1945-1980жж Жапонияның экономикалық дамуы

            Көптеген жапон өндіріс орындарында әр – бір өндірістік жолында инспекциялық тәжиребелді жүйесі еңгізілді яғни егер дефект табылса оның себебі анқталып (машина немесе оператор) деффект қайталанбауы үшін арнайы оперативті топ яғни сапа үирмелері құрылады.

            Мысал ретінде «Тойота мотор корпорейшінң компанияның сапаны бақылау жүйесін алуға болады. Оның негізгі ерекшеліктері мынадай:

1. артық өндіріс операцияларды, деффектілер мен өнімдерді жою, қайталау жұмысын болдыртпау.
2. Барлық технологиялық операциялардың жоғары сапасы арқылы құрастыру бағасын төмендету.
3. Тексеру әдістерін рационалдандыру жолымен сапаны бақылау бағасын төмендету.

Фирмада осыған байланысты арнайы бөлім құрылды. Бөлімнің жұмысы фирманың іскер белсенділігін барлық спектрлерін қамтыды, яғни жоспарлау, жобалау, конструкторлау, қамсыздандыру, өндіру, бақылау, сату мен қызмет жасау болды57.

1970 – 1980 – ші ж.ж. Жапонияның электронды өнеркәсібі әсіресе

80 – ші ж.ж. жаңартудың жоғарғы қарқынымен сауданың өсуін көрсетеді. АҚШ – тың өндірістік және коммерциялық стратегиясы басқа елдердегі электрониканың тәуелсіз дамуына қарама- қайшы болды. Тк қана Жапония осы салада автономия алып, бұл өз ауқымында американдықтың жартысына эквивалентті және ЕЭС елдерінің электронды өнеркәсібіне тең болды. 80 – ші ж.ж. басында Жапон өндірісшілері электроника мен информациялық техника құралдарының материалды бөлігін шығаруда американ фирмаларымен күш сынасатын жағдайда келіп, ал кейбір бағыттарда АҚШ – ты озғысы келді. Енді Жапония бұл жерде новатор есебінде орнауға ұмтылды. Мысаоы: жаңа ұрпақ интегралды жүйелдер шығару көлемі мен оларды құруда жапон фирмалары американдықтарды озды58.

           Батыс Европалық фирмалар алдыңғы қатарлы технология саласында әсіресе электроникада АҚШ- пен Жапониядан қатты тәуелді болды. Жапония өнеркәсптің роботтарды шығару мен пайдалануда лидер болды. Жапондықклассификация роботтың дәрежесі мен күрделігі бойынша алты типін бөледі, ал сол болса басқа елдер күрделіліктің 3 түрін ғана қамтитың роботтардың тар классификациясын пайдаланды59. 1985 ж. Жапонияда 130 мың роботтар мен манипуляторлар қондырылды. Саңға тірелсек жапон мәліметтері бойынша 1989 ж. аяғына таман әлемде қондырылған топтық 59,500 роботтардың ішінен Жапонияның үлесі – 22000 (37 %), АҚШ – 18000 (30 %), Батыс Европа – 15000 (25 %) құрады60.

       Робототехниканың басты міндеті - өнімнің жоғары сапалылығын қамтамасыз ететін майысқа, көп номенклатуралы, тез қайта құрылатын өндірісті құру болып табылады. Бұл міндетті шешуге нақты технологиялық қажеттіліктерге тез белімделетін робототехникалық комплекс көмектеседі. Осы кезде ғана Жапонияда осы жерде работотехника дамуының перспективасы қаланды. (1867 ж.) аяқталмаған Мэйдзи бұржуазиялық революция дәуірінен бастап, Жапония Батыстық дамыған капиталистік елдерді озу мақсатымен экономиканың техникалық дәрежені көтеру және модернизациялау үшін ірі күшті жұмсай бастады.         ХХ ғ.1970 – ші ж.ж. ортасына таман билеуші топтардың бұл мақсаты негізінен орындалды. Бірақ, Батыстың дамыған елдерімен экономикалық үзілуінің жойылуына жетіп, Жапония жалпыұлттық мобилизацияландырушы мақсатты белгілі бір шарада жоғалтып алды61.

       1980-ші жылдардың басында жапондық капитализм өте ауыр жағдайда тап болды. Соғыстан кейінгі кезеңде ең терең циклдік және құрылымдық 1974 – 1975 ж.ж. дағдарыс Жапон экономиканың өсудің жоғарғы қарқынның «алтын ғасырының аяқталуын белгілеген өтпелі кезең болып табылды. Егер 1960 – шы ж.ж. Жапонияның ІҰӨ - ң орта жылдық өсуі 10,6 %, ал экспорт 15,8 % құраса, 70 – шы ж.ж. 4,9 және 9,4 %яғни екі есе қысқарды. Бұл Жапонияның шаруашылық құрылысының капиталистік экономикалық жүйесінде дағдарыстың құбылыстрға жағуғу дәрежедегі сезгіштігін дәлелдейді 1980–ші ж.ж. басындағы Жапон экономикасы үшін, басқа ердерімен әсіресе АҚШ және батыс европалық мемлекеттерімен сауда – экономикалық қарама - қайшылықты туғызатын динамикалық және экспорттың экспансия және сұраныс өсуінің төмен қарқыныны ерекше болды. Сонымен қатар мемлекеттік бюджеттің ірі жетіспеушулугун жою мен мемлекеттік әкімшілік апаратты қайта құру үшкір мәселе болды.

       Одан басқа іскер белсенділігінің төмендеді, инвестициялық іскерлігінің тұрып қалуы, жұмыссыздықтың өсуі, инфляция т.б. сияқты құбылыстар  Жапонияда, басқа дамыған капиталистік елдерге қарағанда қатты үшкір болып көрсетілмеген.

       Жапон монополистік – капитализмнің капиталистік әлемдегі дағдарыстық құбылыстарға жоғары биімділігінің басты факторларының бірі ғылыми –техникалық прогресінің жоғарғы қарқыны болып табылады.

       1960 – шы жылдарда көптеген өнеркәсіпті дамыған елдерден артта қалып отырған, Жапония, өзінің ғылыми техникалық дәреже бойынша 1980 – ші жылдардың басында Батыс Европаны озып, АҚШ – ты тез қарқынме қуып жетуде.

       Ғылыми технологиялықпотенциал – бұл көп қырлы және күрделі саяси экономикалық дәреже. Бағалаудың нақты және қарапайым әдісінің болмауы елдер аралық айырмашылықты күрделендіреді. Осыған байланысты Жапон экономисттерінің техникалық дәреженің көрсеткіштерін санап осының негізінде алдыңғы қатарлы капиталистік елдер бойынша салыстыруды жүргу ұмтылысына ерекше көңілін бөлу орынды. Осы есептеулер бойынша 1970 – 1980 – ші ж.ж. аралығында Жапонияның ғылыми – техникалық потенциалының синтетикалық көрсеткіштері бойынша позициялары едәуір жақсарып, оны АҚШ – тың басты бақталасына айналдырды. Егер АҚШ – тың «техникалық дәреженің көрсеткіші 100 % деп алсақ онда 1980- ші жылдарда бұл көрсеткіш Жапония үшін 45,5 %, Батыс Германия – 47,5 Франция – 35,9 және Ұлыбритания – 22,4 % құрады63.

       АҚШ – пен басқа шет елдік державалар арасындағы технологиялық бақталастығының азаюына қарамастан қазіргі замаңғы капиталистік әлемдегі АҚШ – тың лидер болуы әлі де сақталынуда. АҚШ – капиталистік әлемдегі барлық бағыттағы  Ғылыми – техникалық прогрестің дамуын қамтамасыз етіп отыратын жалғыз ел болып есептеледі.

       Бірақ АҚШ – пен Батыс Европаның іскер және үкеметтік топтары Жапонияның алдынғы қатарлы ғылыми және күрделі техника өнімдерін шығару саласында күшеуінің қауптенді64.

       Қазіргі уақытта Жапонияның машина жасау өнеркәсібінің бір қатар салалары капиталистік әлемде ең бақталаса алатын болып табылады. 1960 – шы жылдарда жабдық құралдардың әлемдік нарығы АҚШ (33 %) пен ЕЭС мемлекеттердің (44%) қолында болды. 1981 жылы Жапония экономикалық ынтымақтастық пен даму ұйымының елдердің (ЭЫДҰ) жабдық - құралдар нарығының 25 % - тің ұстап отырса, АҚШ – пен ЕЭС – тің үлесі 26 және 53 % - ке төмендеп қалды. Жапондық өнеркәсібінің ғылыми – техникалық қайта құруын қамтамасыз етіп отырған салалардың ішінде станок жасау саласы болып табылады. 80 – ші жылдарда Жапония АҚШ – пен ФРГ – ді озып осы салада лидерлік орында алды. 1982 жылы Жапониядағы станок паркінің жартысынан астам сандық бағдарламалық басқаруы (СББ) бар станоктар құраса, бұндай станоктар 1949 ж. өзінде пайда болған АҚШ – та, бұл станоктармен бүкіл станок паркінің 5 % - ті ғана жабдықталды.

        Қазіргі уақытта Жапония әлемді автомобиль жасауда алдыңғы орынды алып отыр. Нақты мысалдарды пайдалана отырып М.Моритана жапон фирмаларының өнімі, энергетикалық дағдарыстардын ықпалынан өзгерген әлемдік нырқтың жағдайына жоғары дәрежедегі бейімділігін көрсетті. Бұндағы жапон кіші метраж автомильдерінің жоғарғы экологиялық стандарты мен жанар майдың экономды шығыны шешуші рольді алды.

        Құрылымдық қайта құрулардың жаңа этапын құрайтын, Жапонияның ішкі экономикалық жағдайында ықпалының өсуіне әсер етін ғылыми техникалық прогресті айтып кеткенің маңызды болатын Өндірістік функцияның көмегімен жапон экономистері есептеулері бойынша Жапон елінің 1980–ші жылдарда экономикалық өсуінің реалды орта жылдық қарқының 5 % - тың қамтамасыз етуіне потенциалды мүмкіндігі болды. Бірақ ғылыми – техникалық прогрестің үлесі 2,8 % құруы керек болды Басқа сөзбен айтқанда егер 1970 – ші жылдарда ішкі ұлттық өнімінің өсуі орташа есеппен 40, 6 % білімнің прогресі есебінен қамтамасыз етіліп отырса, сонда         1980-ші жылдарда бұл үлес 56, 1 % - ке дейін өсуі керек болды. Бұл есептеулер ғылыми – техникалық прогрестін интенсификациясы Жапонияның экономикалық өсуінің басты факторы болғандығын көрсетеді65.

        Соғыстан кейінгі жылдарда «Батысты қуып жету кезеніңде Жапонияның басқа елдердің дамуын есепке алу және ұлттық ерешеліктерді пайдаланып пайдаланып негативті құбылыстардын пайда болуын уақытында және эффективті бақылауына мүмкіндігі болды. Жапония кәзірі кезде әсіресе ғылыми – техникалық революцияның қазіргі замаңғы этапында дамуының әлеуметтік – экономикалық нәтижелер саласындағы, әлемдік тәжиребеде болып көрмеген, мәселелерді шешу қажеттілігімен ұшырасты. Бұл Жапониядан өндірістік қорлары белсендеттіруін талап етеді, яғни «еліктеушіден «новаторға айналу деген сөзі М.Моритани осы мәселеге байланысты барлық қиыншылықты түсіне отырып, бірден бір компания, бірден бір бизнесмен басқа елде, басқа халықпен шығарылған модельдерді пайдалануы тоқтатып, енді олар өзінің және осы мен инициативасы негізінде жұмыс жасау қажет – деп жариялады66.

  Соңғы кезге дейін Жапония, өзінің жүргізген фундаменталды зерттеулердің нәтижелерін кең пайдалана отырып, дамыған капиталистік елдерін фарватері болып тұрды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

      Қорытынды

 

Жапонияның соңғы он жылдықта экономикалық және өнеркәсіптік өсуінің тұрақтануы басқа  алдыңғы қатарлы капиталистік елдердегі әлсіз шаруашылық коньюктурасына сай болмады.

Жапон компаниялары екі мұнай дағдарыстарынан ешбір жоғалтусыз өтіп, мұнайға күрт өсіп кеткен бағалардың нәтижелерін минимумға түсіре алып, әлемдік нарықта өзінің тауарларының жоғары бақталаса алушылығын сақтап қалды. Сондықтан олар осының нәтижесінде, алдымен мехатронды және электронды өнімдерінің экспортын кеңейте алып, осыдан әлемнің басқа елдердің қызғаныш туғызатын, елдегі жұмыссыздықтың санын көбейтпей өндірістік процестеріне өнеркәсіптік роботтарды, сандық бағдарламалық басқаруы бар станоктарды және басқа да еңбек сқтағыш құралдарды енгізе алды.

Жапонияның индустриалды потенциалының тоқтаусыз өсуі, әрине, техникалық прогреспен байланысты болды. Егер бастапқы кезде олар аз шығындардағы жоғары сапалы тауарларды өндіру икемділігімен белгіленсе, соңғы жылдарда олар көптеген алдыңғы қатарлы техникалық салаларында ҒЗТКЖЗ-нің кеңінен айналдырды. Нәтижесінде пайда болған мүмкіндіктерді пайдаланып, компаниялар жаңа өнімдердің жаппай өндірісін құрып, шығаруды бастады.

Жапония бейнемагнитафондар, 64 килобайт есте сақтау көлемі бар ең үлкен интегралды жүйелер, өнеркәсіптік роботтар мен көміртегі талшықтар әлемдік нарықтарында лидерлік орынды алып тұрды. Электронды игеру жапон фирмаларына ең ірі американдық бақталастарының позицияларына қауіп төндіруіне мүмкіндік берді.

Екінші дүние жүзілік соғыс кезінде өндірістік аппараты толық күреген Жапония үшін бұндай тез дамушылық әдеттен тыс болып көрінеді.

Әр бір жапондықтың бөлек және бәрінің бірігіп қосқан ірі талпынысы осының маңызды факторы болып табылады. Бірақ еңбек сүйгіштік сезімінен басқа олар жаңа бір сезімді туғызып, елдің табиғи қорлармен жеткілікті қамтылмауы сияқты объективті қиыншылықтардан өту жолын талпыныспен іздейді. Ұлттық өнеркәсібінің тез дамуы да осы талпыныстардың тікелей нәтижесі болды. Бұл жерде прогрестің басты бірақ жалғыз емес көзі туралы айтылды. Тағы да осындай сияқты үш факторға көңіл бөлу орынды болар еді.

Бірінші- өнімді ұжымдық жұмыс ұүшін қолайлы жағдай жасайтын жапон компаниялардың ішкі ұйымдастырудың ерекшеліктері. Бұл аспектіні көп жағдайда батыс компаниялардан тыс қалдырып отырды.

Екінші –индустриалды жамыған елдердің соғыстан кейінгі экономиканы қайта құру толқынында құрылған, жоғарғы дәрежедегі Жапония үшін қолайлы жағдай. Жапон шаруашылығын қалпына келтіру және одан кейінгі экономикалық өсудің жоғарғы қарқынының жылдары, еңбек бөлінудің халықаралық жүйенің қайта құруы мен тереңдетуімен сәйкес келді.

Үшінші – сол кездегі техника дамудың Жапония үшін пайдалы бағыты. 1950-1960-шы жылдарда бүкіл әлем 40-шы жылдардың технологиялық революцияның өнімін игерген кезде Жапонияның позициялары әлсіз болды. АҚШ пен Европаның жапон фирмаларына сұраған жабдық-құралдар мен лицензияларды сатуы таң қаларлық  жағдай емес.Жапония, батыстың техникалық айдың жаңашыл жетістіктерін сараптап, өзінің жеке өнеркәсіптік  потенциалын құрып отырды.

Жапония, халықаралық дәрежеде танымал болған техникалық потенциалын ала бастаған уақытына таман, 1950-1960-шы жылдардың технологиялары есейіп, жапон жағдайларына сәйкес болды.

Қазіргі уақытта Жапон экономикасы өз елінде де, шет-елдерде де жаулау күшін жоғалтты. Долларға қатысты иена бағамының төмендеуі мен онымен байланысты әлемдік нарықтағы жапон тауарларының бақталастығының жоғарлауына  қарамастан басталған экспорт өсудің қарқынын қысқаруы – басты себебі болып табылады. Жапонияның сыртқы саудадағы қиыншылығы, барлық өнеркәсіпті дамыған елдерді қамтыған әлемдік капиталистік  шаруашылығының депрессивті жағдайына, соның ішінде іскер белсенділігінің төмендеуінің әсерінен болған халықаралық экономикалық қатынастарында  шиеленісуінің күшеюін көрсетеді.

Экспорттық өсу қарқынынң тежелуі, жапон экономикасының өсу қарқынын 1980-ші жылдар бойы екі-үш процентке қысқаруын көрсеткен болжамдарды шыдықпен толтырып,  болашақты қара түске  айналдырды. Бұл жағдайлардың сәтсіз дамуы – экспорттың қатты тәуелділігінің нәтижесі болып табылады.

Жоғарғы технологиялық өнімдерінің әлемдік саудада Жапония мен АҚШ арасындағы қарама-қайшылықтың күшеюін белгілеп кетуге болады. “Технологиялық” алдыңғы орын үшін жанталасуға Жапонияның шапшаңдығы АҚШ- ты қуып жетуіне мүмкіндік берді, ол бұл өзалдымен рейгандық “күшті” Америка туралы түсінігіне сай болмады. Алғашқыда АҚШ-та құрылған, технологияларды игеруге, Жапонияның өзіне тиімді пайдасын алу жағдайы АҚШ-тың ашуын келтіретіндігі түсінікті. Олар өздерінің жеке жартылай өткізгіш пен компьютерлік техниканың бақталасына жаңа нарықтарды жаулап алуына көмектескендігін көре отырып өздерінің жапондықтар сатып кеткен деп сезінуі де ерекше емес.

Батыс Европа өз жағынан қазіргі заман өнеркәсібінің прогрестің маңызды саласы-электроникада артта қалуын ауыр  жан құбылысын өтудк. Европа елдеріндегі жұмыссыздық олардың индустриалды салалары тез дамытуына көңілін шоғырландыруын мәжбүр болды ететіндегі сықылды. Бірақ олардың бұндай іске дайындығы нашар; себебі электроника мен басқа да алдыңғы қатарлы технологиялар бойынша ҒЗТКЖЗ-дегі едәуір қиыншылықтарға ұшыраған Батыс Европаның компаниялары Жапонияның көмегінен қатты тәуелді болды.