемлекеттерде тұрып жатқан екі ел азаматтардың құқықтық жағдайларын реттеу туралы келісім шарт екі ел азаматтығын алуды ыңғайластыру жөніндегі келісімде жасалды. Сондай-ақ Кремльде екі ел арасындағы сыртқы экономикалық істерді бірыңғай реттеу туралы келісім-шартқа еркін сауда қатынасын орнату туралы хаттамаға, әскери қорғаныс қатынастары жөніндегі, қаржы саласындағы бірқатар екі жақты келісімдерге ақырында үш жақты Қазақстан, Ресей, Белорусь аралық кедендік одақ туралы келісімге қол қойылды.

1995 жылы 14 қарашада Қазақстан  мен Ресей президенттері екі  жақты ынтымақтастықты Қазақстанда  тұратын орыс тілді ұлт өкілдерінің  жағдайларына байланысты көптеген  мәселелерді талқылады. ТМД шеңберінде интеграцияның болашағы жөнінде халықаралық көптеген мәселелер жөнінде, бірқатар халықаралық мәселелер, Қазақстан мен Ресей арасындағы қатынастардың жоғарғы сатыда қарқындап дамып келе жатқандығына, халықаралық және аймақаралық мәселелердегі өзара түсінушілікпен қанағаттанарлық дәрежелерді атап айтты. Тараптар ТМД интеграция ісіне болашақта да өзінің үлесін қосу, мемлекетаралық ынтымақтастықтың тиімділігін арттыру туралы ұмтылыстарын атап өтті.

1996 жылы 27 сәуірде Ресейде  Президенті қысқа жұмыс сапарымен  Қазақстанда болды. Қазақстан Президентімен кездесуінде, екі жақты ынтымақтастыру болашағы, БҰҰ шеңберіндегі және халықаралық саласында екі елдің бірлесіп, іс-әрекет мәселелері Қазақстан-Ресей қатынастарының және байланыстарының басқа да бағыттары талқыланды. Кездесу қорытындысында дизельді двигательдер шығаратын кәсіпорын құру туралы келісімге «Байқоңыр» ғарыш кешені бойынша Ресей-Қазақстан үкіметаралық комиссиясын құру туралы ережеге, сонымен қатар, Каспий теңізін пайдалану туралы ынтымақтастық мәлімдемесіне қол қойылды. Тараптар Каспий маңындағы мемлекеттер әрекеттерін мына негіздерде іске асырылуы қажет: Каспийді тек бейбіт мақсатында пайдаланып, оны тек бейбітшілік, тату көршілік және достық аумағы ретінде сақтау туралы тағы да қолдады.

Қазақстан мен Ресей арасындағы егенменді тәуелсіз даму жылдары ішінде үкімет және мемлекет басшыларының, министрлік ведомстволарының деңгейінде келісім-шарттар мен келісімдерге қол қойылды.Мемлекет және үкімет басшыларының жұмыс сапарлары министрлік пен ведомстволардың басшыларының жалғасулары көптеген салалардағы: экономикалық, әскери, азаматтық мәселелерде және т.б. бойынша келісімдердің нақты болуына әсер етті. Тұтасымен алғанда мемлекет аралық құжаттар Қазақстан-Ресей қатынастарының дамуы жаңа серіктестікте орнықтығын дәледейді, олар бір-бірінің ұлттық мүддесімен санасып және оны мойындауға негізделеді.

Екі ел үшін 1998 жылдың 6 шілдесі тарихта қалатын күн болды, яғни ол күнде ұрпақпен уақыт аса зор бағалайтын болады. Сол күні Президенттер Н.Ә.Назарбаев пен Б.Н.Ельциннің мәңгі достық және бауырлас екі елдің одақтастық стратегиясын жариялап – ХХІ ғасырға бағытталған, мәңгі достық пен одақтастық туралы Декларацияны жариялады. Қазақстан мен Ресей өзара мәңгі достықта болатынын, тату көрші ретінде заңдық мүдделерді ескере отырып, саяси, экономикалық, әскери және басқа салаларда, сыртқы саясат шеңберінде тығыз ынтымақтастығын мәлімдеді.

Мәңгі достық туралы Декларация ынтымақтастық пен қатынастардың жаңа деңгейлерін топшалайды.

Мәңгі достық – естен шығарылған немесе идеологиялық рәміз емес. Бұл екі ел арасындағы көптен толғағы жеткен, күнделікті өмірде сезілетін құбылыс. Бұл мыңдаған адамдар мен іскерлік қатынастардың сабақтастығы, қазақстан мен ресейліктерді байланыстыратын қатынастар, екі елдің тағдыры. «Қазақстан мен Ресейдің мәңгі достығы үшін» мәдени және ғылым қайраткерлерінің ассоцияциясын құру топшыланды, оған екі елдің беделді және рухани басшылары кіреді. Еуразияның екі үлкен мемлекеті Қазақстан мен Ресейдің – жан-жақты өзара тиімді ынтымақтастықтары мен субконтиненттегі ең үлкен осы негізгі тұрақтылық пен өркендеудегі қазақстандықтармен ресейліктердің досытығына ешқандай балама жоқ.

1998 жылы 15 қаңтарда Алматығы  Ресей Федерациясының Президенті  Б.Н.Ельцин ресми сапармен келді. Бұл сапарда екі ел басшылары  екі ел арасындағы қатынастардың  артықшылық сипатта болуын тұжырымдады. Ел басшылары өзара өткен тар  шеңбердегі кездесуде мемлекет аралық қатынастар, экономикалық ынтымақтастық, өзара мүдделі халықаралық жағдайлар мәселелері туралы сөз етті. Н.Ә.Назарбаев пен Б.Н.Ельцин 1998-2007 жылдары аралығында экономикалық ынтымақтастық туралы Келісім-шартқа, ел арасындағы мемлекеттік шекараны делимитациялау туралы Хаттамаға қол қойысты. Қазақстан-ресей арасындағы шекараны заңды түрде бекіту екі жақты қатынастарды нығайтады. ХХІ ғасырға бағдарланған, Қазақстан мен Ресейдің достығы және одақтастығы жаңа растауды тапты.

1999 жылы қыркүйекте Ресей  үкіметі төрағасы Астанаға сапар кезінде, Қазақстан мен Ресей 2007 жылға дейін шекаралас аймақтардың ынтымақтастығын қамтитын Бағдарламаға қол қойды, оған сәйкес металлургия өнеркәсібі мен машинажасау қаржынеркәсіп топтарын құру, трансұлттық мұнай және көмір компанияларын, әр түрлі экономикалық салада жүзден астам біріккен мекемелерді құруы, білім, мәдениет, медицина салаларында нақты жобалар көзделді.

2000 жыл маусымда Қазақстан  Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Ресей  Федерациясына ресми сапары болды, онда мемлекет басшылары Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерциясы арасындағы «Байқоңыр» ғарыш айлағының бір қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз ету мәселелері бойынша ынтымақтастықтың дамуы туралы, Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы ынтымақтастықты дамыту туралы Меморандумға және Бірлескен мәлімдемеге қол қойды.

2000 жыл қазан айында  Ресей Федерациясының Президенті  В.В.Путиннің Қазақстан Республикасына ресми сапарының қорытындысы болып мынадай көптеген екі жақты құжаттарға қол қойылды: ҚР мен РФ арасындағы Каспий теңізіндегі ынтымақтастық туралы Декларация ; ҚР мен РФ арасындағы гуманитарлық ынтымақтастық Меморандум; ҚР мен РФ аралық Астрахань мен Орал қалаларында Консулдық мекемелер ашу туралы Келісім; ҚР Үкіметі мен РФ Үкіметі аралық өзара саудадағы жанама салық алу незгіздері туралы Келісім; ҚР Үкіметі мен РФ Үкіметі аралық жылу-энергетика комплекстері саласындағы ынтымақтастық туралы Меморандум; ҚР Үкіметі мен РФ Үкіметі аралық ҚР-дағы РФ бұқаралық ақпарат құралдардың тілшісінің және РФ-дағы ҚР бұқаралық ақпарат құралдардың тілшісінің мәртебесі туралы Келісім; Қазақстан Республикасында М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің филиалын ашу туралы Хаттама.

 1998 жылы, 6 шілдеде Мәскеуде екі ел басшылары Каспийдегі ынтымақтастық саласында Каспий теңізінің солтүстік бөлігінің түбін межелеу туралы мәлімдемені қолдады. Каспий теңізіндегі ынтымақтастық туралы Декларация Каспий аймағындағы барлық мемлекеттердің қатысуымен серіктестік және мәселелердің ақырғы шешімін қамтиды.

1992 жылдан бастап екі ел президенттері қырық рет кездескен. Нәтижесінде 1992 жылы 25 мамырда достық, ынтымақтастық және өзара көмек туралы Келісім-шарт жалғасында екі мемлекеттің күшімен 330 астам құжаттан тұратын келісім-құқықтық базасы құрастырылған, осы құжаттар өзара кең масштабтағы барлық екі жақты құбылыстарды реттейді.

ІІ – тарау ХХІ ғасыр - Қазақстан және Ресейдің

стратегиялық әріптестер.

2.1. Қазақстан және  Ресей қарым-қатынастарының нәтижелері.

Қазақстан мен Ресей аралық қатынастарды дамытудың маңызды бағыттарының бірі – экономикалық ынтымақтастық. Дегенмен де, екі жақтың экономикалық интеграция саласындағы қаншалықты ұмтылыстар болса да, жалпы экономикалық кеңістіктің құрылуы күрделі қарама-қайшылықта өтуде.

1992 жылы, 25 мамырда достық, ынтымақтастық және өзара көмек туралы Келісім-шартта екі елдің экономикалық ынтымақтастығы негізделген. Онда нәтижелі жалпы экономикалық кеңістікті құру үшін барлық деңгейлердегі шаруа субъектілердің тең құқықтығы мен өзара тиімді экономикалық және ғылыми-техникалық ынтымақтастығын кеңейту мен тереңдетуге тараптар жәрдемдесетініне назар аударды. Тараптар экономикалық өзгерістер саласындағы әрекеттерін, оның ішінде құрылымдық, ақша-несие, валюта, салық және баға саясатын қоса алғанда, үйлестіреді.

1992 жылы 13 наурызда қабылданған Достастық мемлекеттерінің кеден саясаты негіздері туралы Келісімге сәйкес Кедендік одақ құрылды, оған қатыса отырып, тараптар келісілген кеден саясатын өткізеді, тауар, капитал және олардың арасындағы қызметтердің кедергісіз қозғалуын қамтамасыз етеді.

Тараптар сауда-экономикалық, ғылыми-техникалық және ынтымақтастықтың басқа түрлерінің дамуы туралы сәйкестендірілген екі жақты Келісімдер, сонымен қатар әлемдік бағалар бойынша өзара есепке өту шарттары мен мерзімдерін талқылады.

Тараптар әр түрлі халықаралық, экономикалық, қаржылық және басқа ұйымдармен институттарда бірігіп әрекет етеді, тараптардың біреуі мүше болған халықаралық ұйымдарға кіру немесе қатынасу үшін бір-біріне қолдау көрсетеді.

Басқа тараптың экономикалық жағдайын тұрақсыздандыратын бір жақты шараларды жүзеге асырудан әрбір тарап бас тартады. Келісім-шарттың 17-бабында көрсетілгендей, экономикалық және сауда тараптар қатынастары өзара қолайлы ұлттық тәртіпке негізделіп құрылған.

Қазақстан мен Ресей кәсіпкерлік пен шаруашылық іс-әрекеттері үшін тиімді экономикалық, қаржы және құқықтық шарттард, екі елдің азаматтары, мекемелері, фирмалар мен басқа экономикалық ынтымақтастық субъектілерінің әр түрлі кооперация түрлері мен тікелей байланыстарын әр түрлі формада жан-жақты марапаттап, қамтамасыз етуді міндеттейді. 1992 жылы Қазақстан мен Ресейдің әр түрлі министрліктері мен ведомстволары деңгейінде он келісім шарттар мен келісімдер қабылданды.

1993-ші жыл Қазақстан  мен Ресейдің ынтымақтастықтың  барлық салаларын қамтитын, екі  жақты қабылданған құжаттарымен сүбелі де маңызды жыл болды.1993 жылы 9 қаңтарда Омбыда өткен екі елдің үкімет делегациялары, Қазақстан мен Ресей шекара маңындағы облыс әкімдерінің кездесуінде осы облыстардың экономикалық, ғылыми-техникалық және мәдени ынтымақтасуы мәселелер жайында талқыланды, қорытындысында екі ел премьер-министрлері Хаттама мен Коммюникеге қол қойды. Бұл кездесу екі жақтың облыстық және аймақтық дәрежеде тығыз байланыста болуға ұмтылғандығын дәлелдеді.

1994 жылы 28 наурызда екі  ел президенттері қол қойған Қазақстан мен Ресей экономикалық ынтымақтастығы мен интеграциясын ары қарай тереңдету туралы Келісім-шартта былай делінген: «... екі ел экономикалық интеграцияны қамтамасыз етуді, жалпы экономикалық кеңістікті және жалпы рыногін құру, экономикалық реформаларды өткізу, шаруашылық заңдарды жақындастыру, Ресей мен Қазақстанның жекелеген аймағындағы мекемелер, ұйымдармен өзара тиімді байланыстарды сақтау мен дамытуды бірігіп іске асырады». Тараптар өздерінің баға, салық кеден және валюта саясаттарын жақындастыруды, нарықтық қатынастар негізінде біртіндеп екі мемлекет арасындағы тауар, қызмет, капитал мен жұмыс күштерін еркін алмасуға көшуді міндеттейді. Олар жеке және заңды тұлғалардың меншіктерін пайдалануын, оған билік етудің өзара ортақ заңдылығын мойындайды.

Ресей мен Қазақстанда екі мемлекеттерде ұлттық валюта енгізілуімен өзара төлеу-байланыстарды ұйымдастыруды қамтамасыз етеді, конверстация және өзара алмасу курсының тұрақтылығын қолдау, ұлттық валютаны кедергісіз айырбастауды ұйымдастыру, Ресей мен Қазақстанның орталық және коммерциялық банктері арасында өзара есептер құрылысын құруға шаралар қолданады.

Тараптар салық жүйелерінің дәйекті үндесуін жүргізуде. Олар құрылымдық, ғылыми-техникалық және инвестициялық саясаттың кесімділігін, өндірістің құрылымдық пайда болу салаларында тиімді еңбек бөлуді, экономиканы құрылымды қайта құру және ғылыми-техникалық даму бойынша мемлекетаралық кешенді бағдарламаларды өңдеуді қамтамасыз етеді, сонымен қатар тиісті ақпарат, нормативті және методологиялық іс қағаздармен алмасуды ұйымдастырады.

Келісім-шартта өзара мамандандыру және өндірісті бірлестіру салаларында біріккен саясатты өткізу туралы, өнеркәсіп салаларында артықшылықтарды анықтау, біріккен жобалар мен инвистицияларды құрау және жүзеге асыруға көмектесу, өндірістің көпжақтылығын үйлестіруді өткізу, соның ішінде қорғаныс саласындағы конверсияны қосқандағы тараптардың міндеттері бекітілген.

1995 жылы 20 қаңтарда Қазақстан  мен Ресей президенттері қол  қойған қазақстан-ресей ынтымақтастығының  кеңеюі мен теңдеуі туралы Декларацияда, осындай ынтымақтастықтың барлық бағыттарында жүргізілітіндігі анықталған.

1996 жылы 27 сәуірде дизельді  двигательді жасап шығару бойынша  бірлескен кәсіпорын құру туралы Келісім қабылданды.170 Соған сәйкес «Қостанай дизелть зауыты» акционерлік қоғамы – дизельді двигательді шығаратын қазақстан-ресей бірлескен қазақстан-ресей акционерлік қоғамын қайта құрды, зауыт тіркеуі және орны Қазақстан Республикасында болып табылады. Бірлескен кәсіпорынның ресей жағынан құрылтайшысы – «Орал автомобиль зауыты» (Миасс қаласы), қазақстан жағынан – «Сельхозмаш» акционерлік қоғамы болып табылады. Бірлескен кәсіпорынның жарғысында қаржы үлестері былай бөлінген: ресей жағының құрылтайшысына – 60%, қазақстандықтарға – 40%.